Qırǵızstan

Qırǵızstan (qırǵızsha: Qırǵızstan [qɯrʁɯz'stɑn] Qırǵızstan) yamasa Qırǵız Respublikası (qırǵıshzcha: Kirgiz Respublikası) - Orta Aziyanıń arqa-shıǵısında jaylasqan mámleket. Paytaxtı - Bishkek qalası. Qırǵızstan BMSh nıń aǵzası bolıp tabıladı. Mámleket arqada Qazaqstan, batısında Ózbekstan, qubla-batısında Tájikstan hám qubla-shıǵısında Qıtay Xalıq Respublikası jaylasqan. Qırǵızstan xalqı búgingi kúnde 6 million adamnan artıq. Onıń 72,6% qırǵızlar, 14,34% ózbekler, 10,65% ruslar hám 8,31% tájikler, 5% basqa túrli millet wákilleri quraydı. Ulıwma, mámlekette 90 nan aslam millet hám elat wákilleri jasaydı. Qırǵızstannıń xalqı sanı - 6 550 000 adam.

Etimologiyası

SSSR mámleketi kriziske ushıraǵannan keyin, derlik barlıq awqamlas mámleketler óz ǵárezsizligin qolǵa kirgizdi olar arasında Qırǵız SSR (russha: Kirgizskaya SSR, qırǵızsha: Kirgiz SSR) da bar edi. Sovet dáwirinde Qırǵızstan atı tek rus tilinde (orıssha: Kirgiziya) atalatuǵın edi, keyinirek milliy tilde atala baslandı. (qırǵızsha: «Кыргызыстан» yamasa Кыргыз Республикасы).

Mámleketlik basqarıw principi

Qırǵızstan - suverenli, unitar, demokratiyalıq respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 5-mayda qabıl etilgen; 1996, 1998, 2001 hám 2003-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2021-jıldan Sadir Japarov). Ol ulıwma teń, tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Bir shaxs izbe-iz eki retten artıq prezident etip saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı parlament - Joqarǵı Keńes, Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Aqırǵı ret prezidentlik saylawı 15-noyabr 2017-jılda bolıp ótti. Jańa prezident etip Soronboy Jenbekov saylandı. Bunnan aldın 1-dekabr 2011-jıldan 24-noyabr 2017-jılǵa shekem Almazbek Atambayev prezident edi. Qırǵızstan Respublikası prezidentine kandidat 35 jastan kishi hám 70 jastan úlken bolmaǵan, mámleket tilinde sóylese alatuǵın hám 15 jıldan az bolmagan múddette respublika puqarası bolıwı kerek.

Kórsetiwler

Qız urlawǵa qarsı háreket

Qırǵızstan paytaxtı Bishkek qalasında Ishki isler ministrligi imaratı janında qız urlawǵa qarsı kórsetiw bolıp ótti. Kórsetiwge urlap ketilgan 26 jaslı Ayzada Kanatbekova adam óltiriwshiliginiń aldın alalmaǵan policiyanıń háreketsizligi sebep bolǵan. 2021-jıl 5-aprel kúni saat shama menen 7:00 de Mederova hám Tinistanova kósheleri kesilisken orındaǵı kafe janında 1994-jılda tuwılǵan qız, Ayzada Kanatbekova, 3 er adam tárepinen májbúriy neke ushın urlap ketilgan. Sonnan keyin, 7-aprel kúni qız hám bir er adamnıń óli denesi tabılǵan. 8-aprel kúni Ishki isler ministrligi imaratı aldında tóplanǵan 500 ge jaqın gúwalar bolǵan hádiysege tiykarınan neke maqsetinde urlaw ushın jazanı kúsheytiwdi talap etken. Usınıń menen birge, olar ministr Ulan Niyazbekov basshılıǵındaǵı Ishki isler ministrligi administraciyasın hám de Bishkek hám Osh qalaları Ishki isler oraylıq basqarması basshıları napaqasın talap etken.

