Meksika

Meksika (Mexiko), Meksika Qurama Shtatları (Estados Unidos Mexicanos) — Arqa Amerikanıń qubla bóliminde jaylasqan mámleket. BMSh aǵzası. Maydanı 1958,2 mıń km². Xalqı 129,875,529 adam (2023). Paytaxtı — Mexiko qalası. Basqarıw jaǵınan 31 shtat hám 1 paytaxt federal okrugine bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Meksika — federativ respublika. Meksika Qurama Shtatlarınıń 1917-jıl 5-fevraldaǵı Siyasiy Konstituciyası ámel etedi, oǵan keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan Vi-Sente Foks Kesada), ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 6 jıl múddetke saylanadı. Konstituciyaǵa qaray, prezident qayta saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy kongress (2 palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident ámelge asıradı.

Tábiyatı

Meksika jaǵaları kem bóleklengen, eń úlken yarım atawları — Kaliforniya hám Yukatan. Tınısh okeanındaǵı bir neshe ataw da Meksika quramına kiredi. Mámleket aymaǵınıń úlken bólimin Meksika tawlıǵı (kópshilik biyikligi 1000 -2000 m, eń biyik noqatı — hárekettegi Orisaba vulkanları — 5700 m) iyeleydi. Jaǵaǵa jaqın jerleri oypatlıq. Meksika qoltıǵında neft-gazli basseyn, Meksika tawlıǵında reńli metall káni (mıs, qorǵasın, ruwx, gúmis, sınap, margimush, surma, kadmiy, vismut, qalayı, volfram, altın), mámlekettiń arqa-shıǵısında taskómir, temir hám uran káni, altınkúkirt kánleri bar. Íqlımı tropikalıq, arqasında subtropikalıq ıqlım. Yanvardıń ortasha temperaturası 10-25°, iyuldiki 15-0°. Jıllıq jawın janbawırlarında bolsa 2000-3000 mm. Qubla-shıǵısında dárya-saylar kóp, arqa-batısında kem (Yukatan yarım atawda ulıwma aǵar suw joq). Iri dáryaları: Rio-Grande (Rio-Bravodel-Norte), Lerma (tómen aǵısında Rio-Grandede Santyago dep ataladı), Balsas, Grixalva — Usumasinta dárya sisteması. Eń úlken kóli — Chapala. Arqa-batısında, tiykarınan, boz topıraq hám shólge tán ápiwayı topıraqlar; tawlıqlarda surqońır, qońır, savanna qızıl topıraqları hám taw-orman gúńgirt topıraqları, oypatlıqlarda surqońır, savanna qızıl topıraqları hám batpaq topıraqları ushıraydı.

Ósimlikleri júdá túrli-túrli. Meksikada ósimliklerdiń 12 mıńǵa jaqın túri bar; usılardan 2/3 bólimi endemikalıq ósimlikler bolıp tabıladı. Meksika tawlıǵınıń arqa úlkenlew bóliminde ózine tán kserofil ósimlikler, sonıń menen birge, mimozadosh putalar ósetuǵın shala shól hám shól tiykarǵı orın tutadı. Tawlıqtıń qubla bóliminde jáne bul jerlerdi qorshap alǵan oypatlıq jaǵasında masaqlılar hám sertikan putalardan ibarat savanna ósimlikleri, tawlarda japıraqlı hám aralas ormanlar (emen, grab, lipa, qaraǵay, aqqaraǵay hám basqalar) ósedi; Meksikanıń qubla hám qubla-shıǵıs bólimlerinde kóbisi tropikalıq ormanlar, shıǵıs janbawırlarında mudam jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlar, batıs janbawırlarında iyne japıraqlı, taw eteklerinde japıraq tógetuǵınn ormanlar bar. Jabayı haywanlardan shala shól hám shólde kemiriwshiler — jer qazır (jer tıshqanı), koyot (jaylaw qasqırı), Meksika tawlıǵı ormanlarında qara ayıw, yenot, qızıl qaraqulaq, puma, savannalarda buǵı, qumırsqaxor, dikobraz, qubladaǵı tropikalıq ormanlarda meshinniń 2 túri, tapir, yaguar ushıraydı. Haywanat, ósimlik dúnyası hám basqa az ushıraytuǵın jerlerdi qorǵaw maqsetinde 50 den kóbirek baǵ dúzilgen. Eń irileri: Kumbreode-Monterrey, Syerrade-San-PedroMartir, Kan-ondelrio Blanko hám basqalar.

Xalqı

Xalqınıń kópi meksikanlar bolıp, olar indeyc qáwimleri hám elatları, Evropa (tiykarınan, Ispaniya) dan kóship kelgenler hám plantaciyalarda isletiw ushın keltirilgen afrikalıqlardan ibarat. Xalıqtıń yarımınan aslamı aralas nekeden tuwılǵan metis hám mulatlar bolıp tabıladı. Túpkilikli indeyc xalıqları óz tilleri hám mádeniyatların bólek saqlap qalǵan. Ispanlar, basklar, nemisler, francuzlar, italyanlar hám basqa da xalıqlar bar. Rásmiy tili — ispan tili. Dinge sıyınıwshılardıń 96% i katolikler. 73% i xalıq qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Mexiko, Gvadalahara, Monterrey, Leon, Syudad-Xuares.

