Ekonomikalıq ósiw

Ekonomikalıq ósiw - obektivlik nızamlılıq bolıp, ol xalıqtıń ósiwi, ilim-texnikanıń rawajlanıwı protsessleri, óndiris kóleminiń belgili bir waqıt dawamında ósiwi sıyaqlı protsessler menen baylanıslı. Ekonomikalıq ósiw ulıwma usınıstıń ósiwin yamasa ulıwma potentsiallıq islep shıǵarıw kólemin bildiredi. Solay etip, ekonomikalıq ósiw óndiristiń ósiwin ǵana emes, al ekonomikalıq potentsialdıń ósiwin de ańlatadı.

Ekonomikalıq ósiw degende tek te mámlekettiń real dáramatlarınıń ósiwi ǵana emes, sonday-aq jan basına tuwra keletuǵın real dáramatlardıń ósiwin de túsinemiz. Ekonomikalıq ósiw eki túrli usıl menen anıqlanadı hám ólshenedi:

Birinshi usılda ekonomikalıq ósiwdiń milliy daramatınıń (jalpı milliy ónim, sap milliy ónim) ótken dáwirge bolǵan ózgeriwi sıpatında anıqlanadı hám mámlekettiń ulıwma ekonomikalıq imkaniyatları háreketin anıqlaw ushın qollanıladı;

Ekinshi usılda bolsa, jalpı ishki ónimdi (jalpı milliy ónim, sap milliy ónim) ótken dáwirge bolǵan xalıqtıń jan basına ózgeriwi sıpatında anıqlanadı.

Ekonomikalıq ósiwdi anıqlaw hám tiykarlap beriw protsesslerinde tómendegilerge itibar beriw kerek:

ekonomikalıq ósiw;
ósiw faktorları;
ekonomikalıq ósiw modelleri.

Milliy ekonomikanıń ósiwin ólshewde jámi dáramatlar hám ónimlerdiń hár qıylı kórsetkishlerden paydalanıw múmkin. Ulıwma ósiw dárejesi tiykarında jalpı ishki ónim (JİÓ) muǵdarı menen belgilenedi. Sonday-aq bul kórsetkishlerdiń muǵdarı hám sheshiliwi tiyisli bolǵan wazıypaǵa qarap, jalpı milliy ónim (JMÓ) yamasa milliy daramat (MD) kórsetkishleride bolıwı múmkin. Óytkeni olardıń barlıǵı bir-birine oǵada jaqıń jalpı milliy ónim kórsetkishlerge sap ishki ónim kórsetkishleri sıyaqlı belgili bir mámlekettiń xalqı alıp atırǵan dáramatlardıń muǵdarın kórsetedi. Sonlıqtan da onnan xalıqtıń jan basına tuwra keletuǵın dáramatlar dinamikası hám dárejesin anıqlawda paydalanıw múmkin. Ekonomikalıq ósiw teoriyası hám modellerinde ulıwma makroekonomikalıq kórsetkishlerden ayırmashılıǵı onshelli úlken áxmiyetke iye emes, óytkeni olardıń ayırmashılıǵı ekonomikalıq ósiw shegarası hám faktorlarınıń ósiw dárejesin tańlawda sheshiwshi protsess esaplanbaydı.

Hár qanday mámleket ekonomikalıq ósiwge umtıladı, óytkeni ekonomikalıq ósiw, birinshideń milliy ónimniń kólemi hám dáramattıń kóbeyiwine, ekinshideń resurslardan nátiyjeli paydalanıw, úshinshideń jańadan-jańa zárúrlikler hám imkaniyatlardıń payda bolıwına, tórtinshideń xalıq aralıq bazarda mámlekettiń abırayın kóteriwge alıp keledi.

Ekonomikalıq ósiw usıllarınan durıs hám orınlı paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Atap aytqanda, mámlekettiń áskeriy potentsialın anıqlaw hám rawajlandırıw máselesi kórilgende ekonomikalıq ósiwdiń birinshi usılınań, mámleket xalqınıń turmıs jaǵdayı salıstırılǵanda ekinshi usıldan paydalanıw maqsetke muwapıq. Mısalı, Hindistanda jetistirilgen sap milliy ónim Shveytsariyada jetistirilgen sap milliy ónimnen 70 protsentke kóp, biraqta Hindistan xalqınıń jasaw dárejesi Shveytsariya xalqınıń jasaw dárejesinen 60 ese tómen.

