Yamayka
Yamayka | |
|---|---|
| Uranı: «Out of Many, One People» (inglisshe) («Kópshilik adamlardan – birden-bir xalıq») | |
| Gimni: «Jamaica, Land We Love» (inglisshe) («Yamayka – biz súygen jer») | |
.svg) Yamaykanıń jaylasqan ornı | |
| Paytaxtı | Kingston 17°58′17″N 76°47′35″W / 17.97139°N 76.79306°W G O |
| Iri qalaları | Kingston |
| Rásmiy tili | inglis |
| Etnikalıq quramı (2011)[3] |
|
| Diniy quramı |
|
| Etnoxoronim | yamayka, yamaykalı |
| Basqarıw forması | konstituciyalıq monarxiya |
• Korol | Karl III (Ullı Britaniya koroli) |
| Patrik Allen | |
| Endryu Xolness | |
| Nızam shıǵarıwshı organ | Parlament |
• Joqarǵı palata | Senat |
• Tómengi palata | Wákiller palatası |
| Ǵárezsizlik (Ullı Britaniyadan) | |
• Ǵárezsizlik berildi | 6-avgust 1962-jıl |
| Maydanı | |
• Ulıwma | 10,991 km2 |
• Suw (%) | 1.5 |
| Xalıq sanı | |
• 2019-jıl (shama) | 2,734,092[5] (137-orın) |
• 2011-jıl (sanaq) | 2,697,983[6] |
| 266[7] adam/km2 | |
| JIÓ (SAUP) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $35.690 billion[8] (143-orın) |
• Jan basına | ▲ $12,994[8] (134-orın) |
| JIÓ (nominal) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $18.761 billion[8] (119-orın) |
• Jan basına | ▲ $6,830[8] (101-orın) |
| Djini (2016) | ▼ 35[9] ortasha |
| IRI (2021) | ▲ 0.734[10] joqarı · 110-orın |
| Pul birligi | Yamayka dolları (JMD) |
| Waqıt zonası | UTC-5 |
| Avtomobil háreketi | shep |
| Telefon prefiksi | +1876 |
| ISO kodı | JAM |
| XOK kodı | JAM |
| Internet domeni | .jm |
| Koordinatları: 18°10′N 77°20′W / 18.167°N 77.333°W G O | |
Yamayka — Vest-Hindistandaǵı mámleket. Yamayka atawında hám oǵan qońsılas bir neshe mayda atawlarda jaylasqan. Maydanı: 11,5 mıń km². Xalqı 2,68 mln. adam (2002). Paytaxtı — Kingston qalası. Basqarıw jaǵınan 3 graflıqqa bólingen.
Mámleketlik basqarıw principi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Yamayka — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı óz ara doslıq quramına kiretuǵın ǵárezsiz mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1962-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — Ullı Britaniya xanzadası, onıń atınan mámleketti general-gubernator basqaradı. Xanzada general-gubernatordı mámleket bas ministri usınısı menen tayınlaydı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament (Senat hám Wákiller palatası), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.
Tábiyatı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Yamaykanıń úlken bólimin hák taslı plato (uzınlıǵı 500–1000 m) iyelegen; shıǵıs bóliminde BluMuantin tawları bar. Qubla hám batıs jaǵaları ensiz allyuvial oypatlıq. Qubla jaǵalarda qolaylı gavanlar bar. Qaynaq radioaktiv hám termal altınkúkirtli bulaqlar bar. Kúshli jer silkiniwler bolıp turadı (1692 hám 1907-jıllarda baxıtsız hádiyseler bolǵan). Boksit, temir hám marganec ruda kánleri bar. Íqlımı tropikalıq passatlı ıqlım. Yanvardıń ortasha temperaturası 24-25°, iyulda 26-27°. Jıllıq jawın qublasında 800 mm, tawlarda 5000 mm ge shekem. Kúshli dúbeleyler bolıp turadı. Topıraqları taw qońır-qızıl hám qızılqońır topıraqlar. Eń iri dáryası — BlekRiver. Mámleket orayındaǵı plato hám shıǵıstaǵı taw janbawırları mudamı jasıl tropikalıq ormanlar menen oralǵan. Atawdıń batıs hám qubla bólimindegi tegisliklerde savanna ósimlikleri ósedi. Haywanat dúnyası basqalar menen salıstırǵanda jarlı. Mayda kemiriwshi haywanlar, qus, jarǵanatlar ushıraydı. XeltshirXils rezervatı, 2 teńiz parki bar.
