Aljir

Bul atamanıń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Aljir (mánisleri).

Aljir Demokratiyalıq Xalıq Respublikası (arabsha: الجمهور الجزائرية الديمقراطية الشعبية, Al-Jumhuriyatu l-Jazoiriyatu d-Dimuqrotiyatu sh-Shábiya) — Afrikanıń arqa-batısındaǵı mámleket, Maǵrib mámleketlerinen biri. BMSh aǵzası Maydanı 2381,7 mıń km2. Xalqı — 37,9 mln. adam (2013). Paytaxtı — Aljir qalası. Aljir aymaǵı administrativlik jaqtan 47 wálayat (wálayat) hám Úlken Aljir paytaxt okrugine bólinedi.

Mámleketlik dúzimi

Aljir — respublika. Ámeldegi konstituciya 1996-jıl 28-noyabrdegi referendumda maqullanǵan. Mámleket basshısı — prezident (1999-jildan A. Buteflika). Ol ulıwma hám tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám jáne 1 márte qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyat — bir palatalı Milliy xalıq májilisi. Atqarıwshı hákimiyat — prezident basshılıǵındaǵı Ministrler keńesi.

Tábiyatı

Aljir Atlas tawlarının oraylıq bóliminde hám Sahra Kabirinde jaylasqan. Jer Orta teńizi jaǵası subtropikalıq, qalǵan bólimi tropikalıq poyasda. Tel Atlas, Sahra Atlasi dizbekleri, Ores hám Varsenis tawların tereń daralar kesip ótken. Tawlar arasındaǵı tegislik hám platolarda duzlı kóller (sebx), Arqa-shıǵıstaǵı úlken pás tegislikte qumlıqlar ushıraydı. Qubla-shıǵısta basqısh tárizli platolar menen oralǵan Axaggar vulkan tawlıǵı (Taxat tóbesi 3005 m) jaylasqan. Qumlı (Úlken Batıs Erg, Úlken Shıǵıs Erg, Igidi, Shesh hám basqalar) hám taslaq, úlken shóller bar. Aljirde neft, tábiyiy gaz, uran, temir, qorǵasın hám cink rudaları, fosforit, sınap qazıp alınadı. Aljir neft rezervi boyınsha Afrikada 3-orında (200 ge jaqın neft hám gaz kánleri bar).

Aljirdiń arqada klimatı subtropikalıq, Jer Orta teńiz klimatı, qısı jawınlı, jıllı, jazı ıssı, qurǵaq. Yanvardın ortasha temperaturası jaǵada 12°, taw aralıǵındaǵı tegisliklerde 5°, iyuldiki 25°. Eń joqarı temperatura barlıq jerde 40° tan joqarı. Jazda qurǵaq samal hám qattı qurǵaqshılıq boladı. Noyabr-yanvarda jawın-shashın kóbirek boladı. Jıllıq jawın-shashın Tel-Atlasta 400-800 mm, Kabilya tawlarında 1200 mm ge shekem. Qısta qar taw tóbelerinde 10-20 kún ǵana saqlanadı. Sahra Kabir bóliminde iyul ayınıń ortasha temperaturası 30°, jıllıq jawın-shashın 200-400 mm. Sahrada shól klimatı, jıllıq jawın-shashın 50 mm den az. Temperaturanıń sutkalıq ayırmashılıǵı 30° qa jetedi. Qumlı boran bolıp turadı.

Qurǵaq dárya ańǵarları — alap kóp. En úlkeni — Shalif (uzınlıǵı 700 km). Dáryalarda qısqa múddetli tasqınlar bolıp turad. Aljirdiń arqasındaǵı oypatlıqlarda toǵana, suw saqlaǵıshlar hám GES ler qurılǵan. Suwǵarıwda paydalanıladı. Sahra Kabirde jer astı suwlarınıń rezervi úlken. Arqa Aljirde qońır topıraqlar, bálentlik poyaslarında bolsa qońır hám qońır toǵay topıraqları tarqalǵan. Taw eteginde duzlaqlar ushıraydı. Sahrai Kabirde taslaq shól topıraqları, samalda kóshpeli qumlar bar. Jaǵalarda Jer Orta teńizine tán ósimlikler, tawlardıń 800-1000 m biyiklik aralıǵında turaqlı jasıl putalar, zaytun, qandala, onnan joqarıda pókek teregi, emen, qaraǵay, arsha, qaraǵay hám basqalar ósedi. 1500-2000 m biyiklikte túyye hám arsha atızları, 2000 m den joqarıda kedr atızları bar. Tel Atlastan qublada yarım shól ósimlikleri, Sahra qumlarında shor, efemer ósimlikler ósedi. Arıslan, qaplan, ǵızal, túyequs, baklannıń kópshiligi qırıp taslanǵan. Arqa Aljirda maymıl, dońız, qoyan, Sahrai Kabirde sırtlan, shayan, túlki, ǵızal hám jeyranlar ushırasadı. Kemiriwshiler, jırtqısh quslar, jer bawırlawshılar, shıbın-shirkeyler (shegirtke) hám basqalar kóp.

