Amerika Qurama Shtatları

Amerika Qurama Shtatları inglisshe United States of America
Bayraq Gerb
Uranı: In God We Trust» (с 1956) «Biz Qudayǵa Isenemiz» «E pluribus unum» (dástúriy) «Kópshilikten-bir»
Gimni: Úlgi:Lang-en2
Paytaxtı	Vashington 00°00′N 00°00′E
Iri qalaları	Nyu-York, Los-Anjeles, Chikago, Hyuston, Finiks, Filadelfiya, San-Antoniyo, San-Diego, Dallas, San-Xose, Ostin, Jeksonvill, Fort-Uert, Kolumbus, Sharlott, San-Francisko, Indianapolis, Sietl
Rásmiy tili	inglis tili
Basqarıw forması	prezidentlik respublika
• Prezident	Donald Trump
• Vice-prezident	JD Vance
• Wákiller palatası spikeri	Mayk Jonson
• Senatnıń waqtınshalıq prezidenti	Chuck Grassley
• Joqarı sud baslıǵı	Jon Roberts
Maydanı
• Ulıwma	9833517 km2 (3-orın)
• Suw (%)	6,76
Xalıq sanı
• 2022-jıl (shama)	Úlgi:Úlkenlestiriw 333 287 557 (3-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	34,55 adam/km2
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	26,94 trln (2-orın)
• Jan basına	80412 (8-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	26,94 trln (1-orın)
• Jan basına	80412 (7-orın)
IRI (2019)	Úlgi:Úlkenlestiriw 0,926  · 15-orın
Pul birligi	AQSH dolları (840)
Waqıt zonası	−5…−10
Avtomobil háreketi	Oń
Telefon prefiksi	1
XOK kodı	MOK
Internet domeni	https://ru.wikipedia.org/wiki/.us

Amerika Qurama Shtatları (Amerika Qurama Shtatları; inglisshe: United States of America, USA), Amerika Qurama Shtatları (inglisshe: United States) yamasa ápiwayı Amerika (inglisshe: America) — Arqa Amerikadaǵı mámleket. Paytaxtı — Vashington qalası, Birlesken Milletler Shólkemine aǵza. Amerika Qurama Shtatları shıǵıstan Atlantika, batıstan Tınısh okeanı, qubla-shıǵıstan Meksika qoltıǵı menen qorshalǵan. Hákimshilik jaqtan 50 shtat hám bir federal okrugqa bólinedi. Alyaska hám Gavayi shtatları mámlekettiń tiykarǵı aymaǵınan sırtta jaylasqan. Puerto-Riko Doslıq Awqamı, Arqa Mariana atawları Doslıq Awqamı, Guam, Virginiya atawları hám Amerika Samoası da Amerika Qurama Shtatlarına tiyisli. Maydanı — jámi 9 833 520 km2. Xalqı 341 million adamnan aslam (2024) bolıp, xalıq sanı boyınsha dúnyada úshinshi orında turadı.

Shtatları

Amerika Qurama Shtatlarina 50 shtat kiredi: Alabama, Alaska, Arizona, Arkansa, Kalifornia, Kolorado, Konnektikut, Delaueyr, Florida, Jeorjiya, Gavaii, Aydaxo, Illinoy, Indiana, Ayova, Kanzas, Kentaki, Luyziana, Meyn, Merilend, Massachusets, Michigan, Minnesota, Mississipi, Missuri, Montana, Nebraska, Nevada, New Hempshir, New Meksiko, New York, Arqa Karolina, Arqa Dakota, Ohayo, Oklahoma, Oregon, Pennsil'vania, Roud Atawi, Qubla Karolina, Qubla Dakota, Tenessi, Texas, Yuta, Vermont, Virjinia, Washington, Batis Virjinia, Viskonsin, hám Vayoming.

