Tájikstan

Tájikstan (tájikshe: Toҷikiston), Tájikstan Respublikası (tájikshe. Ҷumhurii Toҷikiston) — Orta Aziyanıń qubla-shıǵısında jaylasqan mámleket. Maydanı 143,100 mıń km². Xalqı 8,486,300 adam (2014). Batıs hám arqa-batıs tárepinen Ózbekstan menen, arqa tárepinen Qırǵızstan, arqa tárepinen Qıtay menen hám qubla tárepinen Awǵanstan mámleketleri menen shegaralas. Paytaxtı — Dushanbe qalası. Basqarıw tárepten Tawlı Badaxshan avtonomiya wálayatı, 2 wálayat hám 45 rayonǵa bólinedi. Tájikistannıń teńizge shıǵıw múmkinshiligi joq. Tájikistan Prezidenti Emomali Rahman. Bas ministri: Qohir Rasulzoda.

Mámleket basqarıw principi

Tájikstan — respublika, unitar demokratiyalıq social huqıqıy mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1994-jıl 6-noyabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1994-jıldan Emomali Rahmon), ol Tájikstan puqaraları tárepinen 7 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Jıynalısı Oli, atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵında Ministrler Keńesi (húkimet) ámelge asıradı.

Tábiyatı

Tiykarǵı maqala: Tájikstan geografiyası

Tájikstan tawlı mámleket, aymaǵınıń 93% in 300 m den 7495 m biyiklikke shekem bolǵan tawlar, sonıń menen birge, Orta Aziyanıń eń iri tawları — Tyan-Shan hám Pamir sistemasına kiretuǵın tawlar iyeleydi. Aymaǵınıń derlik yarımın 3000 m den biyik bolǵan tawlar quraydı. Dárya oypatlıqlarınıń keńeygen jerleri hám taw aralıǵındaǵı saylıqlar tegisliklerden ibarat, arqada Qurama dizbek tawları (Boboiob tawı, biyikligi 3769 m) hám Moǵultaw tawları (1624 m) jaylasqan. Tájikstan oraylıq bóliminde Olay dizbekk tawları (batıs bólegi, 5539 m), Túrkstan (5509 m), Zarafshan (5489 m, Chimtarǵa tawı), Hisor hám Qarategin dizbek tawları (4643 m) hám Zarafshan oypatlıǵı (Túrkstan hám Zarafshan dizbek tawları arasında), qubla-batıs bóliminde (Hisor-Olay dizbek tawlarınıń qublada hám Pamirdiń batısında) onsha biyik bolmaǵan Babataw, Aqtaw, Qarataw, Tereklitaw, Sarsarak, Rangontaw, Jılanlıtaw hám basqalar bar. Bul tawlardan ayırımları qubla hám qubla-batıs tárepke páseyip barıp, Panj hám Ámiwdárya jaǵalarına shekem qosılıp ketken tegisliklerden ibarat. Joqarıdaǵı dizbek tawlar aralıǵında Hisor, Vaxsh, Yovon, Tómen Kofarnihon, Surxob (Qızılsuw) hám Yaxsuv oypatlıqları jaylasqan. Tájikstan qubla-shıǵıs bóliminde Pamir tawları boy kótergen (Tájikstannıń eń biyik noqatı — 7495 m). Onıń orayında Muzkól dizbek tawları hám qubla-batısta Arqa hám Qubla Alichur dizbek tawları jaylasqan.

Paydalı qazılmaları

Tájikstan aymaǵında Orta hám Qubla Tyanshan, Pamir búrmeli sistemaları hám de 2 iri tawlararalıq batıq (Ferǵana hám Tájikstan depressiyaları) bar. Pamir hám HisorOlay taw dizbeklerinde taw xrustalı, altın, gúmis, sınap, surma, mishyak, volfram, molibden, tasduz, asbest, kómir, neft, tábiyiy gaz, temir, rux, qımbatlı taslardan lal, ashıq kók reńli tas, mramor kánleri bar. Onlap mineral bulaqlar, sonday-aq, Garmchashma shıpalı bulaǵı ataqlı.

Íqlımı hám ishki suwları

Íqlımı kontinental. Yanvarda ortasha temperatura oypatlıq hám taw janbawırlarında 2°C dan —2°C ge shekem, Pamirde —22°C. Iyuldıń ortasha temperaturası oypatlıqlarda 30°C, Pamirde 10°C, eń joqarı temperatura 48°C ge shekem (Vaxsh oypatlıǵı hám Tómen Panjda). Jıllıq jawın muǵdarı Hisor dizbek tawlarınıń arqa janbawırlarında 1600 mm ge shekem. Tájikstan orayı hám qublada jaz hám gúzde qurǵaq ıssı samal hám yarım qurǵaq ıssı samal, qublada awǵan samalı esedi. Tiykarınan, Pamir aymaǵında mıńnan aslam úlken-kishi muzlıqlar bar. Dárya kóp, uzınlıǵı 10 km den artıq bolǵan dáryalar 947. Olar, tiykarınan, Ámiwdárya, Sırdárya hám Zarafshan (dárya)sı háwizlerine tiyisli. Tek Shıǵıs Pamirdegi Oqjilǵa, Qarajilǵa hám Muzkól dáryaları tuyıq kól — Qarakólge quyıladı. Tájikstanda 930 kól bolıp, kópshiligi Pamir hám Xisor-Olay dizbek tawları eteginde jaylasqan. Sarez, Jasılkól, Iskenderkól, Úlkenkól kóli, Qayraqqum, Norak, Farhad, Úlkensay, Momınabad hám basqa suw bazaları bar.