Xalqı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Xalqınıń tiykarǵı bólimi (80%) yamaykalılar (kópshiligi negr hám mulatlar); hind, qıtay, inglisler de jasaydı. Rásmiy tili — inglis tili. Qala xalqı 50,2%. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — protestantlar. Iri qalaları: Kingston, SpanishTaun.
Tariyxı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Yamaykada áyyemnen indeyclerdiń aravak til shańaraǵına tiyisli qáwimleri jasap kelgen. Atawǵa evropalılardan dáslep 1494-jıl X. Kolumb ekspediciyası barıp túsken jáne onı SantYago dep ataǵan. Keyinirek indeycshe "Xaymaka" ("bulaqlar atawı", "Yamayka") dep atalǵan. 1508-jıldan ispanlar Yamaykanı óz koloniyasına aylandırıp jergilikli xalıq (aravaklar) tı pútkilley qırıp tasladı. 1513-jıldan qumsheker qamıs plantaciyalarında isletiw ushın Afrikadan qullar alıp barıldı. 1655-jıl Yamaykanı inglisler basıp aldı (1670-jıl rásmiy túrde Ullı Britaniya koloniyasına aylandırıldı). Inglisler Yamaykanı qul sawdasınıń iri oraylarınan birine aylandırdı. 1823-24 hám 1831-32-jıllardaǵı qullardıń ǵalabalıq háreketi nátiyjesinde 1833-jıl qullıq biykar etildi (1838-jıl tolıq biykar etildi). 1958-jıldan Yamayka Ullı Britaniya tárepinen dúzilgen Vest-Hindistan Federaciyası quramında boldı. 1959-jıl Yamayka ishki ózin-ózi basqarıw huqıqın qolǵa kirgizdi. 1961-jıl federaciya quramınan shıqtı. Yamayka 1962-jıl 6-avgustta ǵárezsizlikke eristi. 1962-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1992-jıl 6-yanvarda tán alǵan. Milliy bayramı — avgusttıń birinshi dúyshembisi — Ǵárezsizlik kúni (1962).
Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqamları[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Yamayka leyboristler partiyası, 1943-jıl dúzilgen; Xalıq milliy partiyası, 1938-jıl tiykar salınǵan. Yamayka kásiplik awqamları kongressi; Yamayka milliy jumısshılar awqamı, 1972-jıl dúzilgen; Bustamante sanaat jumısshıları kásiplik awqamları, 1938-jıl dúzilgen.
Xojalıǵı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Yamayka — agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde kán sanaatı 7,2%, qayta islew sanaatı 20,1%, awıl, orman xojalıǵı hám balıq tutıw 9,4% ti quraydı. Ekonomikasınıń tiykarı eksport ushın boksit qazıp alıw hám giltopıraq islep shıǵarıw.
Sanaatı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Sanaatında boksit qazıp alıw hám giltopıraq islep shıǵarıw milliy kompaniyalar tárepinen AQSh hám Kanada qarjısı qatnasıwında ámelge asırıladı. Qantsheker, rom, temeki, jeńil sanaat ónimlerin islep shıǵarıw rawajlanǵan; shet elden keltiriletuǵın neftti qayta islew, cement islep shıǵarıw, ximiya, farmacevtika kárxanaları bar, elektron apparatlar jıynaytuǵın zavod isleydi. Jılına ortasha 3,9 mlrd. kVt saat elektr energiyası payda etiledi. Shet el turizmi rawajlanǵan. Awıl xojalıǵında eksport ushın qumsheker qamıs, banan, citrus miyweler, kofe, kakao, burısh, temeki jetistiriledi. Ishki mútájlik ushın batat, maniok, salı, mákke egiledi. Shárwashılıq tómen rawajlanǵan. Tiykarınan, qaramal, shoshqa, eshki baǵıladı, balıq awlanadı.
