Shıbın-shirkeyler
| Shıbın-shirkeyler Fossil range: Early Devonian | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Western honey bee (Order Hymenoptera)
| ||||||||
| Scientific classification | ||||||||
|
A- Head B- Thorax C- Abdomen
2. ocelli (lower)
3. ocelli (upper)
4. compound eye
5. brain (cerebral ganglia)
6. prothorax
7. dorsal blood vessel
8. tracheal tubes (trunk with spiracle)
9. mesothorax
10. metathorax
11. forewing
12. hindwing
13. mid-gut (stomach)
14. dorsal blood vessel ("aorta")
15. ovary
16. hind-gut (intestine, rectum & anus)
17. anus
18. oviduct
19. nerve chord (abdominal ganglia)
20. Malpighian tubes
21. tarsal pads
22. claws
23. tarsus
24. tibia
25. femur
26. trochanter
27. fore-gut (crop, gizzard)
28. thoracic ganglion
29. coxa
30. salivary gland
31. subesophageal ganglion
32. mouthparts
Shıbın-shirkeyler - haywanlar arasında sanının' ko'pligi ha'm ko'p tu'rliligi menen ayrılıp turadı.
Jer betinde 1,4 milliyong'a jaqın shıbın-shirkeyler tu'ri tarqalag'an bolıp, barlıq haywanatlar yarımınan aslamın quraydı.
Tabiyatta shıbın-shirkeyler awqatlanıw dizbegi arqalı barlıq tiri organizmler menen tıg'ız baylanisadı. Ko'pshilik quslar, jer-bawırlawshılar. Jer suw haywanlar, ayrım su't-emiziwshiler balıqlar shıbın-shirkeyler menen awqatlanadi.
Tirishiligi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Shıbın-shirkeyler o'zide o'simlikler basqa haywanlar esabınan tirishilik etedi.
Shıbın-shirkeyler o'simlik ha'm haywanlar ha'mde olardın' qaldıqlarının' quramındag'i organikalıq zatlardı o'zlestiriw arqalı tabiyatag'ı zatlardın' aylanısında qatnasadı. Haywanatlar o'ligi ha'm tezegi, o'simlik qaldıqları menen awqatlanıwshı shıbın - shirkeyler ta'biyattı tazalawshı sanitarlar wazıypasın atqaradı. Topıraqta jasawshı shıbın-shirkeyler ha'm olardın' lichinkaları topıraqtı organikalıq ha'm mineral zatlar menen bayıtadi ha'm onı jumsartıp, suw ha'm hawa kiriwin jaqsılaydi. Ko'pshilik gu'lli o'simlikler shıbın-shirkeyler arqalı shan'lanıp, mol zu'ra'a't ha'm sapalı tuqım beredi. Derlik barlıq sobıqlılar, ko'pshilik quramalı gu'lliler, g'awasha gu'lliler, a'tir gu'lliler, lala gu'ller, paliz eginleri shıbın-shirkeyler arqalı shan'lanadi. Jon'ıshqa ha'm jabayı jon'ıshqa siyaqli ot-sho'p o'simliklerin shan'landiradi. Greshixa, ayg'abag'ar ha'm a'njirdin' shan'landırıwshısı jabayı ha'rreler bolıp esaplanadı.
Tut jipek qurtı shıbın-shirkeyler arasinda en' ertede ma'deniylestirilgen tu'ri bolip tabiladı. Ol ha'm ta'biyatta jabayı halında ushraspaydı. Onin' tiykarg'ı watanı Gimalay bolıp, bunnan 5000 jıl burın qıtaylılar qolg'a u'yretip , ko'beytip baslag'an. Ha'zir jipek qurtı Yaponiya, Qitay, Braziliya da ko'beytiriledi.
Jipekshilik yag'nıy pilleshilik xalıq-xojalıg'ının' bir tarawı bolıp, tut jipek qurtın bagıw ham onı qayta islewdi o'z ishine aladi. Qurtlar pille orap bolg'anan keyin, pille jiynap alinadi. Bul pillelerdin' tiykarg'ı bo'limi jipek alıw ushın jip iyiriw fabrikalarına jiberiledi. 1 kg pilleden 90 g jen'il ha'm ta'biyiy qattı jipek alınadi.
Zıyankes shıbın-shirkeyler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ayırım shıbın-shirkeyler ju'da' tez ko'beyip, awıl-xojalıq eginlerine ju'da' u'lken zıyan beredi. Awıl-xojalıq eginleri ziyankeslerinin' duzilisi 700 den artıq shıbın-shirkeyler tu'ri kirgizilgen. Bul hazirge shekem belgili bo'lg'an shıbın-shirkeylerdin' 0,5 % quraydı. Da'nli eginlerge Aziya shegirtkesi ha'm tasbaqa burgesi, g'awasha tu'ngi gu'belegi, ovosh ham palız eginleri ham miyweli daraqlarg'a ha'm turli shırınja biytler, miywelerge alma qurtı, kartoshka kolorado qon'izi ulken zıyan tiygizedi. Pitenin' aqshil ha'm juwan lichinkası da'nnin' ishki bo'limin jeydi. Un qon'ızlarının' lichinkaları unnın' ishinde jasaydı.
U'ylerde ju'da' mayda sarı ren'li u'y ku'yesi gu'belekleri ushırasadı. Gu'belekler qurtlar ha'm ju'nnen islengen qimbat bahalı kiyimlerdi jep zıyan keltiredi.
Zıyankes shıbın-shirkeylerge qarsı biologiyalıq gu'res alıp barıladı. Zıyankes shıbın-shirkeylerge qarsı gu'reste trixogramma ha'm altin ko'z qon'ızlardan paydalanıladı. Olar arnawlı laboratoriyalarda ko'beyttiriledi. Awıl-xojalıg'ına payda keltiretug'ın shıbın-shirkeylerdi qorg'aw za'ru'r.