Xalqı

Xalqı tiykarınan aljir arabları (83%) hám barbarlardan ibarat. Evropalıqlar da bar. Qala xalqı — 51,7%. Rásmiy tili — arab tiliniń aljir shegisi. Arablar hám barbarlar islam dininiń sunna mazhabında. Iri qalaları: Aljir, Vahran, Kusantina, Annoba.

Tariyxı

Aljir aymaǵınan tabılǵan tómengi hám orta paleolit dáwirine tiyisli tas qurallar bul jerde 300-400 mıń jıl aldın áyyemgi adamlar jasaǵanlıǵınan dárek beredi. B.e.sh. XII ásirde finikiyalılardıń birinshi mákan jayları payda bolǵan. B.e.sh. 3-ásirde Aljir aymaǵında payda bolǵan Numidiya mámleketinde qalalar qurılǵan, diyqanshılıq rawajlanǵan. Keyinirek ol Rimniń b.e.sh. 46 jıl). Rimliler húkimdarlıǵı dáwirinde latın tili, 2-ásirden xristian dini tarqaldı. V ásirde Aljir aymaǵın vandamar, VI ásirde vizantiyalılar iyelegen. 7-ásirde Aljir Arab xalifalıǵı quramına qosıp alındı. Barbarlar islam dinin qabıl etti. 8-ásirge kelip, Maǵribte bir neshe sultanlıqlar Arab xalifalıǵınan ajıralıp shıqqan. Bulardan eń úlkeni shet ellikler imamlıǵı edi. Keyin ala bul jerde fatimiyler, zıyarılar, hammadiyler mámleketi payda boldı. XI ásirde eki iri arab qáwiminiń (Banu Hilal hám Banu Sulayman) Aljirge kirip keliwi arablastırıwdı tezlestirdi. Mámlekettiń batıs bóliminde Al-Murobitun, keyin ala Al-Muvahhidun mámleketi payda boldı.

XVI ásir baslarında Aljirdiń jaǵa boyı qalaların ispanlar basıp aldı. Aljir jer iyeleri mámleketti qorǵawda "teńiz qaraqshıları" dep tanılǵan aǵa-inili Barbarossaan járdem soradı. Biraq Xayruddin Barbarossa (1519-1546-jıllar húkimdarlıq etken) áskeriy tártip ornatıp, ózin túrk sultanınıń nayıbı dep járiyaladı. XVI ásirdiń ekinshi yarımında Aljir Osmaniyler túrk imperiyasınıń korollıǵı (wálayatı) na aylandırıldı. Joqarǵı qatlam wákilleri tárepinen saylanǵan dey (jolbasshı) Bobo Ali túrklerge bajı tólemey, ǵárezsiz bolıp aldı (1711). Evropa mámleketleri Aljir ǵárezsizligin tán alıp, ol menen shártnama dúze basladı. Biraq francuzlardıń dey armiyasın jeńip (1830), mámleket paytaxtı — Aljirdi iyeledi. Mámlekettiń ishkerisinde ámir Abdulkrdir basshılıǵındaǵı qáwimler francuzlarǵa qattı qarsılıq kórsetti. Biraq bul háreket bastırıldı. Franciya húkimeti evropalılarǵa Aljir jerlerinen paydalanıwǵa ruxsat berdi. Mámlekette evropalı jumısshılar, xızmetkerler hám ziyalılar sanı artıp bardı. Biraq jergilikli xalıqtıń siyasiy partiyalar, kásiplik awqamları hám evropalılar dúzgen shólkemlerge aǵza bolıwı qadaǵan etilgen edi. XX ásir baslarında jas aljirliler háreketi baslandı. Bul háreket qatnasıwshıları aljirlarǵa Franciya puqaralarınıń siyasiy huqıqları beriliwin talap etti. Birinshi jáhán urısı jıllarında algeriyalılar Franciya armiyasına mobilizaciyalanadı, bul bolsa jergilikli xalıqtıń narazılıǵın jáne de kúsheytedi. Koloniyalılar húkimeti azatlıq háreketi basımı astında ayırım aljirlilerge (investor, lawazımlı hám jer iyelerine) ózin-ózi basqarıw uyımlarına saylawda qatnasıwına razılıq berdi (1919). 1926-jılı Franciyadaǵı aljirli jumısshılardıń kópshiligi "Arqa Afrika juldızı" dep atalǵan milliy revolyuciyalıq shólkemge birlesti. Biraq bul shólkem 1929-jıldan Parijde, 1936-jıldan Aljirde jasırın jumıs islewge májbúr boldı. 1931-jılı dúzilgen Ulamalar awqamı mádeniyat hám bilimlendiriwdiń arab tilinde alıp barılıwın talap etip shıqtı. Nátiyjede jergilikli xalıq bir qansha siyasiy erkinliklerge, siyasiy partiyalar hám kásiplik awqamlarına aǵza bolıw huqıqına iye boldı.

