Vladimir Lenin

Tuwılǵan sánesi	22-aprel 1870(1870-04-22)
Qaytıs bolǵan sánesi	21-yanvar 1924(1924-01-21) (53 jasta)

Vladimir Ilyich Ulyanov, (22-Aprel, 1870 - 21-Yanvar, 1924) Lenin (Russhada: Ленин) atı menen belgili Rus revolyutseneri, hám de Bolshevik partiyası hám Oktyabr Revolyustsiyası basshısı bolǵan. Ol Sovetler Awqamı (Russha: СССР) hám 1917-jıldan Rossiya Kommunist húkimetiniń birinshi basshısı bolǵan. Leninniń pikirleri Leninizm dep ataladi.

O'mir bayani

Tuwiliwi ha'm jaslig'i

Lenin 1870-jili 22-aprelde Rus Imperiyasinin' Simbirsk qalasinda tuwilg'an. Onin' anasi mektepte mug'allim, al a'kesi bilimlendiriw boyinsha ha'meldar bolg'an (a'kesinin' jumisi oni ha'm onin' shan'arag'in ja'miyettin' joqarg'i da'rejesinde boliwina sebep bolg'an).

Lenin mektepte jaqsi oqidi ha'm ol Latin ha'm Grek tillerin u'yrendi. 1887-jili ol Rus Imperiyasinin' patshasi Tsarg'a qarsi ko'teriliske qatnasqani ushin, Kazan Mámleketlik Universitetinen quwildi. Ol o'z u'stinde ko'p isledi ha'm 1891-jili ol yurist litsenziyasin aldi.

Lenin universitetten quwilg'an jili onin' ag'asi Aleksandr, Tsar Aleksandr III ini bomba jariw joli menen o'ltiriwge qatnasqani ushin darg'a asip o'ltiriledi. Sonday-aq a'japasi Anna Tatarstang'a jiberiledi. Bul Leninnin' qatti ashiwin keltirdi, ha'm ol a'jag'asi o'limi ushin qas aliwg'a sha'rt etedi.

Revolyutsiyadan aldin

Sankt-Peterburgta nizamdi u'yrenip atirg'an waqtinda Lenin, nemis filosoflari Karl Marks ha'm Fridrix Engels kitaplarin u'yrendi. Karl Markstinin' pikirleri Marksizm dep ataladi. Marksizmdi maqtap jaziw Rossiyada nizamg'a qarsi edi, sol sebepli Lenin Sibirge su'rginge jiberildi. Bul jaza dim qatal jaza edi, sebebi Sibir ju'da' suwiq hawa-rayi, o'z aldina bo'lek ha'm onnan qashiw mu'mkin emes edi.

Sibirde su'rginde waqtinda 1898-jili Iyulda Lenin, Nadejda Krupskayag'a u'ylenedi. 1899-jili ol Rossiyada Kapitalizmnin' Rawajlaniwi degen kitap jazadi. 1900-jili Lenin azat etiledi ha'm ol u'yine qaytadi. Keyin ol Evropa boylap sayaxat qiladi. Ol Iskra (qaraqalpaqsha: ushqin) dep atalg'an Marksist gazetasin basip shig'ara basladi. Ol sonday-aq Rossiya Sotsial Demokratiyaliq Miynet Partiyasinin' a'hmiyetli ag'zasi boldi.

1903-jili Lenin partiyanin' ja'ne bir jetekshisi Julius Martov penen ja'njellesedi ha'm partiya ekige bo'linedi. Lenin ku'sh tek hu'kimetke beriliwi kerek dep esapladi. Martov ku'shti a'piwayi adamlarg'a beriw kerek dep esapladi. Martov penen kelisken partiya ag'zalari Menshevikler (azshiliq) dep ataldi, al Lenin ta'repdarlari Bolshevikler dep ataldi.

1907-jili Lenin ja'ne Evropa boylap sayaxatta boldi ha'm ko'plep sotsialistlik mitinglerge qatnasti. Birinshi Du'nya Ju'zlik Uris waqtinda ol London, Parij ha'm Jeneva qalalarinda jasadi. Uris baslang'an waqitta Ekinshi Internatsional dep atalg'an miting Bolshevikler qatnasinda bolip o'tedi. Bul miting ko'plep toparlar uristi qollap quwatlaw kerek pe yamasa joq pa degen soraw u'stinde ko'p tartisqanlig'i sebepli toqtatiladi. Lenin ha'm Bolshevikler usi toparlardin' ishindegi bir neshe urisqa qarsi shiqqan toparlari ishinde edi.

1917

1917-jili adamlar arasinda Lenin Germaniyadan pullay ja'rdem alipti degen mish-mishlar tarqay baslaydi. Bul onin' abirayin tu'sirip jiberdi, sebebi ko'plep orislar Germaniya menen urista qaza bolg'an edi. Ol usi jili Finlyandiyag'a ketedi ha'm sol jerde jasirin tu'rde Kommunizm boyinsha ha'r qiyli miynetler do'retedi.

Fevral Revolyutsiyasi na'tiyjesinde Tsar Nikolay II taxttan ketkennen keyin, Lenin Rossiyag'a qaytip keledi. Ol Nikolay II ni taxttan awdarg'an hu'kimetti a'piwayi miynetkeshler ta'repinen awdariliwin qa'leytug'inin jazadi.

1917-jili Oktyabrde, Lenin ha'm Trotskiy basshilig'indag'i Bolshevikler Petrograd ha'm Rossiyanin' basqa qalalarindag'i Sovetlerdi Kerenskiyge qarsi revolyutsiyag'a baslaydi. Bul revolyutsiya Oktyabr Revolyutsiyasi dep ataladi. Olar jen'edi ha'm Rossiyani Kommunist mámleket dep dag'azalaydi. Noyabrde Lenin onin' basshisi etip belgilenedi.

Lenin Birinshi Du'nya Ju'zlik Uristi toqtatiw maqsetinde Germaniya menen Bretsk-Litovsk Kelisimine qol qoyadi. Bul kelisim Germaniya hu'jimlerin toqtatqani menen, Rossiya ko'plep jerlerinen ayriladi.