Tábiyatı

Qırǵızstannıń kóp bólegi Tyanshan tawlarında, qalǵan bólegi Pamır-Olay tawlarında jaylasqan. Mámleket aymaǵınıń 94% teńiz betinen 1000 m den biyikte. 1/2 bólegi 3000-4000 m bálentlikler arasında. Parallel taw dizbekleri, tiykarınan, keńlik boylap jónelgen. Shıǵısında (Qıtay menen shegara jaqınında) Jeńis shıńı (7439 m) bar. Ishki Tyanshan taw dizbekleriniń relyefi alp tipli bolıp, olar oypatlıq hám saylıqlar menen bóleklengen. Terskay Olatov menen Kungay Olatov dizbekleri arasında Íssıkól saylıǵı bar. Qırǵızstannıń batıs bóleginde Batıs Tyanshan tawları jaylasqan (Talas oypatlıǵı, Talas Olatovi hám Chatqal dizbekleri). Qırǵızstannıń qubla-batıs bólegine Ferǵana saylıǵınıń arqa, shıǵıs hám qubla shetleri kiredi. Qublada Túrkstan dizbeginiń jan bawırı, Olay dizbegi, Olay oypatlıǵı hám Arqa Olay dizbegi jan bawırı Qırǵızstanǵa qaraslı. Paydalı qazılmalardan neft, gaz, qońır kómir hám taskómir, altın, temir, alyuminiy, volfram, mıs, qalay, sınap, qorǵasın-ruwx, surma ruda kánleri bar.

Íqlımı kontinental ıqlım, jawın muǵdarı ortasha, hawa qurǵaq hám kem bultlı. Relyefi tawlı hám biyiklikler parqı úlken bolǵanlıǵı ushın ıqlımı qurǵaq subtropikalıq ıqlımınan biyik taw tundrası ıqlımına shekem ózgerip baradı. Yanvardıń ortasha temperaturası oypatlıqlarda -1 tan -8" qa shekem, tawlarda -8" tan −27" qa shekem; iyulda oypatlıqlarda 20-27", biyik tawlarda 5" hám onnan tómen. Jıllıq jawın Tyanshan shıǵısında 180-250 mm den Ferǵana dizbeginiń qubla-batıs jan bawırında 900 -1000 mm ge shekem. Taw tóbelerinde muzlıqlar bar. Olardıń irileri mámleket shıǵıs shetindegi Qubla Inilchek hám Arqa Inilchek muzlıqları bolıp tabıladı. Dáryaları Aral teńizi, Tarim, Íssıkól hám Balxash kóli háwizlerine tiyisli. Iri dáryaları: Norin, Chu, Talas. Qırǵızstanda 1923 kól bar. Irileri: Íssıkól, Sonkól, Chatirkól. Topıraqları shól hám yarım shól jerlerde boz topıraq, dárya qayırları hám kól jaǵasında allyuvial, otlaqı hám otlaqı-batpaq topıraqlar. Tawlardıń shól-sahra regionında qońır topıraqlar, qurǵaq sahralı regionda kashtan topıraqlar, tawlardıń joqarı ıǵallıqtaǵı jan bawırlarında qara topıraqlar, taw tóbelerinde taw-orman topıraqlarınıń hár túrli túrleri tarqalǵan.