Siyasiy shólkemler Aljirdi tınısh jol menen demokratiyalastırıw tárepdarları shólkemi — Musılmanlar Kongresi (1936-jılı dúzilgen) ne birlesti. Biraq Ekinshi jáhán urısı baslanıwı menen mámlekette reakciya kúsheyip, birneshe partiyalardıń jumısı qadaǵan etildi. Mámlekette jumıssızlar barǵan sayın kóbeydi. Bul bolsa koloniallıq dúzimge qarsı narazılıqtı jáne de kúsheytti. 1947-jıl Aljirdiń tawlı jerlerinde partizan otryadları (fidoiylar) payda boldı. 1954-jıl martta "Birgelikte háreket etiw revolyuciyalıq komiteti" dúzilip, ol keyin ala Milliy azatlıq frontı (MOF) na aylandırıldı. MOF áste-aqırın qurallı kóteriliske tayarlandı. 1954-jıl 1-noyabrde kóterilis baslandı. Franciya húkimeti kóterilisti bastırıw ushin Aljirdegi armiyasınıń sanın kóbeytti. Aljir Milliy azatlıq armiyası (JMOA, 1954-jıl dúzilgen) barlıq watansúyiwshiler menen birlesip, kolonizatorlarǵa qattı qarsılıq kórsetti. 1958-jılı JMOA basshıları menen Marokko hám Tunis húkimdarlıq partiyaları wákilleriniń qatnasıwında Tanjer hám Tunis qalalarındaǵı konferenciyada dúzilgen Aljir Respublikasınıń Waqıtsha húkimetin Aziya hám Afrikanıń kóplegen mámleketleri tán aldı. Aljirdegi milliy azatlıq gúresin bastıra almaǵan Franciya húkimeti jeńillikke májbúr boldı. 1962-jıl 18-martta Evian qalasında dúzilgen shártnamaǵa muwapıq urıs háreketleri toqtatılıp toqtatılıp, Franciya Aljirdan óz armiyasın, Sahra Kabirden áskeriy bazaların alıp ketti. 1962-jılı ótkerilgen saylawda Aljir Xalıq Demokratiyalıq Respublikası dúzilgenligi járiyalandı. Respublikanıń birinshi húkimetin Axmed Bin Bella basqarǵan.