Tariyxı

Áyyemgi zamanlarda házirgi Amerika Qurama Shtatları aymaǵında indeecler hám eskimoslar jasaǵan. Amerika 1492-jılı Xristofor Kolumb tárepinen ashılǵannan keyin XVI ásirde Ispaniya, Franciya, Angliya, Gollandiya hám Shveciya Arqa Amerikadaǵı bos jerlerdi iyelewge kiristi. Angliya XVIII ásir ortalarında tiykarǵı qarsılasların qısıp shıǵarıp, materiktiń shıǵıs bóliminde óziniń koloniallıq húkimdarlıǵın ornatadı. Jerlerdi iyelew hám ornalasıp alıw menen bir waqıttıń ózinde jergilikli xalıq qırıldı hám Afrikadan qul negrler kóplep alıp kelindi. 1775-1783-jıllardaǵı Arqa Amerikada ǵárezsizlik ushın urıs dawamında 1776-jıl 4-iyulde federal mámleket — Amerika Qurama Shtatlarına tiykar salındı hám ol respublika dep járiyalandı. George Washington Amerika Qurama Shtatlarınıń birinshi prezidenti etip saylandı. Mámlekettiń arqasında sanaat hám fermerlik, qublasında qulshılıqqa tiykarlanǵan diyqanshılıq rawajlandı. Batıstaǵı indeec qáwimlerin quwıp shıǵarıw hám jańa jerlerdi ózlestiriw esabınan Amerika Qurama Shtatları aymaǵı tez keńeyip bardı. 1803-jılı Franciyadan Batıs Luiziana "satıp alındı," 1819-jılı Ispaniya Floridanıń qolınan ótti, 1836-jılı Meksikadan Texas tartıp alındı. XIX ásir dawamında házirgi Kaliforniya, Arizona, Nyu-Meksiko hám Nevada shtatlarınıń aymaqları, Kolorado hám Vayoming shtatlarınıń bir bólegi qosıp alındı. XIX ásir ortalarında Amerika Qurama Shtatlarında "eki partiyalı sistema" payda boldı. Endi hákimiyattı Demokratlar partiyası menen Respublikashılar partiyası gezekpe-gezek basqaratuǵın boldı. Arqa burjuaziyası menen qubla plantatorları arasındaǵı qarama-qarsılıq Amerika Qurama Shtatlarında 1861-1865-jıllarda puqaralar urısına alıp keldi, onda prezident Abraham Linkoln basshılıǵındaǵı arqa shtatlar jeniske eristi. Urıs dawamında jer úlesleri haqqında (1862), qulshılıqtı biykar etiw haqqında (1865) nızamlar qabıl etildi. Puqaralar urısınan keyin mámleket ekonomikası jedel rawajlana basladı. 1867-jılı Amerika Qurama Shtatları patsha Rossiyadan Alyaska hám Aleut atawların satıp aldı; XIX ásir aqırında Filippin, Gavayi, Puerto-Riko hám basqalardı, 1903-jılı Panama kanalı zonasın qolǵa kirgizdi. Eki ásir bosaǵasında Amerika Qurama Shtatlarına kóship keliwdiń jańa tolqını baslandı. Emigrantlardıń kópshiligi qubla-shıǵıs Evropadan edi. Birinshi jáhán urısı dáwirinde (1914-1918) Amerika Qurama Shtatlarına dáslep biytáreplik poziciyasında turdı, 1917-jılı aprelde Antanta tárepinde turıp háreket etti. Urıstan keyin Amerika Qurama Shtatları ekonomikalıq rawajlanıw dáwirine kirdi. Biraq tez arada ekonomikalıq krizis baslanıp (1929-1933) jumıssızlıq kúsheydi (1933-jılı 17 million jumıssız bar edi), kárxanalar quladı, óndiris keskin tómenledi. Krizis shárayatında Franklin D. Ruzvelt (1933-1945-jılları Amerika Qurama Shtatları prezidenti) basshılıǵındaǵı Demokratiyalıq partiya hákimshiligi hákimiyat basına keldi. Onıń baslaması menen bir qansha sociallıq-ekonomikalıq ilajlar ámelge asırıldı, "jańa jol" dep atalǵan bul jol Amerika Qurama Shtatların krizisten shıǵarıw maqsetin gózlegen edi. 1941-jılı Yaponiya Amerikanıń Pearl-Harbor áskeriy-teńiz bazasına hújim etkeninen keyin Amerika Qurama Shtatları Ekinshi jáhán urısına qosıldı hám Adolf Gitlerge qarsı koaliciya tárepine ótti. Amerika qurallı kúshleri tiykarınan Tınısh okeanda Yaponiyaǵa qarsı jawıngerlik háreketlerde qatnastı. 1943-jılı Italiyaǵa ásker túsirdi. Amerika Qurama Shtatları awqamlaslardıń xalıqaralıq konferenciyalarında (1943-jılı Tegeran, 1945-jılı Qrım, 1945-jılı Potsdam konferenciyalarında) qatnastı. Aqırında, 1944-jıl 6-iyunde Amerika Qurama Shtatları menen Ullı Britaniya ekinshi fronttı ashtı. 1945-jıl avgustta Harry S. Truman (1945-1953-jılları Amerika Qurama Shtatları prezidenti) buyrıǵı menen Yaponiyanıń Xirosima hám Nagasaki qalalarına atom bombaları taslandı; on mıńlap tınısh xalıqtıń qırılıwına sebep boldı. 1950-1953-jılları Amerika Qurama Shtatları Koreya urısında qatnastı, 1956-1975-jılları Vetnamda urıs alıp bardı. 1945-jıldan Amerika Qurama Shtatları — BMSh, sonday-aq, Amerika mámleketleri shólkemi, NATO aǵzası.