Qırǵızstanda ósimliklerdiń 3,5 mıńnan zıyat túri ósedi. Mámleket aymaǵınıń 4% ten aslamı orman. Ǵozazar-miywezar ormanlar maydanı 265 mıń ga. 3600-4000 m biyiklikler suwıq shól hám taw tundralarınan ibarat. Haywanat dúnyası bay. Shól hám sahralarda hár túrli kemiriwshiler, jer bawırlawshılar, quslar; ormanlarda qońır ayıw, silovsin, dońız, qasqır, orman suvsari, tawlarda taw tekesi, qar qaplanı, olar, taw suvsari, balpaq tıshqan hám taǵı basqalar jasaydı. Suw háwizlerinde balıqtıń 60 tan artıq túri ushıraydı. Terili haywanlar ıqlımlastırılǵan. Aymaǵında Íssıkól, Sarıshelek. Besaral qorıqxanaları, Ala-Arsha tábiyiy milliy baǵ bar. Xalqı, tiykarınan, qırǵızlar (67%). Sonıń menen birge, ózbek, dungan, uyǵur, rus, ukrain, tatar, qazaq, tájik hám basqa da xalıqlar jasaydı. Mámleketlik tili - qırǵız tili; rus tiline rásmiy til mártebesi berilgen. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi musulman sunniyler. Qala xalqı 35,2%. Iri qalaları: Bishkek, Ush, Jalalabad, Toqpaq.

Tariyxı

Qırǵızstanda tabılǵan arxeologiyalıq estelikler bul aymaqta shama menen 300 mıń jıl ilgeri adam jasaǵanlıǵınan belgi beredi. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıq aqırı - 2 mıń jıllıq baslarında aldın mıs, keyinirek jezden islengen qurallar tarqalǵan. Qızǵızstannıń arqada saklar qáwim awqamı (eramızǵa shekemgi VII-III ásirler), keyinirek olar ornında usunlar (eramızǵa shekemgi II ásir - eramızǵa shekemgi II ásir) qáwim awqamı bar bolǵan. Qubla rayonlar eramızǵa shekemgi II-I ásirlerde Davan mámleketi, keyinirek eramızǵa shekemgi I-IV ásirlerde Kushan patshalıǵı quramında bolǵan. V ásirde Qırǵızstan arqadaǵı kóshpeli qáwimler otırıqlasıp basladı. VI-VII ásirlerde Qırǵızstan Túrk qoqanlıǵı quramında boldı. Qırǵızstan Batıs Túrk qoqanlıǵınıń orayı bolıp, qoqanlıqtıń paytaxtı - Suyob qalası Chu oypatlıǵında (Toqpaq qalası ornında) jaylasqan. Arqa Qırǵızstanda otırıqshı turmıstıń rawajlanıwında Orta Aziyanıń dıyqanshılıq oazislerinen kóship kelgen xalıqtıń roli úlken bolǵan. VI-VIII ásirlerde kóshpeli túrkiy qáwimler Orxon-Enisey jazıwınan, otırıqshı xalıq sogd jazıwınan paydalanǵan. Qırǵızstan aymaǵında shamaniylik, zardushtiylik, buddaviylik hám xristian dinleri tarqalǵan. VIII ásirdiń basında Qırǵızstandaǵı siyasiy húkimet turgesh ziyalıları qolına ótken. VIII ásir ortalarında Oltoydan Tyanshanǵa qarluqlar kelip, bul jerdegi hákimiyattı iyelep alǵan. Qarluqlar húkimranlıǵı X ásir ortasına shekem dawam etken. Tyanshanda qırǵız qáwimleri jasaǵanlıǵı haqqındaǵı dáslepki jazba derekler X ásirge tiyisli bolıp tabıladı. Bul dáwirde Chu hám Talas oypatlıqlarında qala hám awıllar sanı kóbeygen. Olar Íssıkól jaǵalarında da payda bolǵan. Qala hám awıllar xalqı - Orta Aziyanıń basqa wálayatları menen baylanıslı bolǵan ónermentler hám sawdagerler kóshpelileri sabaq-gezleme, sherim, aǵash, ılaydan islengen ıdıs, metall buyımlar, ǵálle, qurǵaq mıywe hám basqalar menen támiyinlep turǵan.

