Aleksandr Pushkin

Pushkin
russha Алекса́ндр Серге́евич Пу́шкин
A. S. Pushkin portreti (1827-jılı) O. A. Kiprenskiy.
Tolıq atı	Aleksandr Sergeevich Pushkin
Ádebiy laqabı	Aleksandr NKShP, Ivan Petrovich Belkin, Feofilakt Kosichkin (jurnallıq), R., St. Arz. (Starıy Arzamec), A. B.[1]
Tuwılǵan sáne	26 may (6-iyun) 1799
Tuwılǵan jeri	Moskva,  Rossiya Imperiyası
Qaytıs bolǵan sáne	29 yanvar (10-fevral) 1837 (37 jasta)
Qaytıs bolǵan jeri	Sankt-Peterburg,  Rossiya Imperiyası
Puqaralıǵı	Rossiya Imperiyası
Milleti	rus
Dóretiwshilik túri	shayır, prozaik, dramaturg, awdarmashı, ádebiy sınshı, publicist, tariyxshı
Oqıǵan jeri	Carskoe Selo liceyi
Dóretiwshilik jılları	1814–1837-jıllar
Shıǵarmalarınıń tili	russha, francuzsha
Birinshi kitabı	К другу стихотворцу (qaraqalpaqsha Shayır dostıma) (1814-jıl)
Qostarı	Natalya Pushkina (1831–1837-jıllar)
Sayt	http://www.pushkinmuseum.ru
Qol úlgisi

Aleksandr Sergeevich Pushkin (6 iyun, 1799, Moskva - 10 fevral 1837, Sankt Peterburg) rus shayırı, dramaturg, roman hám qısqa gúrrińler jazıwshısı bolǵan. Kópshiliktiń oyınsha, ol eń ullı rus shayırı bolǵan. Ol rus ádebiyatınıń ullı dástúrin baslaǵan. Pushkin hesh bir rus shayırı qollanbaǵan stilde jazǵan: ol eski shirkew kitablarına tiykarlańgan emes, al awız eki rus tilinen paydalanǵan stilde jazǵan. Onıń basqa rus jazıwshılarına tásiri kúshli bolǵan hám kóplegen rus kompozitorları onıń gúrrińlerine hám taqmaqlarına namalar dóretken. Pushkinniń poemaları Rossiyadan basqa mámleketlerde aytarlıqtay kóp adam tárepinen oqılmaydı. Bunıń sebebi onıń poeziyasın basqa tilge jaqsı awdarıw júdá qıyın, sebebi sózler rus ma'deniyatına tiyisli mánige tolı. Pushkin 1837-jılı 37 jasında duelde óltiriledi.

Erte jılları

Pushkinniń ákesi eski aristokrat shańaraqtan bolǵan. Anası tárepinen Pushkin afrikalıq túbirge iye bolǵan. Onıń atası Abram Gannibal Istanbulda Abissiniyalı (Efiyopiyalı) bolǵan hám Túrk sultanınıń sarayında jasaǵan. rus elshisi onı Rossiya patshası Ullı Pyotrǵa sawǵa retinde satıp alǵan. Gannibal Ullı Pyotrge jaqsı tásir qaldırǵan hám ol oqıw ushın Parijge jiberilgen. Keyinshelik ol júdá bayıp ketedi. Pushkin óziniń ullı atası menen maqtanıshqa iye bolǵan hám ol haqqında Ullı Pyotrdıń nergi dep atalǵan romanında jazǵan.

19-ásirde Rossiyanıń barlıq aristokrat shańaraqları francuz tilin úyrengen, solay etip Pushkin, onıń ajaǵası hám ajapası rus tiline qaraǵanda fransuz tilinde jaqsıraq sóylegen hám jazǵan. Balalardı Arina Rodionovna Yakovleva atlı tárbiyashı baqqan. Olardı rus tilin jaqsı kóriwge úyretken usı tárbiyashı boladı. Ol balalarǵa rus xalıq erteklerin aytıp bergen. Pushkin krestyanlar menen rus tilinde sóylesken hám ákesiniń kitapxanasında kóplegen kitaplardı oqıǵan.

Ol 12 jasında Tsarskoye Seloda jaylasqan Imperator litseyi dep atalatuǵın taza mektepke baradı. Keyinshelik bul mektep olardıń ataqlı oqıwshısı húrmetine Pushkin dep atalǵan. Ol tez arada rus ertekleri qaharamanlarınan hám waqıyalarınan paydalanǵan halda, rus tilinde romantikalıq poemalardı jaza baslaǵan. Ruslan hám Lyudmila poeması keyinirek Mixail Glinka tárepinen operaǵa aylanadı.

