Áyyemgi Mısır tariyxı

Áyyemgi Mısır — Arqa-Shiģis Afrikadaǵı Nil dáryasınıń tómen aǵımında eramızǵa shekemgi V-IV mıń jıllıqlar arasında ámeldegi bolǵan mámleket. Zamanagóy izertlewshiler Áyyemgi Mısır tariyxın bir qatar dáwirlerge bóledi. Eramızǵa shekemgi 30-jılda mámleket Áyyemgi Rim tárepinen basıp alınadı hám provinciya sipatında oniń quramına kirgiziledi.

Tariyxiy magliwmat derekleri

Áyyemgi Mısır haqqındaǵı bilimlerdıń tómendegi úsh tiykarģı deregin kórsetiw múmkin:

Grek jazıwshıları tárepinen jazılǵan tekstler. Mısır haqqında jazģan eń belgili avtorlar Gerodot (b.e.sh. V ásir), Gekatey (b.e.sh. IV-III ásirler), Siciliyalı Diodor (b.e.sh. I ásir), Strabon (b.e.sh.). Bul derekler tolıq emes hám júdá kóp sanlı isenimsiz maǵlıwmatlardı óz ishine aladı, bul bolsa greklerdegi Mısır hám onıń mádeniyatı haqqındaǵı tolıq emes maǵlıwmatlardıń aqıbeti bolıp tabıladı. Bularga grek tilinde jazılgan Mısır tariyxın da kirgiziw múmkin, onıń avtorı Mısır ruwxaniyi Manefon. Bul derek biziń eramızģa shekemgi IV ásirdiń aqırında, Mısr Makedoniya tárepinen basıp alınģannan keyin jazılģan. Manefon Misrda húkimdarlıq etken 30 dinastiya haqqında aytıp ótedi hám de oniń pútkil tariyxın úsh dáwirge bóledi: Áyyemgi patshalıq, Orta patshalıq hám Jańa patshalıq. Manefonnıń shıǵarmaları biziń dáwirimizge shekem evrey hám xristian avtorlarınıń sońǵı dizimlerinde ǵana jetip kelgen, olarda buzılıwlar, qosımshalar hám dúzetiwler bar.
B.e.sh. XI ásirden baslap jazılgan Bibliya hám basqa yahudiy diniy kitapları. Bul dereklerge abaylılıq penen qaraladı, sebebi olar Mısır tariyxın tek yahudiyler tariyxı menen baylanıstırıp qaraydı hám sonlıqtan tolıq emes. Bunnan tısqarı, bul dereklerdegi Mısır tariyxı faktlerine berilgen bahalar anıq bir tárepleme hám tendenciyalı.
Eń áhmiyetli derek tikkeley Áyyemgi Mısırdan alıngan hújjetler, jazıwlar hám buyımlar esaplanadı. Olardı oqıw Jan-Fransua Shampolyonnıń Mısır iyeroglif jazıwların oqıwı nátiyjesinde múmkin boldı. Bizge shekem hár qıylı xarakterdegi jazıwlar, imarat hám esteliklerdiń diywallarındaǵı jazıwlar, qábirler hám basqa imaratlardaǵı súwretler, sonday-aq, turmıslıq buyımlar, diniy ibadat hám kórkem óner shıǵarmaların óz ishine alǵan bir qansha papiruslar jetip kelgen. Bul dereklerde Mısır turmısı, jámiyettiń mámleket tárepinen shólkemlestiriliwi, din, xalıqtıń kásipleri, Áyyemgi Mısırdıń sırtqı hám ishki siyasatı haqqında kóp maǵlıwmatlar bar.

Dáwirlestiriw

Áyyemgi Mısır tariyxın birneshe basqıshqa bóliw qabil etilgen. Áyyemgi Mısır tariyxında házirgi zaman egiptologiyası tómendegi basqıshlardı kórsetedi:

Tariyxqa shekemgi Mısır
Dinastiyaģa shekemgi dáwir (b.e.sh. V-IV mıń jıllıqlar)
Dinastiyalıq dáwir
- Dáslepki patshalıq;
- Áyyemgi patshalıq;
- Birinshi ótiw dáwiri;
- Orta patshalıq;
- Ekinshi ótiw dáwiri;
- Jańa patshalıq;
- Úshinshi ótiw dáwiri;
- Sońģi dáwir yaki Sońģi patshalıq;
Ptolemey dáwiri.