Kóshpeliler qalalarǵa shárwashılıq ónimlerin jetkerip bergen. Qarluqlar múlkiniń orayı - Chu oypatlıǵı arqalı Ullı jipek jolı ótken. X ásir ortasınan shama menen XII ásir ortalarına shekem Qırǵızstan aymaǵında Qaraxaniyler mámleketiniń tiykarǵı bólegi jaylasqan. Chu oypatlıǵında mámleket paytaxtı - Balasaǵun (házirgi Borona qalası qarabaxanası) bolǵan. X-XII ásirlerde Talas oypatlıǵı gúmis hám basqa metallar islep shıǵarılıwınıń iri orayı esaplanǵan. Kóplegen qalalarda (Balasaǵun, Ózgen hám basqalar) ónermentshilik, sawda hám mádeniyat rawajlanǵan. XIII ásir basında baslanǵan mongollar basqınshılıǵı qırǵız xalqı qáliplesiwi procesin uzaq múddetke toqtatıp qoyǵan, kóplegen qala-awıllar (XIV ásir basına kelip) wayran bolǵan, otırıqshı dıyqanshılıq xojalıqları páseńlewge júz tutqan. Arqa Qırǵızstanda sol dáwirden baslap yarım kóshpeli shárwashılıq xojalıqtıń jetekshi tarmaǵına aynalǵan. Orta Aziyaǵa mongollar menen birge kóplegen kóshpeli qáwimler kóship kelgen. Tyan-Shannıń bir bólimi hám Shıǵıs Túrkstan Shaǵatay ulısı quramına kirgen.

Shaǵatay ulısınıń bólekleniwi (1348) nátiyjesinde Qashqar, Jetisuw úlkesi hám Ili oazisinde Mongolstan mámleketi dúzilgen. Shaǵatay xanlarınan Muborakshah hám Baraqxan qol astındaǵı qáwimler menen Jetisuwdan Movarounnahrǵa kóship ótedi. Muborakshah Ahangaran oazisine, Baraqxan bolsa Chaǵaniyonǵa kelip jaylasadı. Bul hal Shaǵatay ulısınıń ekige bólinip ketiwine sebep bolǵan. Sol waqıttan baslap, ulıstıń shıǵıs hám arqa-shıǵıs bóleginde qalǵan túrkiy hám mongol qáwimleri ózlerin mongollar, mámleketti bolsa Mongolstan dep atap basladı. 1348-jıl Shaǵatay násilinen bolǵan Tuǵluq Temur Mongolstan xanı etip kóterilgen. Ámir Qamariddin húkimranlıǵı dáwirinde Ámir Temur oǵan qarsı 1370-90-jıllarda 7 ret ásker tartıp barǵan jáne onı ózine baǵınıqlı etken. Amir Temur óliminen keyin Temuriyler dáwirinde Uluǵbek 1425-jıl Mongolstanǵa jeńisli júris etken. XV ásirdiń aqırında Mongolstan mayda-mayda bólimlerge ajıralıp ketken. XV ásirdiń 2-yarımında Arqa Qırǵızstan aymaǵında qırǵız qáwimleriniń birlesiwi nátiyjesinde dáslepki ǵárezsiz xanlıq payda bolǵan, onıń xalqın bul dáwirge kelip qáliplesken qırǵız xalqı quraǵan.

XVI ásirdiń 1-yarımında qırǵızlar oyratlar shabıwılına qarsı uzaq múddet gúres alıp barǵan. XVII-XVIII ásir baslarında Shıǵıs Túrkstannıń siyasiy turmısında qırǵızlardıń qatnasıwı kúsheygen. XVIII ásirdiń aqırı - XIX ásir baslarında qırǵızlar Rossiyadan pana izlep basladı. Buǵan olardı quramalı sırtqı siyasiy jaǵday, ishki jaǵdaydıń turaqlı emesligi hám óz-ara sawda-satıqtan mápdarlıq májbúr etken. 1814-jıl hám 1824-jıllarda Íssıkól qırǵızları delegaciyası Rossiyanıń Batıs Sibirdegi administratorları aldına barǵan. XIX ásirdiń 1-shereginde Qoqan xanlıǵı áskerleriniń qırǵızlar ústine áskeriy júrisleri rus-qırǵız qatnasların toqtatqan. Qırǵızlar Qoqan xanlıǵı quramına kirgen. Bul dáwirde qoqanlıqlar tárepinen Pishpak (házirgi Bishkek), Toqpaq, Darautqorǵan hám basqa qorǵanlar qurılǵan. XIX ásirdiń 60-70-jıllarında pútkil Qırǵızstan Rossiya imperiyası quramına qosıp alındı; aldın Túrkstan wálayatı (1865-67), keyin Túrkstan general-gubernatorlıǵı (1867-1917) quramında boldı. 1917-jıl noyabr - 1918-jıl iyunda sovet hákimiyat ornatıldı.