Topıraqları

Tájikstan qubla-batısı hám arqadaǵı oypatlıqlarda ashıq kúlreń, taw janbawırlarında tábiyiy kúlreń, toq kúlreń yamasa qońır topıraqlar ushıraydı. Arqa hám Hisor-Olay etekleri topıraqları ashıq qońır, joqarıraqta tábiyiy qońır topıraqlar. Batıs Pamir saylıqlarında toq kúlreń, Shıǵıs Pamirde bolsa shól topıraqları bar. Tájikstan aymaǵında ósimliklerdiń 4,5 mıńnan aslam túri ósedi. Taw janbawırlarında, sonıń menen birge, Qurama, Zarafshan, Hisor taw dizbeklerinde putalıq hám arshazar, Danǵara, Momınabad, Xovaling, Chubek hám Farxor átirapındaǵı taw hám taw janbawırlarında piste, ǵoza, ánar, shiye, erik, almurt, tut, badam, jiyde, arsha aǵashı hám basqa jabayı miyweli terek ósimlikler ósedi.

Haywanat dúnyası

Haywanat dúnyası bay. Sút emiziwshilerdiń 84, qustıń 346, jer bawırlawshılardıń 44, shıbın-shirkeylerdiń 10 mıńnan aslam, balıqlardıń 40 túri bar. Jabayı haywanlardan jalǵızaq, jabayı eshki, arxar, kiyik, ayıw, suǵur, quslardan dawısqan, keklik, chil, qırǵawıl, bódene hám basqalar bar. Qubla-shıǵıs hám arqadaǵı tawlarda qaplan, qasqır, túlki, dikobraz, qasqaldoq, jılan, jabayı pıshıq, taw eshkisi, kiyik, quslardan búrkit, úyrek, láylek hám basqa jániwarlar ushıraydı. Tábiyattı qorǵaw maqsetinde Palwantoǵay, Romit, Dahtijum qorıqxanaları hám botanika baǵları dúzilgen.

Xalqı

2010-jılı Tájikstan Respublikasınıń xalıq sanı 7 mln. 565 mıń adamdı quradı. Er adamlar sanı 3 mln. 813 mıń, hayallar bolsa 3 mln. 752 mıń. Sol maǵlıwmatqa tayanǵan halda, 1,000 er adam ushın 984 hayal tuwrı keledi. 2013-jıl 1-aprelde Tájikstan xalqı 8 000 000 adamdı quradı. Tájikstan xalqı tezlik penen kóbeymekte, 1959-jılda 1 mln. 981 mıń adam edi, 1989-jılda bolsa — 5 mln. 109 mıń, 2016-jılda bolsa — 8 mln. 551 mıń adamdı quradı.

Tariyxı

Orta Aziya, atap aytqanda, házirgi Tájikstan aymaǵınan sońǵı paleolit dáwirine tiyisli qurallar tabılǵan. Áyyemde Baktriya mámleketi payda boladı. Keyinirek Tájikstan aymaǵında Ahamaniyler húkimranlıǵı ornatıldı. 329-jılda Makedoniyalıq Aleksandr Makedonskiy áskerleri bastırıp keldi, xalıq oǵan qattı qarsılıq kórsetti. Nátiyjede Tájikstan aymaǵınıń bir bólimi Salavkiyler mámleketi quramına, keyin aymaqtıń kópshilik bólimi Grek-Baktriya patshalıǵı quramına kirdi. Kushan imperiyası dáwirinde iri suwǵarıw kanalları qurıldı, qalasazlıq, ónermentshilik joqarı dárejege kóterildi, ásirese, qońsılas mámleketler menen sawda-satıq jáne sociallıq baylanıslar rawajlanıp bardı. Grek jazıwı tiykarında kushan jazıwı payda boldı.

V-VI ásirlerde Orta Aziyanıń shıǵıs bólimin kóshpeli xioniy qáwimleri, keyininen eftaliyler iyelep aldı. VI ásirdiń 2-yarımında Tájikstan aymaǵı Túrk qoqanlıǵı quramına qosıp alındı. VIII ásir ortalarında arablar bastırıp keliwi nátiyjesinde islam dini engizilip baslandı. IX-X ásirlerde Tájikstan aymaǵı Tahiriyler hám Samaniyler mámleketi quramında, IX-XIII ásirlerde Gáznaviyler, Qaraxaniyler, Ǵuriyler, Qaraqıtaylar, Xorezmshaxlar mámleketleri quramında bolǵan. Tájikstan aymaǵına bastırıp kirgen Shıńǵısxan áskerleri (1219-21) xalıqtıń qattı qarsılıǵına dus keldi (Xojandta Temur Malik basshılıǵındaǵı xalıq qarsılıǵı hám basqalar). Monǵollar basqınshılıǵı ekonomikalıq-sociallıq hám mádeniy turmısqa saldamlı zıyan jetkerdi. XIV ásirdiń 2-yarımına kelip, xojalıq qaytadan tiklene basladı. Tájikstan aymaǵı bul dáwirde Ámir Temur hám Temuriyler, XVI ásirde bolsa Shaybaniyler mámleketi quramında boldı.

