Xojamet Axmetov
 | Bul maqalada ishki siltemeler qollanılamaǵan yamasa júdá kem qollanılǵan. |
 | Bul maqalaǵa basqa heshbir maqaladan silteme berilmegen. (Iyun 2023) |
| Tuwılǵan sáne | 1908 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sáne | 1932 |
Xojamet Axmetov (1908-1932) - jan'a da'wir qaraqalpaq a'debiyatının baslawshısı.
Ol 1908 jılı Qońırat rayonının' Sorko'l degen jerde jarlı diyqan semyasında tuwılg'an. 1923 jıldan Qońırattag'ı qalalıq mektepke qatnap oqıydı. 1924 jıldan Qońırattag'ı internatqa kirip sonda ta'rbiyalanadı. 1925 jılı To'rtku'ldegi awılxojalıq texnikumına o'tip oqıydı. Son' o'z qa'lewi menen pedtexnikumg'a o'tedi. 1929 jılı pedtexnikumdı pitkerip, Taxtakópir rayonlıq komsomol komiteti, son' Kegeyli rayonlıq komsomol komitetinin' sekretarı bolıp isleydi. Shayırdın' da'slepki qosıqları 1927-28 jıllardan texnikumnın' diywalı gazetalarında, "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetası, "Qızıl mug'allim" jurnallarında ja'riyalana basladı. Onın' jalınlı shaqırıq, agitatsiyalıq mazmundag'ı qosıqları miynetkesh adamlar sanasın jan'a zaman talabına say tayarlawda ayrıqsha a'hmiyetke iye boldı. Shayır "Jol bermen'" degen qosıg'ında bılay deydi:
Qallash qulag'ın'a salar bir na'rse,
Elde bar jemxorlar ha'm de aq sa'lle
Bulardın' ba'rinin' dedigi birge,
Ken'es saylawında bug'an jol bermen'
Qallash batraq, senin' ken'es saylawın'
Jas u'lkenge kimdi qoysan' qa'lewin'
Sag'an dushpan baylar tabı zor jawın',
Ken'es saylawında bug'an jol bermen'.
Bul qosıqta jalınlı shaqırıq mazmunı o'zine ta'n intonatsiya ha'm ırg'aqtı payda etedi. Ku'shli ideyanın' ta'sirli bolıp shıqqanı qosıqtın' formasının' ko'rkemliliginde, yag'nıy mazmun menen formanın' birliginde. Bunın'day gu'res ruhı onın' "Jamayım" (1928), "Sha'rtles", "Xabarshılar" (1929), "O'sher boldı" (1930), "Bul minnetin'" (1928), "Jaslar wazıypası" degen qosıqlarında da orın alg'an. Ayawsız satira, jalınlı shaqırıq, jawıngerlik, ruh X.Axmetov poeziyasının' tiykarg'ı o'zgesheliklerinen esaplanadı. Shayır qaraqalpaqlardın' burıng'ı ha'm revolyutsiyadan keyingi turmısın su'wretlep birqansha qosıqlar jazdı. "Kolxozshılar keledi", "Batraklar" qosıqlarında usı temanı alg'a qoyadı. X.Axmetovtın' do'retiwshiliginde u'lken orın tutatug'ın temalardın' biri - miynet teması. Bul tema kolxoz qurılısı, paxta egis h.t.b. ko'riniste sa'wlelengen."Menin' su'ygen miynetim" (1931) qosıg'ı miynetke bolg'an su'yiwshilikti jırlaydı.
Miynetkeshpen, miynet ushın tuwg'anman,
Miynet ushın beldi bekkem buwg'anman
Ag'am, anam, tuwısqanım miynetkesh.
Shın dedigim men de sonnı quwg'anman.
Shayır miynetti bilimnin' de, o'nerdin' de tiykarı dep tu'sinedi ha'm bunı qosıq qatarlarında sheber sa'wlelendiredi. Qosıq qatarlarının' ishindegi seslik qaytalawlar qosıqqa sulıwlıq berip tur. "Qozg'al erte egisin'e tayarlan" qosıg'ı shayırdın' ku'ndelikli aktual temaga arnalgan operativ shıg'armalarının' biri. Bul qatar (Qozg'al erte egisine tayarlan) shıg'armanın' atı ha'm ha'r strofanın' ba'nti bolıp kelip, qosıqtın' tiykarg'ı ideyasın juwmaqlastırıp berip tur. Shayır qosıqta jan'a miynetti jırladı, adamlardı miynet etiwge shaqıradı. "Durıs bo'lin'" degen qosıg'ında shayır adamlarg'a miynetine jarasa haqı beriw, yag'nıy kim islemese tislemeydi degen ideyanı sa'wlelendiredi. Qosıqtın' mazmunlı qısqa qatarları, tez intonatsiyası, shaqırıq ruhı, tasıyıqlawshı sıpatı tiykarg'ı ideyanı bildiriwde a'hmiyetke iye. "Jamayım" degen qosıgında bilim, ag'artıw islerin so'z etedi. "Kel qurdaslar" qosıg'ı da (1928) shayırdın' ag'artıw temasına arnalg'an jaqsı qosıqlarının' biri. Shayır qaraqalpaq xalqının' ma'deniy turmısındag'ı jan'alıqlardı qollap quwatlawshı agitatsiyalıq-propagandalawshılıq mazmundag'ı qosıqlar do'retti. "Latınlas", "Shıqsın onın' ta'ripi" qosıqlarında arab alfavitinin' ornına alıng'an latın alfavitin propagandalaw mazmunına qurılg'an. "Bu'gin" qosıg'ı sol da'wir poeziyasının' a'hmiyetli temalarının' biri - hayal qızlar ten'ligi temasına arnalg'an. "Ámiwdárya" (1931) degen qosıg'ında Ámiwdáryanın' xalıq xojalıg'ındag'ı a'hmiyetin bayan etedi. "Xabarshılar" qosıg'ı X.Axmetovtın' siyasiy lirikasının' o'tkir shıg'armalarının' biri. Qosıqta xabarshılardın' ja'miyetlik turmısta tutqan ornı ko'rkem sa'wlelendirilgen. Shayır do'retiwshiliginde "Bilim menen jansın sham" qosıg'ı ayrıqsha orın iyeleydi. Bul qosıqta jaslardı oqıwg'a shaqırıw ideyası alg'a qoyılg'an.
Bilim-tamaq, bilim-nan,
Bilimsizdin' isi qam,
U'yren o'ner bilimdi,
Bilim menen jansın sham.
X.Axmetov – gu'resshen' jalınlı shayır. Onın' barlıq do'retiwshiliginin' bastan aqırına shekem gu'res ideyası su'wretlengen. Siyasiy lirika – shayırdın' tiykargı janrı boldı. Publitsistikalıq, agitatsiyalıq shaqırıq, qosıqlardın' tastıyıqlawshı xarakteri, jedelli ritm, oratorlıq intonatsiya, qısqa qatarı onın' shıgarmalarının baslı belgisi boldı.