1918-jıl aprelde Qırǵızstan jańa dúzilgen Túrkstan ASSR quramına kirdi. 1921-22-jıllarda jer-suw reforması ótkerildi. 1924-jıl Orta Aziyada milliy mámleket shegaralanıwı ótkeriliwi nátiyjesinde 1924-jıl 14-oktyabrde RSFSR quramında Qara-qırǵız avtonomiya wálayatı dúzildi. 1925-jıl 25-mayda Qaraqırǵız avtonomiya wálayatı Qırǵız avtonomiya wálayatına, 1926-jıl 1-fevraldan Qırǵızstan ASSR ǵa, 1936-jıl 5-dekabrden SSSR quramındaǵı awqamlas respublikaǵa aylandırıldı. 1990-jıl dekabrden Qırǵızstan Respublikası dep ataldı. 1991-jıl 31-avgustta respublika Joqarı Keńesi Qırǵızstandı ǵárezsiz, suverenli, demokratiyalıq mámleket dep járiyaladı. 1993-jıl 5-maydan Qırǵız Respublikası dep at berildi. 2005-jıl martta Qırǵızstanda júzege kelgen ekonomikalıq-sociallıq jaǵday ámeldegi prezident A. Aqayevti óz lawazımınan ketiwge májbúr etti. Qırǵızstan - 1991-jıl 31-dekabrden ǴMDA quramında. 1992-jıldan BMSH aǵzası. Milliy bayramı - 31-avgust - Mámleket ǵárezsizligi kúni (1991).

Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqam birlespeleri

Qırǵızstan agrar partiyası, 1933-jıl dúzilgen; Qırǵızstan agrar miynet partiyası, 1994-jıl tiykar salınǵan; „Ar-Namıs“ („Or-nomus“) partiyası, 1999-jıl dúzilgen; Qırǵızstan hayal-qızları demokratiyalıq partiyası, 1994-jıl shólkemlestirilgen; Qırǵızstan demokratiyalıq háreketi, 1993-jıl dúzilgen; Qırǵızstan Kommunistlik partiyası, 1999-jıl tiykar salınǵan; „Mámleketim“ háreketi partiyası, 1998-jıl dúzilgen; „Manas-el“ („Manas xalqı“) ruwxıy tikleniw partiyası, 1998-jıl dúzilgan; Qırǵızstan kommunistleri partiyası, 1992-jıl tiykar salınǵan; „Erkin Kirgizstan“ progressiv-demokratiyalıq partiyası, 1991-jıl dúzilgen; „Ata-Meken“ („Watan“) socialistlik partiyası, 1992-jıl shólkemlestirilgen. Qırǵızstan kásiplik awqamları federaciyası, 1925-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Qırǵızstan agrar-industrial mámleket. Jalpı milliy ónimde sanaat 20,5%, awıl xojalıǵı 38,4%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 12%, sawda 10,1% ti quraydı. Sanaatınıń jetekshi tarmaqları: mashinasazlıq (awıl xojalıǵı mashinaları, metall kesetuǵın stanoklar, elektrotexnika buyımları, priborlar hám basqalar), reńli metallurgiya (sınap, surma hám qorǵasın-ruwx rudaların qazıp alıw hám bayıtıw), neftti qayta islew, jeńil (sabaq-gezleme, jún, jipek gezlemeler, trikotaj, ayaq kiyim, tigiwshilik buyımların islep shıǵarıw, gilem toqıw; tiykarǵı orayları - Ush, Bishkek), azıq-awqat (gósh-sút, un-jarma hám basqalar, iri kárxanalar Bishkek qalasında jaylasqan) sanaatı. Kómir, gaz hám neft qazıp alınadı. Qurılıs materialları (cement, shifer, diywal paneller) islep shıǵarıladı. Jılına 12,9 mlrd. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi (GES hám ıssılıq elektr stanciyalarında). Norin dáryasında Toqtaǵul, Úshqorǵan, Kurpsoy, Taskómir GES ları, Alamadin GES lar kaskadi isleydi. Bishkekte iri ıssılıq elektr stanciyası bar.