Keyninen Buxara ámirligi qol astına ótip, XIX ásirdiń baslarında Buxara ámirligi hám Qoqan xanlıǵı arasında bólistirildi. XIX ásirdiń 2-yarımında patsha Rossiyası tárepinen jawlap alındı. Rossiyada Oktyabr awdarıspaǵı (1917) nan keyin xalıqtıń saldamlı qarsılıǵına (Ibrahimbek, Eshan Sultan, Davlatmandbiy, Fuzayl Maxsumlar basshılıǵında) qaramastan, Tájikstan bolshevikler tárepinen basıp alındı. 1917-jıl noyabr — 1918-jıl fevralda Arqa Tájikstanda shoro hákimiyatı ornatıldı hám ol Túrkstan ASSR quramına kirdi. Tájikstannıń qalǵan aymaǵı Buxara ámirligi quramında boldı. 1920-jıl Buxara basqınshılıǵınan keyin BXSR dúzildi. 1924-jıl Orta Aziya respublikaların „milliy mámleket shegaralanıwı“ dep atalǵan bólip taslaw nátiyjesinde Tájikstan Ózbekstan SSR quramında avtonomiyalı respublika, 1929-jıl bolsa SSSR quramında awqamlas respublikaǵa aylandırıldı. 1991-jıl 9-sentyabrde ǵárezsizlik tuwrısında deklaraciya daǵaza etildi hám „Tájikstan Respublikası“ atı tastıyıqlandı. Awqam tamamlanıp, Tájikstan 1991-jıl sentyabrde ǵárezsizlikke eriskennen soń, túrli etnikalıq, diniy hám jergilikli urıw aymaqshılıq toparları arasında qurallı toqnasıwlar baslandı, bul bolsa mámleket siyasiy turmısında biyqararlıqqa alıp keldi. Aqır-aqıbette, 1997-jılda óz-ara qarsılas kúshler milliy kelisimge kelip, tınıshlıq ornatıldı. Tájikstan — 1992-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1992-jıl 6-yanvarda tán alǵan hám sol jıl 1-oktyabrde diplomatiyalıq qatnaslardı ornatqan. Milliy bayramı — 9-sentyabr — Ǵárezsizlik kúni (1991).

Siyasiy partiyaları hám háreketler

Tájikstan xalıq demokratiyalıq partiyası, 1994-jıl xalıq partiyası atı menen shólkemlestirilgen, 1997-jıldan házirgi atamada; Tájikstan kommunistlik partiyası, 1924-jıl dúzilgen, 1992-jıl yanvarda tamamlanıp, mart ayında qayta dúzilgen; Tájikstan oyanıw hám milliy birlik háreketi; Ádalat partiyası, 1996-jıl dúzilgen; Agrar partiya, 1999-jıl shólkemlestirilgen; Tájikstan islam oyanıw partiyası (Hizbi nahzati islamiy Tochikiston), 1978-jıl jasırın túrde dúzilgen, 1991-jıldan ashıq iskerlik júrgizedi; Tájikstan demokratiyalıq partiyası, 1990-jıl dúzilgen; Tájikstan socialistlik partiyası, 1996-jıl shólkemlestirilgen.

Awıl xojalıǵı

Tájikstan agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 25%, sanaatniki 35%, xizmet kórsetiw salasıniki 40%. Awıl xojalıǵına jaramlı jerler 4,3 mln. gektar, sonnan egislikler 827 631 gektar, jaylawlar 3,2 mln. gektar. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı — dıyqanshılıq bolıp, jámi awıl xojalıǵı óniminiń 65% in beredi. Onda paxtashılıq, ásirese, jińishke talshıqlı paxta jetistiriw jetekshi orındı iyeleydi. Baǵshılıq, júzimshilik, nawqanshılıq rawajlanǵan. Maylı eginler, zıǵır, kartoshka, palız eginleri egiledi, ǵálle hám salı da jetilistiriledi. Taw aldı hám taw regionlarınıń suwǵarılatuǵın jerlerinde temeki, Hisar hám Vaxsh oypatlıqlarında ǵaz tamaq egiledi. Citrus miyweler jetistiriw jaqsı jolǵa qoyılǵan. Tájikstannıń barlıq aymaqlarında, ásirese, taw janbawırlarında shárwashılıq rawajlanǵan: qaramal, qoy, eshki, qus, jılqı baǵıladı.

Sanaatı

Sanaatınıń jetekshi tarmaqları: jeńil (paxta tazalaw, sabaq gezleme, shayı, tigiwshilik, ǵalı toqıw), azıq-awqat (miywe konservası, may hám basqalar), reńli metallurgiya (reńli hám az ushıraytuǵın metall rudaların qazıp shıǵarıw hám bayıtıw, alyuminiy islep shıǵarıw hám basqalar), kánshilik, ximiya sanaatı (mineral tógin, plastmassa islep shıǵarıw), mashinasazlıq, metallsazlıq. Tájikstanda as duzı, qońır kómir, neft, gaz qazıp alınadı; qurılıs materialları islep shıǵarıladı. Elektroenergetika sanaatı rawajlanǵan: Norak, Roǵun hám basqa GES larda elektr energiyası payda etiledi (jılına ortasha 17 mlrd. kVt/saat).

Transport

Temirjol uzınlıǵı 490 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 13 mıń km. 1991-jılda dúzilgen „Tájikstan Airlines“ hám „Somon Air“ aviaciya kompaniyaları samolyotları úzliksiz túrde ǴMDA mámleketleriniń Moskva, Samara, Novosibirsk, Almata, Bishkek, Ashxabad hám basqa qalalarǵa hám de BAA (Sharja), Pakistan (Karochi), Awǵanstan (Qabul), Iran (Mashhad), sonıń menen birge, Xojand hám Xoruǵqa ushadı. Dushanbe hám Xojand qalalarında xalıqaralıq aeroport bar.