Transportı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Avtomobil jolları uzınlıǵı 18,6 mıń km, temirjollar uzınlıǵı 200 km. Tiykarǵı teńiz portı hám xalıq aralıq aeroportı — Kingston. Yamayka shetke boksit, giltopıraq, banan, qantsheker, rom, temeki, citrus miyweler shıǵaradı. Shetten janılǵı, shiyki ónim, sanaat úskeneleri, transport quralları, azıq-awqat hám úy buyımların aladı. Sırtqı sawdada AQSh, Ullı Britaniya, Kanada menen sheriklik etedi. Pul birligi — Yamayka dolları.
Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Shıpakerler Kingston qasındaǵı Vest-Hindistan universitetiniń medicina fakultetinde tayarlanadı. 6 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın májburiy tálim engizilgen. Baslanǵısh mekteplerde oqıw múddeti 6 jıl, orta mekteplerde 7 jıl Menshikli oqıw orınları da bar. Oqıw inglis tilinde. Óner texnika tálimi tolıqsız orta mektep negizinde alıp barıladı. Kingston qalası qasında Vest-Hindistan universiteti (1948-jıl shólkemlestirilgen), Kingstonda gumanitar hám tábiyiy pánler hám de texnologiya kolledji, SpanishTaunda awıl xojalıǵı mektebi bar. Ilimiy mákemeleri: Yamaykanı úyreniw institutı (1879), ilimiy tekseriwler keńesi (1960), joybarlaw basqarması, medicina associaciyası, medicinalıq izertlewler laboratoriyası (hámmesi Kingstonda), Karib awqatlanıw institutı (1967, Mona awılında) hám basqalar. Kingstonda Yamayka kitapxana xızmeti (1948), mektep kitapxanaları xızmeti, Mona awılında universitet kitapxanası (1948) hám kolledj kitapxanası bar. Kingstonda tariyx, medicina tariyxı, kórkem muzeyler, SpanishTaunda xalıq muzeyi bar.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Yamaykada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: "Daily gliner" ("Kúndelik xabarshı", kúndelik gazeta, 1834-jıldan), "Daily star" ("Kúndizgi juldız", kúndelik keshki gazeta, 1951-jıldan), "Karibian chellendj" ("Karib shaqırıǵı", aylıq jurnal, 1957-jıldan), "Sandi gliner" ("Ekshembi xabarshısı", "Daily gliner" gazeta qosımshası). "Djampress" húkimet xabar agentligi 1984-jıl dúzilgen. "Televiji Djamayka limited" radiotelevidenie xızmeti, 1959-jıl dúzilgen. Yamayka radiosı kommerciya xızmeti bolıp, 1947-jıl tiykar salınǵan. Taǵı bir qansha kommerciyalıq radiostanciyalar bar.
Ádebiyatı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Ádebiyatı inglis hám kreol tillerinde rawajlanıp atır. Luiz Bennettiń kreol tilinde jaratqan qosıqları ataqlı. Inglis tilindegi ádebiyat XVIII ásirde payda bolǵan. T. Redkam (1870-1933) qosıq hám pyesaları, G. J. De Lisser (1878-1944) romanlarında milliy tema óz kórinisin taptı. Bul dáwirde shayır K. MakKey (1890-1948) ataqlı bolǵan. Ekinshi jáhán urısı (1939-45) nan keyin ádebiyattıń rawajlanıw dáwiri baslandı. Social temada R. Meystiń "Insanaka" (1954), "Qara shaqmaq" (1955) atındaǵı dáslepki romanları, "Jańa kun" (1949) qıssası, V. Ridtiń "Qaplan" (1958) qıssası júzege keldi. Milliy azatlıq gúresi teması J. Xirnniń "Áynek qasındaǵı dawıs" (1955), "Jasaw múmkin bolǵan mámleket" romanlarınan orın iyeledi. O. Pattersonnıń "Qarabaxanalar joq" (1967), "Sizif perzentleri" (1968) romanları zamanagóylikke, "Jan qurban et, uzaq kun" (1972) tariyxıy romanı XVIII ásirdegi Yamayka turmısına arnalǵan. K.Tompson, E.Solki, P.O.Robinson, D.Xaynde hám basqalar gúrriń janrında nátiyjeli dóretiwshilik etti. Yamaykada birinshi poeziyalıq antologiya 1929-jıl baspadan shıqqan. Shayırlardan U.E.Roberts, F.Sherlok ataqlı bolǵan. Olardıń qosıqlarındaǵı watan temasın shayırlar V. Virtyu, D. Kempbell, X. Karberi, M. Morris, D. Skott, A. Maknis hám basqalar dawam etti. T. Ronniń pyesaları ataqlı.
Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Yamayka kórkem ónerinde Evropa, ásirese inglis mádeniyatınıń kúshli tásiri Afrika xalıqları dástúrleri menen qosılıp ketken. XVII-XIX ásirlerde qalalarda inglis arxitekturası usılında tuwrı múyeshli 1 qabatlı tas hám gerbish jaylar qurıldı (SpanishTaundaǵı SentKetrin soborı, 1655; Kingstondaǵı Rokfort qorǵanı, XVII ásir aqırı — XIX ásir; Kingstondaǵı shtab imaratı, házirgi húkimet sarayı, XVIII ásir). Xalıq turar jayları 2 qabatlı metall bezewli aǵash jaylar (verandası menen) bolǵan. Baylardıń qala qasındaǵı úyleri amerika "kolonizatorlıq usılı" nda júzege kelgen. XX ásirdiń ortalarınan zamanagóy kóp qabatlı imaratlar qurıla basladı (Vest-Hindistan universiteti imaratı, Kingstondaǵı Nennivill turar jay dizbegi). XX ásir ortalarınan professional súwretlew kórkem óneri rawajlandı. Ápiwayı kisiler turmısı, mámlekettegi social qarama-qarsılıqlar súwretlew kórkem óneri ustaları dóretpelerinde óz kórinisin tawmaqta. Súwretshilerden A. Xyu, R. Kempbell, D. Pottinger, L. Morris, músinshilerden E.Menli, N.Roy ataqlı. Yamaykada aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, naǵıs oyıwshılıq sıyaqlı dástúriy xalıq ónermentshiligi rawajlanǵan.
- ↑ Collins, Olive. "Welcome to Sligoville: The story of the Irish in Jamaica". The Irish Times. https://www.irishtimes.com/culture/books/welcome-to-sligoville-the-story-of-the-irish-in-jamaica-1.3225038.
- ↑ „CIA World Factbook (Jamaica)“. United States Government. 11-yanvar 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-may 2007-jıl.
- ↑ The CIA World Factbook – Jamaica Arxivlendi 24 January 2021 Wayback Machine saytında. . Retrieved 2015-09-16.
- ↑ „The World Factbook – Central Intelligence Agency“. Cia.gov. 24-yanvar 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 25-sentyabr 2017-jıl.
- ↑ „Population Statistics“. statinja.gov.jm. Statistical Institute of Jamaica. 6-mart 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-iyun 2023-jıl.
- ↑ „Population Usually Resident in Jamaica, by Parish: 2011“. Statistical Institute of Jamaica. 26-fevral 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-dekabr 2019-jıl.
- ↑ „Data Query – Population density (persons per square km), as of 1 July“. UNITED NATIONS/DESA/POPULATION DIVISION. 19-sentyabr 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-aprel 2018-jıl.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Jamaica)“. IMF.org. International Monetary Fund (10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 16-oktyabr 2023-jıl.
- ↑ „The World Factbook“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. 11-yanvar 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-mart 2019-jıl.
- ↑ „Human Development Report 2021/2022“ (en). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). Qaraldı: 8-sentyabr 2022-jıl.