Awıl xojalıǵı ushın jaramlı jerler maydanı 10,1 mln.gektar. (mámleket aymaǵınıń 50,9%). 1 mln. gektar jer suwǵarıladı. Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı - shárwashılıq (jalpı ónimniń 55%), tiykarınan jumsaq hám yarım jumsaq júnli qoyshılıq; sút-gósh shárwashılıǵı, jılqıshılıq ta rawajlanǵan. Mámlekette 988 mıń qaramal, 88 mıń shoshqa, 3765 mıń qoy hám eshki, 360,7 mıń jılqı, 2100 mıń úy qusı bar (2002). Dıyqanshılıqtıń tiykarǵı tarmaǵı - paxta, temeki, efir maylı eginler jetistiriw; sonıń menen birge, ot-jem eginleri, ǵálle (biyday, arpa, mákke), kartoshka, ot-jem eginleri, palız eginleri egiledi. Mıyweshilik, júzimshilik hám baǵshılıq rawajlanǵan. Qant láblebi hám jońıshqa tuqımı alınadı.

Transportı

Transportınıń tiykarǵı túri – avtomobil transportı. Avtomobil jollarınıń ulıwma uzınlıǵı 28 mıń km (19 mıń km ulıwma paydalanıw jolları). Transport jolları uzınlıǵı 417 km (2002). Íssıkólde úzliksiz keme qatnaydı. Ishki suw jolları uzınlıǵı 460 km. „Kirgizstai aba joddoru“, „Itek Eyr“, „Altin Eyr“ milliy aviaciya kompaniyaları samolyotları dúnyanıń bir qansha mámleketlerine ushadı. Qırǵızstan aymaǵınan Buxara—Tashkent—Bishkek—Almata gaz trubası ótken; Meylisoy—Jalolobod—Osh gaz trubası bar. Shetke altın, paxta talshıǵı, azıq-awqat, jeńil sanaat ónimleri, elektr energiyası, temeki, metall, úskeneler hám basqalardı shıǵaradı; shetten sanaat úskeneleri hám buyımları, keń tutınıw buyımların aladı. Sırtqı sawdada Rossiya, Ózbekstan, Qıtay, Germaniya, Qazaqstan, Túrkiya, AQSh penen sheriklik etedi. Pul birligi - som.

Medicinalıq xızmeti

Respublikada 30 mıń orınlı 250 den zıyat emlewxana mákemelerinde 15 mıń shıpaker, 30 mıńnan aslam orta medicina xızmetkeri isleydi. Shıpaker hám orta medicina xızmetkerleri Medicina institut hám bilim orınlarında tayarlanadı. Respublika aymaǵında 24 sanatoriya, 21 sanatoriya-profilaktoriy, 57 dem alıw pansionati, 11 dem alıw úyi, 43 balalar salamatlastırıw kompleksi hám basqa dem alıw orınları bar (2002). Ataqlı kurortları: Oqsuv, Jetioǵuz, Sholpanata, Jalalabad, Jirgalan.