Eksport hám import

Eksport — 1,6 mlrd dollar (2008-jıl). Tájikstan shetke alyuminiy, paxta, elektr energiyası, az ushıraytuǵın metall hám taslar, reńli rudalar, ızǵar miywe hám palız eginleri, teri, jún shıǵaradı. Tiykarǵı eksport etiwshi mámleketleri — Niderlandlar 36,7%, Túrkiya 26,5%, Rossiya 8,6%, Iran 6,6%, Qıtay 5,7%.

Import — 3,7 mlrd dollar (2008-jıl). Shetten tutınıw buyımları, azıq-awqat ónimleri, transport quralların aladı. Import etiwshi tiykarǵı mámleketleri — Rossiya 32,3%, Qıtay 11,9%, Qazaqstan 8,8%, Ózbekstan 4,7%. Pul birligi — somoniy.

Medicinalıq xızmeti

90-jıllardaǵı siyasiy ózbasımshalıq bul tarawǵa da saldamlı tásir etti. Qánigelerdiń bir bólegi respublikadan shıǵıp ketkenligi sebepli, bul tarawdıń saldamlı zıyan kórdi. Usı waqıtta xalıqaralıq jámiyetshiliktiń járdemi tiykarında respublikada medicina tarawı rawajlana basladı. „Zumrad“ (Isfara), Obigarm, Xojaobigarm, Shambari, Qarataw, Hawataw, Garmchashma sanatoriya hám kurortları áhmiyetli shıpalı mákanlar bolıp tabıladı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Bilimlendiriwi baslanǵısh, tolıqsız orta, ulıwma orta bilim beriw mekteplerinen, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınlarınan ibarat. Iri joqarı oqıw orınları: Tájikstan universiteti, politexnika, awıl xojalıǵı, kórkem óner, medicina, pedagogika institutları, Kolob hám Xojand pedagogika institutları. Bunnan tısqarı túrli ministrliklerge qaraslı ilimiy mákemeler (veterinariya, dıyqanshılıq, epidemiologiya hám gigiena institutları sıyaqlılar) bar. Respublikadaǵı ilimiy izertlewler Pánler Akademiyası quramındaǵı ilimiy izertlew institutları hám oraylar sheńberinde ámelge asırıladı.

1999-jıl Tájikstandaǵı 8 iri joqarı oqıw orınlarınıń ǵayratı menen dúzilgen Pán hám bilimlendiriwdi rawajlandırıw awqamı ilimiy izertlew mákemeleri, joqarı hám orta oqıw orınları jámáátlerin birlestirdi. Ol jańa informaciya texnologiyaların islep shıǵıp onı joqarı hám orta bilim beriw sistemasına engiziw, ilimiy izertlewlerdi rawajlandırıw, xalıqaralıq tálim úlgilerin Tájikstan joqarı hám orta bilim beriw sistemasına engiziwge, bul tarawda xalıqaralıq tájiriybe ayırbaslawǵa kómeklesiw sıyaqlı jumıslar menen shuǵıllana basladı. Tájikstanda Firdawsiy atındaǵı Tájikstan mámleket kitapxanası, Tájikstan Pánler akademiyasınıń Oraylıq ilimiy kitapxanası hám mıńnan aslam, ǵalabalıq kitapxana; 15 mámleket muzeyi (Dushanbede Tariyx-úlketanıw hám súwretlew kórkem óner muzeyi, S. Ayniy atındaǵı ádebiyat muzeyi, Panjekentte A. Rudakiy atındaǵı respublika tariyx-úlketanıw muzeyi hám basqalar) bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tájikstanda bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: „Respublika“ (tájik tilinde shıǵatuǵın gazeta, 1925-jıldan „Idi tájik“, 1955-91 jıllarda „Tájikstan Soveti“ atında shıqqan), „Xalıq dawısı“ (ózbek tilinde shıǵatuǵın gazeta, 1929-91-jıllarda „Sovet Tájikstanı“ atı menen shıqqan), „Sadoi el“ („Xalıq dawısı“, gazeta, 1992-jıldan), „Biznes i politika“ („Biznes hám siyasat“, gazeta, 1994-jıldan); kórkem ádebiyatqa baylanıslı kórkem jurnallar: tájik tilinde „Sadoi Shıǵıs“ („Shıǵıs dawısı“), „Mádeniyatı Tadjikistan“ („Tájikstan mádeniyatı“), rus tilinde „Pamir“ („Pamir“) hám basqalar. Tájikstan informaciya agentligi (házirgi „Xovar“ informaciya agentligi) 1933-jılda dúzilgen. Tájikstanda radioesittiriwler 1928-jıldan, Dushanbe televiziyalıq orayı 1959-jıldan isley baslaǵan.