1963-jıl avgust konstituciyasına muwapıq prezidentlik hám bir partiyalıq sistema engizilip, Ahmad Bin Bella prezident dep járiyalandı. Bunnan keyin keri kúshler kóterilis shólkemlestirdi hám bul kóterilis waqtı-waqtı menen 1965-jılǵa shekem dawam etti. Agrar reforma ótkeriliwiniń sozılıp ketiwi, mámlekette jumıssızlıqtıń kópligi nátiyjesinde xalıq arasında húkimetke qarsı narazılıq payda boldı. 1965-jıl 19-iyunde armiya Bın Bellanı hákimiyattan alıp tasladı. Hákimiyat Revolyuciyalıq Keńes qolına ótti hám Xuari Bumiddin basshılıǵında jańa húkimet dúzildi. Revolyuciyalıq Keńes Amerikanıń neft trestleri ústinen qadaǵalaw ornatıldı (1967), Franciyanıń 12 bankinen 11 in (1968) hám shet el (ásirese Franciya) sanaat kompaniyaların mámleket ıqtıyarına aldı. 1979-jıldan baslap prezident lawazımın iyelep kelgen Sh. Bınjadid 1992-jılı otstavkaǵa shıqtı. 1995-jıl 16-noyabrde ótkerilgen saylawda Liamin Zerual, 1999-jıl 15-aprelde ótkerilgen saylawda Abdulaziz Buteflika prezident etip saylandı. Aljir — 1962-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasıqların 1992-jıl 30-iyunde ornatqan. Milliy bayramı — 1-noyabr — Revolyuciya kúni (1954).

Siyasiy partiyalar, kásiplik awqamları

1989-jılǵa shekem Milliy azatlıq frontı mámlekettegi birden-bir partiya edi. Sol jılı basqa partiyalardıń jumısına da ruqsat berildi. Tiykarǵı partiyaları: Milliy azatlıq frontı, 1954-jılı dúzilgen; Socialistlik kúshler frontı; 1963-jılı dúzilgen; Mádeniyat hám demokratiya ushın birlespe, 1989-jılı tiykar salınǵan; Aljir bayraǵı. Milliy demokratiyalıq birlespe, 1997-jılı dúzilgen; "AnNahda" háreketi, 1990-jılı shólkemlestirilgen; Islam qutqarıw frontı, 1989-jılı tiykar salınǵan; Tınıshlıq ushın gúresetuǵın jámiyet háreketi, 1990-jılı dúzilgen, 1997-jılǵa shekem Islam jámiyeti háreketi dep atalǵan; Milliy reformalar háreketi, 1999-jılı tiykar salınǵan. Aljir miynetkeshleri ulıwma awqamı kásiplik awqamı 1956-jılı dúzilgen, Afrika kásiplik awqamları birlespesi shólkemi hám Arab kásiplik awqamları xalıqaralıq konfederaciyasınıń aǵzası.

Xojalıǵı

Aljir sanaatı (ásirese, kán sanaatı) salıstırmalı rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi — 37,7%, awıl xojalıǵınıń úlesi — 14,9%. Aljir Afrika mámleketleri ishinde tábiyiy gaz shıǵarıw, júzim jetistiriw hám vino tayarlaw, neft qazıp alıw, biyday, arpa jetistiriw hám zaytun mayı tayarlaw, citrus miywelerin jetistiriwde jetekshi orında turadı. Aljir ǵárezsizlikke eriskennen keyin ekonomikanı tiklew hám rawajlandırıw jolına ótti. Ekonomikada mámleketlik sektor ústem orındı iyeleydi (jalpı ishki ónimniń derlik 80% i). Biraq mámleketlik kárxanalardıń kópshiligi óz quwatlılıǵınıń 40-50% átirapında isleydi. Jeńil hám azıq-awqat sanaatında jeke menshik investiciya ústem — 70-90%, qurılısta 60%, xızmet kórsetiw, kótere hám usaqlap satıwda 80% ke shekem. Sanaatta neft (jılına ortasha 35 mln. tonna), gaz (163 mlrd. m3), temir rudası, fosfat hám reńli metallar qazıp alıw hám olardı qayta islew jetekshi tarmaqlarǵa aylanǵan. Temir hám qorǵasın sink rudaları, tas kómir, biraz muǵdarda mıs rudası da qazıp alınadı. Bir jılda 17,3 mlrd. kVt-saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Ónim islep shıǵarıw sanaatı metallurgiya, mashina qurılısı, neftti qayta islew, ximiya hám elektrotexnika tarmaqları, awıl xojalıǵı shiyki zatın qayta islew kárxanalarınan ibarat. Azıq-awqat, ásirese, vinoshılıq, temeki, konserva sanaatı, zaytun mayı islep shıǵarıw rawajlanǵan. Toqımashılıq, metall islep shıǵarıw kárxanaları bar.

Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı diyqanshılıq. Biyday, arpa, salı, javdar, mákke hám basqa dán eginleri egiledi. Biraq tábiyiy shárayatları júdá qolaylı bolıwına qaramastan, awıl xojalıǵı mámlekettiń azıq-awqat zárúrliginin tek úshten bir bólegin támiyinleydi. Jılına dánli eginler ónimi 4-5 mln. tonnanı quraydı. Aljirde ovosh hám miyweler de jetistiriledi. Oazislerde júzimzar, zaytunzar hám palma atızları bar. Aljirde qaramal (1,5 mln. ǵa jaqın), qoy (15 mln.), eshki, túye baǵıladı. Balıqshılıq rawajlanǵan. Pökekli emen qabıǵı, eń jaqsı sortlı qaǵaz islep shıǵarıwda paydalanılatuǵın alfa otı (dúnyada 1-orın) jıynaw jolǵa qoyılǵan. 1980-jıllar aqırınan mámlekette xojalıqtı bazar ekonomikası izine kóshiriwge kiristi. Reforma sheńberinde mámleketlik xojalıqlardıń ǵárezsizligi keńeytildi, olardıń bir bólimi akcionerlik jámiyetlerge aylandırıldı hám jeke adamlar qolına berildi. Sırt el investiciyasın jedel tartıw siyasatı alıp barıldı. Agrar reforma ótkeriliwi nátiyjesinde socialistlik tiptegi mámleket xojalıqları tarqatıp jiberildi hám olardıń ornında 22 mıńǵa shamalas kishi kooperaciyalar dúzildi. Jerlerdiń bir bólegi jeke tártiptegi diyqanlarǵa tapsırıldı.

Transportı

Transportta temir jol áhmiyetke iye (4,3 mıń km, sonnan 240 km elektrlestirilgen). Tiykarǵı temir jol magistralı Ujda (Marokko) — Vahran — Aljir — Kusantina — Gardimav (Tunis). Avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 88 mıń km. Tiykarǵı magistral jaǵa boylap barǵan. Neft hám gaz qubırları bar. Teńiz transportı sırtqı sawda ushın xızmet etedi. Áhmiyetli teńiz portları: Aljir, Vahran, Annoba, Bajoiya, Arzev. Hawa transportı rawajlanǵan. 31 aerodrom bar. Xalıqaralıq áhmiyetke iye aeroportları Aljir, Annoba hám Vahran qalalarında. Aljir sırtqa neft, gaz, vino, citrus ónimleri, temeki, pökek, qaǵaz hám basqalar shıǵaradı. Shetten mashinalar, sanaat úskeneleri, azıq-awqat (dán, sút, gósh), kiyim-kenshek h.t.b. alıp kelinedi. Sırtqı sawdadaǵı tiykargı klientleri: AQSh, Franciya, Germaniya, Italiya, Yaponiya. Pul birligi — dinar.

Densawlıqtı saqlaw

1974-jıldan mámlekette biypul medicinalıq xizmet engizilgen. 40 mıńnan aslam orınǵa iye 200 ge shamalas emlewxana hám medicina mákemesi bar. Mámlekette 7,6 mıń shıpaker jumıs isleydi. Shıpaker hám farmacevtler Aljir universitetinde tayarlanadı. Orta mamanlıqtaǵı medicina xızmetkerlerin 20 medicina mektebi jetistirip shıǵaradı. Universitetlerdiń medicina fakultetlerinde, densawlıqtı saqlaw, gigiena, tropikalıq oftalmologiya, stomatologiya ilimiy-izertlew institutlarında medicinaǵa baylanıslı ilimiy izertlewler alıp barıladı.