Házirgi kúnge shekem derekler bazasınıń jeterli emesligi sebepli biz áyyemgi Mısır tariyxındaǵı ol yamasa bwl waqıyanıń absolyut sánesine júz procent isenim bere almaymız. Kópshilik faktler haqqında tek salıstırmalı túrde aytıw múmkin. Máselen, áyyemgi Mısır civilizaciyasınıń baslanıwı házirgi misrshılardıń pikirinshe, eramizga shekemgi IV mıń jıllıqta júz bergen dáslepki dinastiya dáwiriniń baslanıwı esaplanadı. Klassikalıq Mısırdıń aqırı bolsa anıq belgili - bul biziń eramızģa shekemgi 31-jıl, áyyemgi Mısırdıń aqırģi faraonı Cezarionnıń húkimdarlıǵı tamamlanıp, Mısır Rim imperiyasının provinciyasına aylangan dáwir.

Dinastiyaģa shekemgi Mısır

B.e.sh. 4-mıń jıllıqta kóplegen kishi aymaqlıq birlespeler - nomlardan eki siyasiy birlespe - Joqarı Mısır hám Tómengi Mısır (bas qalaları Iyerakonpole hám Buto) payda bolģan. Bir pútin mámlekettiń dúziliwi Joqarı Mısır húkimdarı Meneske tiyisli dep esaplanadı. Birlesken mámlekettiń paytaxtı b.e.sh. 3000-jıllarda Nil deltasınıń qubla bólimindegi Memfis qalası boldı. IV-mıń jıllıqtıń aqırı - III-mıń jıllıqtıń baslarına shekem Misr iyeroglif jazıwı menen jazılģan dáslepki estelikler bar.

XXX-XXVIII ásirlerde qońsılar: qublada - kushitler (nubiyalikler), batista - liviyalılar, arqa-shıǵısta Sinay yarım atawınan kelgen kóshpeliler menen soqlıǵısıwlar baslandı.

Dinastiyalıq dáwir

B.e.sh. XXVIII-XXIII ásirlerde Áyyemgi Mısır civilizaciyası qáliplesedi. Misr birligi pútkil mámlekettiń sheklenbegen iyeleri - faraonlar hákimiyatında sáwlelengen. Faraon Mısırdıń barlıq qudaylarına sıyınıwshılardıń basshısı bolģan hám ózi qudaylastırılģan. Bunıń kórinisi usı dáwirde piramidalar - faraonlar Joser, Snofru, Xeops (Xufu), Xefren (Xafra), Mikerin (Menkaura) maqbaralarınıń qurılıwı edi. Geliopol quyash qudayı Raģa sıyınıwdıń áhmiyeti artadı, barlıq faraolar ese ózlerin usi qudaydıń perzentleri dep ataģan.

B.e.sh. XXIII - XXI ásirlerde Mısır kóplegen nomlarģa bólinip ketedi. Mısırdıń jańa birlesiwi Gerakleopol (Orta Mısırda) nomarxlarınıń kóteriliwi menen baslanadı, keyin ala qubla Fiva qalası húkimdarları kúsheyedi. Fiva faraonı Mentuxotep I birlesken Mısırģa húkimdarlıq etedi.

XXI-XVIII ásirlerde Amon quday faraonlardıń qáwenderi dep járiyalanadı. Amenemxet I paytaxttı Fiva qalasınan Fayum oazisindegi Ittaui qalasına kóshiredi.

XVIII-XVI ásirlerde giksoslar Tómengi Mısırda hákimiyattı iyelep aladı hám Nil deltasınıń shıģis bólimindegi Avaris qalasın óz paytaxtına aylandırdı. Yaxmos I giksoslar húkimdarlıǵın joq etiwge erisedi hám olardı quwıp barıp, Palestina, Siriyaģa bastırıp kiredi. Onıń miyrasxorları Palestina, Finikiya, Siriyada Mısır húkimdarlıǵın ornatadi; Kush mámleketi Nil dáryasınıń 4-shegarasına shekem Mısır provinciyasına aylanadi.