Ádebiyatı

Tájik xalqınıń ádebiyatı hám mádeniyatı júdá áyyemgi hám bay tariyxqa iye. Tájik jazba ádebiyatınıń dárekleri házirgi Iran, Awǵanstan hám Orta Aziya aymaǵında jaratılǵan áyyemgi xalıq awızeki dóretiwshiliginen baslanadı. IX-XV ásirlerde parsı (dariy) tilindegi eski ádebiyat tájik hám parsı xalıqlar tariyxıy-mádeniy rawajlanıwınıń tuwındısı edi. Tájik ádebiyatı bir neshe dáwirdi óz ishine aladı: 1-dáwir — parsılar hám tájikler ushın ulıwma bolǵan parsı tilindegi IX-XV ásirler ádebiyatı; 2-dáwir — tiykarınan, Orta Aziya aymaǵında XVI-XIX ásirdiń 1-yarımında payda bolǵan tájik ádebiyatın; 3-dáwir — XIX ásirdiń 2-yarımınan XX ásirdiń 30-jıllarına shekem bolǵan tájik ádebiyatın; 4-dáwir — XX ásirdiń 30-jıllarınan házirge shekem bolǵan tájik ádebiyatın óz ishine aladı. IX-X ásirlerde parsı-tájik tilindegi ádebiyat, ásirese, tez rawajlandı, usınıń sebebinen bul dáwir haqlı túrde tájik eski poeziyasınıń „altın ásiri“ esaplanadı. Samaniyler mámleketiniń orayı Buxarada parsı tilindegi poeziya tiykarshısı Abu Abdullah Rudakiy dóretiwshilik etti. Poeziyalıq, prozalıq, filosofiyalıq bilimlendiriwge tiyisli dóretpelerde áyyemgi xalıq dástúrleri hám qaharmanlıq waqıyaları, ádalatlı shaxlar obrazları qálemge alınıp basladı. Abu Shukur Balxiy, Abulhasan Kisoiy, Daqiqiy dóretiwshiliklerinde adamgershilik hám ádalat ideyaları propaganda etilip, zulım qaralandı.

X ásir aqırı hám XI ásir baslarında parsı-tájik shayırı Abulqasım Firdawsiy óziniń ólmeytuǵın „Shaxnama“ sın jarattı. X ásir aqırında Iran hám Orta Aziyaǵa sufizm ideyaları kirip kelip, sol tiykarda diniy-filosofiyalıq táliymatlar, atap aytqanda, ismailiyler aǵımınıń ádebiyatqa tásiri kúsheydi. Ismailiylerdiń ideyaları shayır hám oyshıl Nasir Xisraw dóretiwshiliginde sáwlelendi. XIII ásir baslarında monǵollar basqınshılıǵı ádebiy hám filosofiyalıq ideyalardıń rawajlanıwına II ásir dawamında úlken soqqı bergen bolsa da, Hindstannıń arqa (Xusraw Dehlaviy), Irannıń qubla (Sadiy jáne onıń zamanlasları), Kishi Aziya (Jalaliddin Rumiy) da parsı tájik tilindegi ádebiyat rawajlanıwı dawam etti. XV ásirge kelip Orta Aziyada ádebiy-filosofiyalıq turmıs az-azdan tiklenip bardı. Hirat mádeniy hám ádebiy turmıs orayına aylandı. Bul jerde, ásirese, Temuriyler húkimranlıǵınıń sońǵı jıllarında ataqlı shayır hám jazıwshılar tóplanǵan edi. Ádebiy háreket basında parsı tájik shayırı Abdurahman Jámiy hám ózbek shayırı Álisher Nawayı turar edi. XVI ásirden tájik ádebiyatı parsı tilindegi ádebiyatlardıń ulıwma aǵımınan ajıralıp, ǵárezsiz rawajlandı. XIX ásirdiń 2-yarımı — XX ásir baslarında tájik ádebiyatında aǵartıwshılıq aǵımı payda boldı. Bul aǵımnıń tiykarshısı tájik hám ózbek xalıqlarınıń oyshılı Ahmed Danish edi.

Shayır hám jazıwshılardan Raxmetulla Vozeh, Shamsiddin Shahin (1859-93), Muhammed Hayrat (1878-1902) ideologiyalıq tárepten Ahmad Danishqa jaqın edi. Tájik aǵartıwshılıq ádebiyatında jańa janrlar (realistlik gúrriń, filosofiyalıq-romantikalıq qıssa hám basqalar) payda boldı, ádebiy til xalıq tiline jaqınlasıp basladı. XX ásirdiń baslarında Sadriddin Ayniy, Tasxoja Asiriy, Siraj Hakim sıyaqlı jazıwshılar aǵartıwshılıq ádebiyatı dástúrlerin dawam ettiripǵana qalmastan, ádebiyattı xalıq turmısına jaqınlastırıwda úlken jumıslar isledi. 1920-30-jıllardıń baslarında Abulqasim Lohutiy dóretiwshiligi áhmiyetli orın iyeledi. Bul dáwirde S. Ayniy „Odina“ (1924), „Doxunda“ (1930 ) sıyaqlı prozalıq dóretpelerin jarattı. 30-jıllar basında ádebiyatqa Mırza Tursunzoda, Jalal Ikromiy, Abdusalom Dehotiy, Rahim Jalil, Hakim Karim, Mirsaid Mirshakar, Sotom Ullızada hám basqalar kirip keldi. Ekinshi jáhán urısı jıllarında tájik ádebiyatı da pútkil kúshin fashizmge qarsı gúreske qarattı. Urıstan keyingi jıllarda M. Tursunzadanıń „Hindstan qıssası“ poeziyalıq toplamı (1947-1948), „Hasan arbakesh“ (1954), „Aziya sadası“ (1956), „Janım“ (1960), „Gangadan Kremlǵa shekem“ (1970) dástanları, Mirsaid Mirshakardiń „Asaw Panj“ (1949), „Tawlıq qızdıń muhabbatı“ (1961-62), „Muhabbattıń betleri“ (1975) toplamları hám „Watan perzentleri“ pyesası, Fateh Niyoziydiń „Opa“ (2 bólimnen ibarat, 1949-58), „Quralsız sarbazlar“ (1985), Sotim Ullızadanıń „Jańalanǵan jer“, Rahim Jalildiń „Shorob“ romanları basıp shıǵarıldı. 1980-90-jıllar ádebiyatqa jazıwshı hám shayırlardıń jańa áwladı kirip keldi.