Bilimlendiriw, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Aljir ǵárezsizlikke eriskennen keyin, bilimlendiriw tarawında úlken jetiskenliklerge erisildi. 7 universitet, 170 basqa joqarı oqıw orınları, 700 óner-texnikalıq bilimlendiriw orayları bar. Mámlekettegi ulıwma bilim beriw mekteplerinde 260 mıńnan aslam oqıwshı, joqarı oqıw orınlarında 200 mıń student bilim aladı. Eń iri kitapxanası — Aljir qalasındaǵı Milliy kitapxana (1 mln. ǵa shamalas dóretpe). Iri muzeyleri — Aljir Milliy muzeyi (1930), Antik dúnya estelikleri milliy muzeyi (1897) hám basqalar. Tiykarǵı ilimiy mákemeler Aljir qalasında. Yadro izertlew institutı (1966), Okeanografiya institutı, Astronomiya, astrofizika hám meteorologiya observatoriyası, Bioximiya institutı bar. Medicina mashqalaları menen Rakke qarsı orayı, Paster institutı (parazitologiya hám mikrobiologiya), gigiena, traxoma hám tropik oftalmologiya, stomatologiya institutları shuǵıllanadı. Veterinariya, vinoshılıq texnologiyası, shegirtkege qarsı gúresiw mashqalaları Milliy agronomiya institutında úyreniledi. Ilimiy-texnikalıq tarawlardı rawajlandırıw hám kadrlar tayarlawda Aljir universiteti hám onıń Vahran hám de Kusantinadaǵı filialları jetekshi rol oynaydı. Túrli taraw qánigeleri Aljir qalasındaǵı arnawlı mekteplerde (politexnika, pedagog, jurnalistika, sawda hám t.b.) tayarlanadı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwleri

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Al-Mujahid" ("Gúresshi," 1963-jıldan arab tilinde hám 1965-jıldan francuz tilinde shıǵatuǵın gazeta), "Ash-Shaab" ("Xalıq," 1962-jıldan arab tilinde shıǵatuǵın gazeta), "Revolyucion afriken" ("Afrika revolyuciyası," 1963-jıldan francuz tilinde shıǵatuǵın jurnal), "Revolyucion e travay" ("Revolyuciya hám miynet," 1963-jıldan francuz hám arab tilinde shıǵatuǵın aylıq jurnal), "Aljeri — aktualite" ("Aljir — aqırǵı xabarlar," 1965-jıldan francuz tilinde shıǵatuǵın gazeta), "Al-Jumhuriya" ("Respublika," 1963-jıldan arab tilinde shıǵatuǵın gazeta), "Jurnal ofisyel de la Respublika Aljeryen Demokratik e Popyuler" ("Aljir Xalıq Demokratiyalıq Respublikasınıń rásmiy gazetası," 1962-jıldan fran Aljir rásmiy xabar agentligi — Aljeri PressServis 1961-jılı dúzilgen. Aljir radiotelevideniesi 1962-jıldan isleydi. Radioesittiriw arab, kabil, francuz tillerinde, telekórsetiw arab hám francuz tillerinde alıp barıladı.

Ádebiyatı

Ádebiyatı arab, kabil hám francuz tillerinde. Arab hám kabil tillerindegi ádebiyat ispan hám túrk kolonizatorlarına qarsı gúres dáwirinde (16-18-ásirler) júzege kelgen. XIX ásir ádebiyatında Aljirde milletlerdiń qáliplesiwi hám francuz kolonizatorlarına boysınıp qalıw procesi sáwlelendirilgen. Xalıq awızeki dóretiwshiligi rawajlandı. 20-ásirde kolonizatorlardı belgilewshi shıǵarmalar payda boldı. "Xalıqtıń diniy poeziya gáziynesi" toplamı arab tilinde birinshi márte basıp shıǵarıldı (1928). Arab sóylesiw tiliniń Aljir sheńberinde jaratılǵan hám de qatlamashılıq qaldıqların hám koloniallıqtı qaralawshı drama shıǵarmaları, novellaları úlken tabısqa eristi. Ekinshi jer júzilik urıstan keyingi dáwir ádebiyatında hayal-qızlardıń erkinligin qorǵaw Axmed Rido-Xuxuniń "Mekkelik qız" romanında, Aljir xalqınıń keleshek ushın alıp barıp atırǵan qaharmanlıq gúresleri Mustafa al-Ashraf hám Abdulloh Naqliy dramalarında óz kórinisin taptı. Mufdi Zakariya jazǵan milliy gimn (1958) revolyuciyalıq ruwx penen suwǵarılǵan. Francuz tilindegi ádebiyat XX ásirdiń 20-jıllarında qáliplesti. Ol dáslep turmıstıń hár qıylı kórinislerin, Ekinshi jáhán urısı aldında hám onnan keyin jergilikli xalıq sanasınıń ósip barıwın sáwlelendiredi. 50-60-jıllarda Aljir watandı súyiwshileriniń francuz qamaqxanalarında azap shegiwin kórsetiwshi shıǵarmalar jaratıldı (Mezian Nuraddinnin "Gangrena," Anri Allegtin "Asirliktegi jawıngerler" hám basqalar). 1963-jılı Aljir Jazıwshılar awqamı dúzildi, 1964-jıldan "Novombr" ("Noyabr") ádebiy jurnal shıǵara basladı. Aljir ádebiyatınıń eń jaqsı úlgileri (Muhammad Dibtiń "Úlken shańaraq" romanı hám basqalar) ózbek tiline awdarılǵan.