Amenxotep III dáwirinde Áyyemgi Mısır en úlken qúdiretke erisedi. Aziyadaǵi wálayatlardan hám Kush mámleketinen aģash, metallar (mis, qorǵasın, gúmis), mallar, qullar, vino, zergerlik buyımları, pil súyegi salıq sipatında alinǵan. Patshayım Xatshepsut ekspediciya jibergen Punt mámleketinen Áyyemgi Mısırǵa iyislik zatlar alıp kelinetuģın edi. Bul dáwirde Mısır armiyası turaqlı armiyaga aylanadı. Amenxotep IV (Exnaton) diniy reforması Aton (quyash diski) dinine sıyınıwdı járiyalaydı, onıń húrmetine jańa paytaxt Axetaton shólkemlestiriledi. B.e.sh. 1335-jılı Exnaton qaytıs bolǵannan keyin, onıń reformaları biykar etilip, paytaxt áyyemgi Memfis qalasına qaytarıladı. Exnaton húkimdarlıǵında baslanǵan páseyiw shama menen 1290-jilǵa shekem, faraon Ramses II Mısır qúdiretin tiklegenshe dawam etedi. Ol xettler hám olardıń suriyalı awqamlaslarına qarsı qatań gúres alıp baradı. Ramses II dáwirinde Avaris ornında qurilǵan Per-Ramzes Mısır paytaxtı boldi.

Quyashtiń batıwı: birden-bir Mısırdıń tamamlanıwı

B.e.sh. 945-jılı liviyalı áskerbası Sheshonk I ózin faraon dep járiyalap, Nil deltasındaǵı Bubastis qalasın rezidenciya etip aladı. Ol Quddustı alıp, onı talan-taraj etti.

B.e.sh. 671-jılı Asarxaddonnıń Assuriya armiyası Memfis qalasın basıp alıp, onı talan-taraj etti.

B.e.sh. 667 hám 663-jılları assuriyalılar Fivanı iyeleydi. Psammetik I Áyyemgi Mısırdı qaytadan birlestiriwge eristi. Psammetix I niń balası Nexo II dáwirinde Nildi Qızıl teńiz benen baylanıstırıwshı kanal qazıladı.

B.e.sh. 525-jilda Mısır parsı patshası Kambiz tárepinen basıp alındı hám parsı wálayatına (satrapiya) aylandı.

B.e.sh. 405-jilda Amirtey Mısırdan parsı láshkerlerin quwip shiģardı hám mámlekettiń ģárezsizligin tikledi.

Eramızdan aldınģi 342-jilda patsha Artakserks III basshılıǵındaǵı parsılar Mısırdi jáne basıp alıp, oni ádewir wayran etedi.

Ellinizm dáwiri

Eramızdan aldınģi 332-jilda Aleksandr Makedonskiy armiyası Mısırģa kirip keldi: Áyyemgi Misr oniń mámleketi quramına kirdi. Oniń imperiyası diadoxlar ortasında bólingennen keyin, Mısır Latlar (Ptolomeylar) grek-makedon dinastiyasınıń tiykarın salıwshı sárkarda Ptolemey Lagqa (eramizģa shekemgi 305-30) tiyisli boldı. Aleksandriya qalası paytaxt boldi.

Ptolemey dáwirinde Mısır ellinistik dúnyada tiykarģı nan jetkerip beriwshi mámleketke aylandı. Bul dáwirde Mısır floti Jer Orta teńizinde ústemlik etti. Ptolemeyler dinastiyasının eń sońģi wakili malika Kleopatra dáwirinde Mısır áyyemgi Rimdegi siyasiy gúreslerge aralasıp qaldı. B.e.sh. 31-jılda Aktium sawashında Mısır floti jeńilgennen hám Kleopatra VII ózin-ózi óltirgennen keyin Mısır Rim provinciyasına aylandırıldı (b.e.sh. 30-jılı).