Bul dáwirde Momin Qánaattıń „Sino besigi“ (1980), „Jalınlı muhabbat“ (1985) dástanları, Loiq Sheraliniń „Aq kún“ (1984), „Kewil úyi“ (1986 ), „Aftap boran“ (1988), „Mazar tası“ (1996 ) poeziyalıq toplamları, Bazar Sabirdiń „Tún Kirpigi“ (1981), „Aftap nál“ (1982), „Dámin tatıp, jep“ (1987) poeziyalıq toplamların, Gulnazar Keldiyevtiń „Láńger“ (1984), „Dárya ózeni“ (1986), Gulruxsor Safiyevanıń „Íqlas“ (1980), „Sogd jalını“ (1981), „Boxtar ruwxı“ (1987) poeziyalıq toplamları hám „Kók shópbahor hayalları“ romanı (1991) jaratıldı. 1990-jıllardan keyin ádebiyatqa kirip kelgen Farzona, Iskandari Xatloniy hám jáne kóplegen jas qálemshiler tájik ádebiyatınıń rawajlanıwında áhmiyetli orın tutadı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Tájik xalqınıń kórkem mádeniyatı qońsılas xalıqlar, ásirese, ózbekler mádeniyatı menen ózara baylanıslılıqta rawajlanǵan. Tájikstan aymaǵınan tabılǵan súwretlew kórkem óneri estelikleriniń eń áyyemgisi Arqa Pamirdegi mezolit (eramızǵa shekemgi 15-10 mıń jıllıqlar) dáwirine tiyisli jartas páti bolıp tabıladı. Atap aytqanda, Pánjekentten tabılǵan jartas súwretinde arfa shertip atırǵan qız súwretlengen (VII-VIII ásirler). V-VIII ásir baslarında Tájikstan aymaǵında diywal hám minarlar menen qalastanǵa iye bolǵan qalalar payda boldı. Regionda islam dini tarqalǵannan soń, Tájikstan arxitekturasında meshit hám medireseler, minar, úńgir hám meshittegi keń namazxanalar boy kóterdi. IX-X ásirlerden qurılısta miytin gerbish isletilip baslandı. XI-XII ásirlerde Mazarı Sharıfte Muhammed Basharo maqbarası, XIV-XV ásirlerde Ust rushonada Kók gúmbez meshiti, XI-XII hám XV ásirlerde Konibodomda Muslihiddin maqbarası júzege keldi. XIV ásir aqırı — XV ásirlerde monumental bezew kórkem ónerinde aǵash hám hájjege naǵıs oyıw, sırlanǵan hám sırlanbaǵan ılaydan islengen ıdıs, aǵash hám hájjege máyekli tempera menen naǵıs salıw, zardozlıq hám basqalar keń tarqaldı. Tájikstan arxitekturası 1 qabat paxsa yamasa shiyki gerbishli úysazlıqtan baslı joba tiykarında qurılıp atırǵan qalalarǵa shekem bolǵan rawajlanıw jolin basıp ótti. 1930-jıllarda Dushanbe, Xojand, Kolob, Konibodom qalaları baslı joba tiykarında qurıla basladı. 1930-40-jıllar baslarındaǵı qalasazlıqta Orta Aziya arxitekturası elementleri bolǵan klassitsizm formaları ústemlik etti. 50-jıllardıń 2-yarımında shıǵıs dástúrlerin ózinde sáwlelendirgen ımaratlar payda bola basladı. 1960-jıllardan keyin Tájikstan arxitektorları kishi mavzoleyler qurıwǵa ótken edi. Sanaat rawajlanıwı sebepli Qorǵantóbe, Tursunzada, Norak, Yovon sıyaqlı jańa zamanagóy qalalar boy kóterdi. Dushanbedegi „Tájikstan“ mıymanxanası (1975, arxitektorı A. I. Onishchenko), kinokoncert zalı (1985, arxitektorı S. M. Sutyagin) sıyaqlı zamanagóy saltanatlı ımaratlar júzege keldi.

Tájikstanda zamanagóy súwretlew kórkem óneri XX ásirdiń 20-jıllarında júzegea kele basladı. Dáslepki súwretshiler siyasiy hám agitaciyalıq plakatlar, kólemli jurnallar ushın bezewler jaratıw, oqıw sabaqlıqları hám shıǵarmalardı bezew menen shuǵıllandı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde grafika, plakat hám ásirese, karikatura rawajlandı. 40-jıllar aqırı hám 50-jıllarda súwretlew kórkem óner janrlari kóbeydi, súwretshiler talantı astı. 1947-jıl Respublika súwretlew kórkem óneri muzeyiniń ashılıwı buǵan jaqsı shárayat jarattı. Peyzaj janrında I. Abdurahmanov, F. Solmonov, S. Zaxarov salmaqlı tabısqa eristi. Keyinirek jetilisip shıqqan súwretshiler I. Raximov, X. Xushvaqtov, Z. Dosullayev, A. Aminjonov, músinshiler A. Bayyev, K. Jumagazin, grafik súwretshiler K. Turenko, X. Rasulov, D. Safoyevpar turmıslıq temalarda dóretiwshilik etti. X. Xushvaqtovtıń „Xorug“, „Olay oypatlıǵı“, „Pamir tawlarında“, Z. Dosullayevtiń „Girjek“, „Jaylawda báhár“ dóretpeleri zor talant penen jaratılǵan. 1990-jıllar Tájikstan súwretlew kórkem ónerinde milliy dástúrlerdi, zamanagóy kórkem ideyalardı tereńirek sıńdiriwge tiykarǵı itibar berildi. Mısalı, súwretshi S. Qurbonov dóretiwshiligine tájik xalqınıń tariyxı, milliylik tamırları, úrp-ádetleri gózzal sırtqı kórinislerde romantikalıq kórkem usılda sáwlelendirilgen. Tájikstan xalqınıń kóp ásirlik súwretlew hám ámeliy kórkem ónerinde bezew tiykarǵı jónelis bolǵan. M. Xoshmuhamedov, A. Aydarov, A. Kamelin, A. Raximov, M. Beknazarovlar milliy miyraslar dástúrlerin anaǵurlım jańalaǵan halda mine sol jóneliste dóretiwshilik etpekte.