Arxitekturası

Teńiz boylarında Finikiya, Rim, Vizantiya dáwirine tiyisli ibadatxana, teatr, jeńis tawı, kópir, monsha, bazar, turaq jay qarabaxanaları, Gippon, Kartenna hám Timgad qala qaldıqları saqlanıp qalǵan. Orta ásir qala kósheleri qıysıq-qıysıq, tar bolıp, olarda ark ("kasba"), meshit, medrese, rasta hám saraylar (Qala-Beni Hammaddaǵı kompleks) kóplep qurılǵan. 10-ásirde Aljir qalasına, 12-13-ásirlerde Tlemsen qalasına tiykar salındı. Aljir hám Kusantinada túrk hákimleriniń 16-18-ásirlerge tiyisli saray hám baylanısları saqlanǵan. Turaq jaylar qalada 2-3 qabatlı etip gerbishten, awılda bir qabatlı etip ılay guvaladan (tamları tegis etip) qurılǵan. 1930-jıldan Aljir, Vahran, Annoba sıyaqlı qalalarda Evropa arxitekturası (M. Korbyuzye ideyası) tásirinde kóp qabatlı turaq jay hám jámiyetlik imaratlar qurıldı. Aljir ǵárezsizlikke eriskennen keyin, hákimshilik imaratlar, universitet kompleksi (arxitektorı O. Nimeyr), mektep hám turaq jaylar qurılısı tezlesti.

Súwretlew óneri

Aljir aymaǵınan neolit dáwirine tán jartaslarǵa islengen adam hám haywan súwretleri, ań hám máresim kórinisleri hám basqa súwretler, rimlilerden qalǵan mozaika qaldıqları tabılǵan. Orta ásir imaratları (12-13-ásir meshitleri) ganch oyıwshılıq hám koshinkorlıq penen bezelgen. Aljir zamanagóy súwretlew óneri francuz xudojnikleriniń qatnasıwı hám tásirinde rawajlanǵan. Aljirli qálem ustaları arasında aǵa-ini Muhammed hám Umar Rasimler, Temam Ranem, X. Benanbur, M. Buzid, M. Aldan ataqlı. XX ásirdiń 20-30-jıllarına kelip súwretlew ónerinde jergilikli xudojnikler dóretiwshiligi ústemlik ete basladı. 60-90-jıllarda ayırım xudojnikler realistlik temada, ayırımları bolsa abstrakt usılda dóretiwshilik etti. Áyyemgi ámeliy bezew óneri (naǵıslıq, oyıwshılıq, toqımashılıq, gúlalshılıq, zergerlik) dástúrleri zamanagóy ruwxta rawajlanbaqta. Jergilikli arxitektorlar, xudojnik, músinshi hám ámeliy kórkem óner sheberleri Aljir qalasındaǵı Milliy arxitektura hám gózzal kórkem óner mektebinde tárbiyalanadı (1881-jılı tiykar salınǵan).