Ekonomikalıq ósiwge tásir etiwshi faktorlar. Ekonomikalıq ósiw eń aldı menen paydalanıp atırǵan resurslardıń sanı hám sapasına, sonday-aq paydalanıp atırǵan texnologiyaǵa baylanıslı. Egerde kórilip atırǵan faktorlar hám ekonomikalıq ósiwdiń quram bólekleri jámlestirilgen bolsa, ekonomikalıq ósiwdi ekstensiv hám intensiv ósiwge bóliw múmkin. Paydalanıp atırǵan resurslardıń muǵdarı ózgermey qalǵan jaǵdayda islep shıǵarıw tolıq intensiv faktorlar esabına ámelge asırılǵan esaplanıladı. Ulıwma alǵanda ekonomikalıq ósiw bir neshe faktorlar tiykarında ámelge asırıladı:

tábiyiy resurslardıń sanı hám sapası;
miynet resurslarınıń sanı hám sapası;
tiykarǵı kapitaldıń kólemi;
texnologiya hám basqalar.

Usı faktorlardıń barlıǵı islep shıǵarıwǵa tikkeley tásir kórsetedi. Bul bolsa, ekonomikalıq ósiwdiń perspektivaların belgilewde islep shıǵarıw funktsiyalarınan keń paydalanıw imkaniyatın beredi. Ekonomikalıq ósiwge mámlekettiń salıq sisteması da sezilerli dárejede tásir etedi. Salıqqa tartıw stavkaların kemeytiw hám amortizatsiyaǵa ajıratpalardıń ósimge qaray ózgeriwi investitsiyalar kólemin kóbeytedi hám sol arqalı ekonomikalıq ósimdi xoshametleydi. Sotsiallıq hám ekologiyalıq mashqalalar kúsheygen sońǵı jıllarda derlik barlıq mámleketlerde ekonomikalıq ósiwge eń aldı meneń xalıqtıń abadanshshıǵın támiyinlewdiń shárti sıpatında qaralmaqta.

Óytkeni, ekonomikalıq ósiwdiń pátlerin arttırıw zárúrlikke aylanbaqta. Sol sebepli rawajlanǵan mámleketlerde qollanılǵan ekonomikalıq ósiwdiń muǵdarlıq teoriyası óz ornın ekonomikalıq ósiwdiń sapa teoriyasına bosatıp berdi. Ótken ásirdiń jetpisinshi jıllarınıń aqırınan baslap jer júzinde rawajlanıw ideyası keń taralmaqta. Bul ideyanıń tiykarǵı maqseti keleshek áwladlardıń zárúrligiń yaǵnıy ekologiyalıq jaqtan sheklewler hám xalıqtıń kámbaǵal qatlamlarınıń zárúrliklerin esapqa alıw bolıp tabıladı. Qullası, mámleketlik siyasat ekonomikalıq ósiwdiń tómendegi mashqalaların sheshiwge baǵdarlanǵan:

tutınıw dárejesi joqarı bolǵań ekonomikanıń turaqlı jaǵdayın támiyinlewge qaratılǵan amanat toplaw normaların tańlaw;
xalıqtıń ósimin tártipke salıw;
ilim-texnikanıń ekologiyalıq jaqtan qáwipsizligin engiziw hám miynet ónimdarlıǵın arttırıw.

Ekonomikalıq ósiwdiń sotsiallıq baǵdardaǵı dárejesi kúsheygen sayın ekonomikalıq teoriya hám ámeliyatta "xalıqtıń abadanshılıǵı" túsinigi jámiyettiń sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń eń áxmiyetli ólshemi sıpatında taǵı da aydınıraq kózge túspekte. Egerde burınları ol materiallıq támiyinlengenliktiń muǵdar kórsetkishlerin sáwlelendirgen bolsa házirgi waqıtta birinshi orınǵa ortasha ómir kóriw, ólim dárejesi, sonıń ishinde balalar ólimi, jumıssızlıq dárejesi, dáramatlardıń teńsizligi, bilim dárejesi, qorshaǵan ortalıqgıń pataslanıwı hám basqa sol sıyaqlı kórsetkishler qoyılmaqta. Demek, házirgi waqıtta ekonomikalıq ósiw jeke adamnıń rawajlanıwı ushın sharayat jaratıp beriwi tiyis.

Ekonomikalıq ósiwdiń unamsız aqıbetleriniń biri xalıqtıń sotsiallıq, múlklik qatlamınıń kúsheyiwi esaplanadı. Sonlıqtan da mámleket xalıqtıń túrli qatlamların sotsiallıq qorǵaw maqsetinde sotsiallıq siyasat alıp baradı. Bul protsesste xalıqtıń dáramatlarınıń muǵdarı da anıqlanadı.