P. Falbov, S. Sharipov, A. Sayfiddinov sıyaqlı súwretshiler bul tarawda jańa jónelis jaratıw jolına túsip aldı. L. Irismetova, M. Nasirova, M. Qadirova, M. Qurbanova, Z. Davlatshoyeva, D. Mamajonova, N. Hamidova, S. Saidova sıyaqlı talantlı hayal súwretshiler jetilisip shıqtı. Tájikstan zamanagóy músinshiligi (A. Bikasiyon, V. Odinayev, J. Toshmatov dóretpeleri) nde de jańa jónelis baslanǵanı bilinedi. A. Lahutiy (músinshi I. Milashevich), Mırza Tursunzada (músinshi A. Bikasiyon) háykelleri, B. Ǵafurov byusti (músinshi I. Ivanov), Dushanbe qalasındaǵı „Vaxdat“ memorialı (1999), Qorǵantóbedegi Ismail Somoniy háykeli (1999) sonnan dárek beredi. Ámeliy kórkem óner salasında — gúlalshılıqta A. hám basqa Mavlonovlar, S. hám S. Soxibovlar, M. Mırzayev; zergerlikte M. Alımov, K. Gayurov; aǵash naǵıs oyıwshılıǵında Yu. Baratbekov, A. Joldasev, A. Yahyayev; kesteshilikte Z. Baxriddinovalar nátiyjeli dóretiwshilik etpekte. 1998-jıl Ózbekstan Kórkem akademiyasınıń Oraylıq kórgezbeler zalına Tájikstan súwretshileriniń kórkem kórgizbesi bolıp ótti. Onda Tájikstan keleshek dáwiri súwretlew kórkem óneri keń kórsetilgen. Tájikstan Arxitektorlar awqamı 1936-jıl, Súwretshiler awqamı 1933-jıl dúzilgen. Tájikstan kórkem kórkem óner xızmetkerleri Dushanbedegi Mámleket-Kórkem kolledjinde tayarlanadı. Kóplegen tájik artistleri Ózbekstan kórkem óner institutları hám bilim orınlarında tálim alǵan.

Muzıkası

Dástúriy muzıka mádeniyatı bay hám túrli-túrli. Ol bir neshe jergilikli usıldan quralǵan. Soǵd wálayatında ázelden birge jasap kelgen tájik hám ózbek xalıqlarınıń muzıka dástúrleri ózara qosılıp ketken. Eki aǵayin xalıq muzıka dóretiwshiliginde miynet, xojalıq hám dástúr qosıqları („Mayda“, „Yar-yar“, „Naǵıs“ „Háyyiw“, „Baysheshek“, „Sadr“, „Joqlaw qosıǵı“ sıyaqlı), lirikalıq qosıqlar („muxammes“, „bayt“ hám basqalar), laparlar, kompozitorler qosıq hám namaları (Sadrxan Hafız Babasharifov hám basqalar), xalıq hám professional sazlardan duwtar, girjek, shań, nay, sırnay, qosnay, dáp hám basqalar tiykarǵı orın tutadı. Xatlon wálayatında „Pálek“ („Páleki“) qosıq toparları lirikalıq-filosofiyalıq mazmundaǵı parsısha qosıqlarǵa jeke qosıqshı tárepinen saz ásbapları menen birge aytıladı. Bul jerde jasap atırǵan ózbek (laqay) lerdiń muzıka dástúrleri Ózbekstannıń Surxandárya, Qashqadárya muzıka usılına jaqın: dástan hám terme janrları, dombıra, shıńqobız, qoyshı nay atqarıwshılıǵı hám taǵı basqalar. Tawlı badaxshan avtonomiyalı wálayatında jasap atırǵan vanchlıq, yazgulemlik, rushanlıqlar sıyaqlı elatlarda oyın qosıq hám namaları („Aspakbozi“, „Rupsak bazay“ sıyaqlı), muzıkalıq tamasha („Baba sapar“ „Monǵolbazı“), „Dıyqannama“ sıyaqlı miynet qosıqları, „Chorbaytxo“, „Ǵázzelxo“ sıyaqlı lirikalıq qosıqlar, hayallar dóretiwshiliginde — „Búlbillik“, „Dargilak“ sıyaqlı lirikalıq aytımlar, ásbaplardan bolsa sornak (qoyshı nay), vanch duwtarı, pamir rubabı, blandzikom hám basqalar ataqlı. Eski muzıka (maqam, qosıq jolları, saz namalar) tiykarınan qala Xojand hám basqalarda qáliplesken. XX ásir ortalarınan Fartna-Tashkent maqam jolları menen birge Buxara Shashmaqam atqarıwshılıǵı da rawajlanǵan (F. Shahabov, Sh. Sahibov, B. Fayzullayev hám basqalar). Tájikstanda dáslepki muzıka oqıw orınları 1929-jıl Xojandta, 1934-jıl Dushanbede shólkemlestirilip, 1939-jılda birinshi tájik operası „Vose kóterilisi“ (kompozitor S. A. Balasanyan) kórsetildi. Tájikstanda Sogd wálayat muzıkalı komediya teatrı, mámleket filarmoniyası, „Gulshan“ estrada ansamblı (1966-jıldan), Borbad atındaǵı koncert sarayı iskerlik kórsetedi. Kompozitorlardan Ahmed Babaqulov, Baymuxammed Niyazov, Marufxoja Bahadurov, qosıqshılardan Zafar Nazimov, Hanifa Mavlonova, Shohista Mollajanova, Jorabek Muradov, Jorabek Nabiyev, Nigina Raupova, Mastona Ergasheva, Davlatmand Xolov, Daler Nazarov, Afzalsho Shodiyevlardıń tájik kórkem ónerin rawajlandırıwdaǵı úlesi úlken.