Muzıka

Muzıkası arab muzıkasınıń jergilikli-aymaqlıq usıllarınan biri bolıp, 7-8-ásirlerde ummaviyler, 10-ásirde Andalusiya (arab Ispaniyası), 15-16-ásirlerden baslap túrk muzıka dástúrleri tásirinde qáliplesken. Kóshpeli hám otırıqshı aljirler muzıka folklorında túye baǵıwshılardıń qosıqları — "huda," toy máresim qosıqlarınan "zajal," lirikalıq — "layali," "mavval," diniy aytıwlarınan "risa," "zikr" máresim toparı, "agani ramazan," "agani mavlud" qosıqları, klassikalıq qosıq — "muashshaq" hám basqalar vokal janrları keń tarqalǵan. Aljir dástúriy kásiplik muzıkasınıń tiykarǵı janrı — nuba toparı 8-9-ásirlerden quralǵan bolıp (belgili kompozitor, qosıqshı hám sazende Ziryod mektebi), hár bir nuba 5 tiykarǵı bólimnen (Btayxi, Msaddar, Bashraf, Darj, Insiraf yamasa Xlas) ibarat. Aljir klassikalıq muzıkasında 3 jergilikli usıl ajıralıp turadı: Aljir (paytaxt, oraylıq), Tlemsen hám Kustantaniya (Qusantina). Kustantaniya nuba túri eń áyyemgi bolıp esaplanadı hám jaratılǵan jerine salıstırǵanda "al Qarnatiya" (Grenada) dep te ataladı. Nuba toparı quramında rasd (ras), nava (navo), charka (chorgoh), irak (iroq), sika (segoh), hsin (husayniy) sıyaqlı ózbek maqamları atlı nubalar bar. Nuba atqarıwında tarlı saz ásbaplarınan ud, oq jaylı rabob, nizam, úfleme saz ásbaplarınan nay, urma saz ásbaplarınan — darbukka, tar, daff hám naqqara, 20-ásirden baslap (túrk mádeniyatı tásirinde) evropalıq saz ásbapları (skripka, alt, violonchel, klarnet) da keń qollanıladı. Dástúriy klassikalıq hám xalıq muzıka janrları óz ara jaqınlasıwı sebepli 20-ásirden jańa ǵalaba muzıka usılı rawajlandı. Sázende hám kompozitor Hajı Muhammed al-Anqo bul usıldıń ayqın wákili bolıp esaplanadı. Qosıqshılardan Zerok Muhammed, Muhammed Tobil, Maryam Vafo, sazendelerden Bin Hamza, Saad, Bilqosim, Xalfalar belgili. Aljir qalasında Milliy muzıka institutı bar.

Teatr

Aljir xalqınıń áyyemgi oyınları, diniy máresimlerinde teatr kórkem óneri belgileri bolǵan. Birinshi Aljir teatr truppası (arabsha) XX ásirdiń 20-jıllarında dúzilgen. Onıń tiykarın salıwshısı 100 den aslam pyesa jazǵan dramaturg, aktyor hám rejissyor R. Ksentini. Onıń "Bu-Borma," "Istanbuldaǵı aǵam," "Zed-Alex" hám basqa pyesaları belgili. Ksentinidiń izbasarı B. Muhiddinniń "Satqınlar," "Xoshomadgóyler qáwimi" pyesalarında azatlıq ideyaları kóterildi. Muhiddin truppası A. Nakli, Molyer, Sofokl hám Ibsenlerdiń shıǵarmaların saxnalastırdı. Kóplegen aktyorlar Milliy demokratiyalıq revolyuciyada (1954) qatnastı hám keyin ala shet elge (Tunis) ótip ketiwge májbúr boldı. Olar Tuniste kórkem topar dúzdi. Mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin, 1962-jılı usı dáste tiykarında aktyor hám rejissyor M. Kotib basshılıǵında Aljir milliy teatrı shólkemlestirildi.

Kino

Milliy kinematografiya Milliy-demokratiyalıq revolyuciya dáwirinde (1954-1962) júzege keldi. 1957-jılı milliy azatlıq frontı kinematografiyaǵa tayarlaw mektebin ashtı, 1961-jılı bolsa waqıtsha revolyuciyalıq húkimet arnawlı kino bólimin shólkemlestirdi. Bul shólkemler azatlıq ushın gúreske baǵıshlanǵan bir qansha hújjetli hám úgit-násiyatlawshı filmler islep shıǵarıwǵa shárayat jarattı. 1962-jildan Aljir kinematografiyası biraz keńeyip, kórkem filmler de islep shıǵarıla basladı. 1967-jıl Milliy kinematografiya sawda hám sanaat basqarması (1974-jılı Aljir xronika xızmeti menen birlestirilgen) shólkemlestirilgen. "Aljir qalası ushın gúres," "Auresten esken samal," "Alınlı jıllar jılnaması," "Dekabr," "Qashqın," "Sır gilti," "Miyras," "Birinshi qádem," "Kelin" sıyaqlı lentalar Aljir kinematografiyasınıń eń jaqsı filmleri esaplanadı. Olarda azatlıq háreketi tariyxı, áhmiyetli jámietlik-siyasiy máseleler, hayal-qızlar azatlıǵı mashqalaları kóterilgen.