Tariyxı

Meksika aymaǵında adamlar joqarı paleolit (eramızdan 20-15 mıń jıl aldın) dáwirinen jasaydı. Bul jerde túrli dáwirlerde Batıs yarım shardaǵı eń rawajlanǵan civilizaciyalardan biri payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq ortalarınan xalıq otırıqshı turmıs keshirip baslaǵan, dıyqanshılıq, ónermentshilik, kórkem óner rawajlanǵan. Eramızǵa shekem baslarında Oraylıq Amerikanıń arqa-batıs bóleginde mayya qáwimleri jasaǵan. 1 mıń jıllıqtıń 2-yarımında Oraylıq Meksikada tolteklar xiyla joqarı mádeniyat jarattı. Lekin bul mádeniyattı 2 mıń jıllıqtıń baslarında naua qáwimleri joq etti. Naua qáwimleri arasında atsteklar da bar edi, olar házirgi Mexiko qalasın júzege keltirdi hám XIV ásirde iri mámleket dúzdi, bul mámleket XV ásirde Oraylıq hám Qubla Meksikanıń eń qúdiretli mámleketine aylandı. Bul jerde dıyqanshılıq, ónermentshilik, qurılıs texnikası, súwretlew kórkem óneri anaǵurlım rawajlandı. 1517-jıl Meksikanı ispanlar basıp ala basladı. XVI ásir aqırına kelip Meksika tap pútkilley iyelendi. Jańa Ispaniya vitse korolligi dúzildi, pútkil húkimet ispan jaydarları qol astına ótti. Jergilikli xalıqtıń kópshilik bólegi óz jerlerinen ayırıldı, koloniya hákimleri, jaydarlar hám katolik shirkewine baǵınıqlı bolıp qaldı. Asharshılıq, kesellikler kóplegen indeyclerdiń dastıǵın qurıttı (ispanlar jawlap ala baslaǵan waqıtta 25 mln. ǵa jaqın indeyc bolǵan bolsa, 1605-jılǵa kelip 1 mln. nan sál artıq indeyc qaldı). Jumısshı kúshi jetpey qalǵannan soń, Afrikadan kóplegen negr qullar keltirile basladı. Meksika sanaatınıń rawajlanıwına túrli jollar menen tosqınlıq etildi, kópshilik eginlerdi egiwdi qadaǵan etip, duz, dári, temeki ónimleri satıw mámleket monopoliyasına aylandırıldı. Jergilikli xalıq kolonizatorlarǵa qarsı bas kóterip bir neshe márte kóterilis etti. Ekonomikalıq baylanıslardıń rawajlanıwı hám ishki bazardıń payda bolıwı, milliy sananıń oyanıwı tásirinde XIX ásirdiń baslarında meksikan milleti quram tawa basladı.

Amerikadaǵı ispan koloniyalarınıń ǵárezsizlik ushın alıp barǵan urısı dáwirinde (1810-26 ), atap aytqanda, 1810-15-jıllarda Meksikada M. Idalgo hám X. M. Morelos basshılıǵında dıyqanlar kóterilisi bolıp ótti, bul kóterilis ayawsız bastırıldı. Ispaniyadaǵı 1820-23-jıllar revolyuciyası hám Qubla Amerikadaǵı Ispaniya koloniyaları patriotlarınıń tabısları Meksikada xalıq azatlıq háreketiniń tazadan kóteriliwine sebep boldı. A. Iterbude basshılıǵındaǵı háreket keń xalıq tárepinen qollap-quwatlandı. 1821-jıl Meksika ǵárezsiz mámleket, 1824-jıl bolsa respublika dep daǵaza etildi. 1845-jıl AQSh Texastı, 1846-48-jıllardaǵı Amerika-Meksika urısı nátiyjesinde mámleket aymaǵınıń derlik yarımın basıp aldı. Meksikaǵa qarsı uyımlastırılǵan Angliya-Franciya-Ispaniya intervensiyası meksikan xalqınıń qaharmanlarsha qarsılıǵına ushırap, interventlardıń jeńiliwi menen tamamlandı. 1877-80 hám 1884-1911-jıllarda general P. Dias prezident bolıp turdı; áne sol dáwirde puqaralar azatlıǵı ayaq astı etildi, kongress óz áhmiyetin joǵalttı. XX ásirdiń baslarınan revolyuciyalıq rawajlanıw júz bere basladı. 1910-jılda dıyqanlar háreketi háwij alıp ketti. F. Vilya, E. Sapata dıyqanlar háreketiniń eń iri basshıları edi. 1910-17-jıllarda Meksikada revolyuciya bolıp ótti. 1911-jıl may ayında Dias rejimi awdarıp taslandı. Jańa konstituciya qabıllandı.

1929-33-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi dáwirinde revolyuciyalıq háreket kúsheydi hám milliy revolyuciyalıq partiyanıń radikal qanatı wákili L. Kardenas-idelrio prezident etip saylandı. Onıń húkimeti (1934-40) áhmiyetli ózgerisler qıldı, jer reformasın ótkerdi. Ekinshi jáhán urısınıń baslarında Meksika húkimeti biytárep ekenligin bildirdi; lekin 1942-jıl may ayında fashistler blogına qarsı urıs járiyaladı. Urıstan keyingi jıllarda Meksika ekonomikası ósip bardı. Biraq awılda jaǵday ózgermedi. 60-jıllardan baslap L. Mateos (1958-64) hám D. Ordas (1964-70) húkimetleri milliy ekonomikanı bekkemlew jolın tuttı. 1970-jılda húkimet tóbesine kelgen L. Shesheverria húkimeti jaǵdaydı jaqsılaw ushın jer reforması tuwrısında nızam (1971), jańa saylaw nızamı (1972), jergilikli kapital qoyılıwın xoshametlew hám sırt el kapitalın tártipke salıw tuwrısında nızam (1973) qabılladı, mámleket xizmetkerleri ushın háptesine 5 jumıs kúnin engizdi. Meksikanıń Batıs Evropa mámleketleri, Yaponiya hám Latın Amerikasındaǵı bir qansha mámleketler menen sırtqı sawda baylanısları keńeytirildi.

Siltewler

Wikimedia Commonsta

Meksika boyınsha fayllar bar.