Teatrı

Evropasha tiptegi tájik teatrı dáslep 1919-jılda Xojandta, keyinirek Konibodom, Oratepa hám Isfarada háweskerlik teatrları formasında payda boldı. 1929-jıl Dushanbede háweskerlik dógereginde Tájik mámleket drama teatrı atı menen 1-professional teatr (házirgi Lahutiy atlı teatr) dúzildi. 1932-jıl Xojandta muzıkalı drama teatrı jumıs basladı. Olarda zamanagóy temadaǵı dóretpeler saxnalastırıldı. A. Usmonovtıń „Gúres“, K. Yashinniń „Jandıramız“, J. Ikromiydiń „Dushpan“, M. Tursunzadanıń „Húkim“, M. Aminzadanıń „Sharap“ pyesaları kórsetildi. Firdawsiydiń „Shaxnama“ sı tiykarındaǵı „Rústem hám Suhrab“, jáhán eski dramaturgiyasınıń „Otello“, „Hiyle hám muhabbat“ dóretpeleri Lahutiy atlı teatr saxnasında kórsetildi. Aktyorlardan M. Qasimov, L. Zahidova, T. Fazılova, A. Burhanov, X. Raxmetullayev, G. Vallamatzoda, B. Tajibayeva, balet oyınshısı M. Sabirova hám basqalar ataqlı. Rudakiy atındaǵı Xoruǵ hám S. Valizoda atındaǵı Kolob muzıkalı drama teatrları jámáátleri Tájikstanda teatr kórkem óneriniń rawajlanıwına áhmiyetli úles qostı.

Kinosı

Tájikstan kinematografiyası 1929-jıl payda boldı. Dushanbege 1-poezd keliwine arnalǵan kinojurnal súwretke alıp kórsetildi. 1930-jıl „Tájikkino“ birlespesi dúzildi. 1932-jıl „Ámirler ólgen shaqta“ birinshi kórkem filmi jaratıldı. 1939-jıl „Baǵ“ (rejissorı N. V. Dostal), „Doslar qayta ushırasqanda“ (rejissorı K. Jarmatov) atlı dáslepki dawıslı kórkem filmler jaratıldı. 40-jıllarda áskeriy patriotlıq temasındaǵı hújjetli filmler („Temurdıń antı“, „Tájikstan perzenti“ hám basqalar) súwretke alındı. 1957-jıl rejissyorı B. A. Kimyogarov S. Ayniydiń „Doxunda“ tariyxıy qıssasın, keyin M. Tursunzadanıń „Hasan arbakesh“ dástanın ekranlastırdı. Sonnan keyin bir qatar kórkem filmler — „Dostım Nawrızov“ (rejissyorlar Sh. Qiyomov, N. Litus), „Tawdaǵı shıraq“ (rejissyorı B. Dolinov), „Bir qızdı ushırattım“ (rejissyorı R. Ya. Perelshteyn), „Balam úylenbekshi“ (rejissyorı T. Sabirov) kórkem filmleri jaratıldı. 1960-70-jıllarda jetilisip shıqqan M. Qasimov, M. Aripov, S. Hamidov, V. Ahadov, B. Arabov sıyaqlı rejissyorlar kinematografiyaǵa jańa tema hám usıllar alıp kirdi. Olardıń „Nisso“, „Tawlarda júregim qaldı“, „Góne meshit janındaǵı ushırasıw“, „Jora sarkor“, „Úshinshi qız“ sıyaqlı filmleri jeńis qazandı. 1970-1980-jıllarda qatar kórkem hám hújjetli filmler súwretke alındı. D. Xudaynazarov („Jaslıqtıń birinshi tańı“), Yu. Yusupov („Jınayatshı hám advokat“) sıyaqlı rejissyorlar ataqlı boldı. Tájik kinosın rawajlandırıwǵa rejissyorlardan K. Jarmatov, N. Tillayev, artistlerden M. Qasimov, Z. Dosmatov, M. Vahidov, scenariyshilerden M. Tursunzada, S. Ullızada, M. Mirshakar hám basqalar úlken úles qostı.

Ózbekstan — Tadjikistan qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan — Tájikstan qatnasları