Ereseklik

1817-jılı Pushkin Sankt Peterburgta sırt el firmasına jumısqa kiredi. Ol tez arada siyasat penen qızıǵıp baslaydı hám 1825-jılı bir topar dvoryanlar hám armiya ofitserleri basshılıqqa jańa patsha qoyıp onıń kúshin azaytıwǵa háreket etken dekabristler kóterilisin qollap quwatlaydı. Pushkin bir neshe siyasiy poemalardı jazǵan. Nátiyjede ol Sankt Peterburgtan ketiwge ma'jbu'r bolg'an. Ol mámlekettiń qublasındaǵı Kavkaz hám Qırımda altı jıl súrginde bolıwǵa májbúr boladı. Ol óziniń qublada basınan keshirgenlerin bir neshe romantikalıq gúrriń poemalarda (waqıyanı aytıp beriwshi uzın poemalarda) jazǵan. Ol Evgeniy Onegin dep atalǵan taqmaq túrindegi roman ústinde jumısın baslaǵan. Ol romandı 1833-jılǵa shekem pitkermegen. Bul onıń eń belgili jumısı bolǵan. Bul shıǵarma kóplegen muzıkantlar tárepinen qollanılǵan, hátte Tchaikovskiy onı operaǵa aylandırǵan. Poema ápiwayı rus adamların sol dáwir jámiyetinde súwretleydi.

Pushkin ele súrginde ekenligine ashıwlanadı hám doslarına kóplegen xatlar jazadı. Bul xatlardıń kópshiligi keyinirek baspadan shıǵarılǵan. Ol kóp waqtın ishiw, oynaw hám qılısh penen urısıw menen ótkergen. Ol ózi qol astında jumıs islep atırǵan graftıń qızın jaqsı kórip qaladı. Graf Pushkindi Rossiyanıń basqa shetine, Pskovqa jaqın jerde óziniń anasınıń pomestieine súrginge jiberedi. Pushkin bul jerde eki jıl ótkeredi. Ol jalǵız edi, biraq ol rus tariyxın uyrenedi hám krestyanlar menen baylanısta boladı. Onıń jazǵan poemaları rus mádeniyatı ideyalarına tolı edi. Ol óziniń baslı jumıslarınıń biri bolǵan tariyxıy waqıyaǵa tiykarlanǵan Boris Godunov dramasın jazǵan. Kompozitor Musorgskiy keyinirek bunı operaǵa aylandırǵan. Boris Godunov 17-ásirdegi jawız patsha bolǵan. Pushkinniń pesası ápiwayı adamlarda úlken kúsh bolǵanlıǵın kórsetedi. Sol sebepli onı baspadan shıǵarıw Pushkin ushın qıyın boladı.

Súrginnen qaytıp keliwi

1825-jılǵı kóterilisten keyin taza patsha Nikolay I sol waqıtqa kelip Pushkinniń júdá belgili bolıp ketkenin túsinedi. Ol onıń kóteriliste qatnaspaǵanın da túsinedi hám onıń qaytıp keliwine ruxsat beredi. Patsha Pushkinniń jumısları baspadan shıǵıwınan aldın ózi kórip shıǵatuǵınlıǵın aytadı. Ol óziniń jaqsı patsha bolatuǵının hám jarlılardıń (qullardıń) azat etiliwine járdem beretuǵınlıǵın aytadı. Pushkin qıyın jaǵdayda edi, sebebi ol patshaǵa unamaytuǵın hesh zat jaza almas edi. Ol mámleket basshıları haqqında jaman zat jazbaslıǵı ushın júdá abaylı bolıwı kerek edi. Politsiya itibar menen onı baqlawdı dawam ettirdi. Degen menen, sol waqıtta Pushkin kóplegen ullı shıǵarmalardı jazadı, derlik hár biri rus ádebiyatında óz tarawınıń birinshisi bolǵan. Buǵan Pikalı xanım (Пиковая дама) dep atalǵan qısqa gúrrińi mısal bola aladı. Bul shıǵarma Tchaikovsky tárepinen operaǵa aylandırılǵan hám Dostoevskiydıń romanlarına úlken tásir kórsetken.

Aqırgı jılları

Pushkin óziniń sońǵı jıllarında Sankt Peterburgta húkimet xızmetinde bolǵan. Ol 1831-jılı úylengen hám patsha sarayı jámiyetinde kóp waqıt ótkeriwge májbúr bolǵan. Ol kóbirek proza jaza baslaǵan. Ol Ullı Pyotr tariyxın hám Kapitan qızı tariyxıy romanın jazǵan. Ol patshadan óz jumısınan bosap, waqtın awılda jazıw menen ótkeriwine ruqsat etiwin soraǵan. Patsha buǵan ruqsat bermegen. Pushkin 1837-jılı duelde óltiriledi. Ol hayalınıń húrmetin qorǵawı ushın duelge shıǵıwına májbúr boladı.

Pushkinniń jetiskenlikleri

Pushkin bolmaǵanında búgingi kúnde rus tili júdá ózgeshe bolar edi. Shıǵarmalarında awız eki sóylesiw tilin paydalanıwı arqalı ol onı ańsat sonıń menen birge tereń sezimlerdi bildire alatuǵın tilge aylandırdı. Onıń jumısları keyinirek Turgenev, Goncharov hám Lev Tolstoy sıyaqlı jazıwshılarǵa úlken tásir kórsetken. Evgeniy Onegin dáwir jámiyetin ashıp bergen birinshi rus romanı bolǵan. Onıń jumısları barlıq baslı tillerge awdarılǵan.