Geografiyası

Tiykarǵı maqala: AQSh geografiyası

Atlantika okeanınıń Amerika Qurama Shtatları jaǵalawında qoltıqlar hám qoltıqlar júdá kóp, jaǵalawları tiykarınan pás tegislikten ibarat; eń úlken yarım atawı Florida. Mámleket relyefi úsh túrge bólinedi. Batıstaǵı Kordiler taw dizbegi Amerika Qurama Shtatları aymaǵınıń úshten bir bólegin iyeleydi. Tınısh okean jaǵası biyik tawlar (Alyaska dizbeginde Amerika Qurama Shtatları hám pútkil — 6194 m biyikliktegi Mak-Kinli tawı jaylasqan; bunnan tısqarı Jaǵa boyı dizbekleri hám Kaskadlı tawlar, Syerra-Nevada tawları bar). Shıǵıs poyasın Jartaslı taw dizbekleri iyelegen. Bul eki tawlı poyas aralıǵında Kolumbiya hám Kolorado platoları bar. Úlken Basseyn shól tegis tawlıqların bir-birinen tereń daralar ajıratıp turadı. Shıǵısta onsha biyik bolmaǵan Appalachi tawları (bálentligi 2037 m ge shekem, Mitchell tawı) bolıp, onı okeannan tar Atlantika boyı pás tegisligi ajıratıp turadı. Kordilera menen Appalachi arasındaǵı Oraylıq tegislikler, Ullı tegislikler (yaki Preriy platosı) hám Meksika boyı tegisliklerin óz ishine alǵan ishki tegislikler jaylasqan. Arqada suw-muz formasındaǵı relyefli Lavrentiy tóbesiniń bir bólegi jaylasqan. Amerika Qurama Shtatları paydalı qazılmalar qorları hám hár túrliligi jaǵınan dúnyanıń eń bay mámleketlerinen biri. Kómir, neft, gaz, mıs, qorǵasın, cink, uran, temir, titan rudaları, sınap, altın, molibden, volfram, fosforit kánleri bar. Tas hám kaliy duzları, kúkirt hám basqa minerallar da bar. Amerika Qurama Shtatları aymaǵınıń derlik barlıq bólimi ortasha hám subtropikalıq poyaslarda, Alyaska subarktika, Floridanıń qubla bólimi tropikalıq poyaslarda jaylasqan. Mámlekettiń arqa-shıǵıs hám shıǵıs bólimleri klimatına jıllı Golfstrim aǵımı, Tınısh okean jaǵası klimatına suwıq Kaliforniya aǵımı sezilerli tásir kórsetedi. Aymaq betiniń dúzilis ózgesheliklerine baylanıslı arqa hám qubla regionlar arasında hawa almasıwınıń jedelligi múnásibeti menen hawa-rayı tez-tez ózgerip turadı. Amerika Qurama Shtatları ishki regionlarınıń klimatı kontinental, Kordiler ishki aymaqlarında keskin kontinental. Bismark qalasında (Arqa Dakota shtatı) yanvar ayınıń ortasha temperaturası −19°, iyulda 21°, Chikago qalasında yanvarda −3,7° hám iyulda 32°. Meksika boyı pástegisligi hám Atlantika boyı pástegisliginiń qubla bóliminde subtropikalıq klimat. Jańa Orlean qalasında yanvar ayınıń ortasha temperaturası 12°, iyulda 27,4°. Atlantika boyı jaǵalawınıń arqa-shıǵıs bólimi hám Tınısh okean boyı jaǵalawınıń arqa bóliminde — teńiz klimatı. Nyu-Yorkta yanvar ayınıń ortasha temperaturası −0,8°, iyulda 23°. Tınısh okean jaǵasınıń qublasında Jer Orta teńizine uqsas klimat, Kordilera qubla bóliminiń ishki rayonlarında júdá ıssı hám qurǵaq. Hawanıń eń tómen temperaturası (-64° qa shekem) Yukon tegis tawlıǵı (Alyaska) da, eń joqarı temperaturası (50°) Ólim alabında (Kaliforniya) baqlanǵan.

Orta jıllıq jawın-shashın Alyaskanıń qubla-shıǵısında hám Vashington shtatınıń batısında — 3000-4000 mm, mámlekettiń qubla-shıǵısında — 1500-2000 mm, ishki tegisliklerde — shıǵısta 1500 mm den batısta 3000 mm ge shekem. Amerika Qurama Shtatlarınıń kóp dáryaları Atlantika okeanı basseynine quyıladı. Mámleket aymaǵınan dúnyadaǵı eń iri dárya sistemalarınan biri — Missuri hám Missisipi dáryaları aǵıp ótedi. Appalachidan aǵıp kelip Atlantika okeanına quyılatuǵın dáryalar (Gudzon, Potomak hám basqalar) — qısqa, tez hám suwlı. Kordilyaranıń dárya tarmaǵı siyregirek. Bul jerdegi Kolumbiya, Kolorado sıyaqlı saylar tereń jarlardan aǵıp ótedi. Mámlekettiń arqasında, Kanada shegarasında Ullı kóller (Joqarı kól, Guron, Michigan, Eri, Ontario) bar. Úlken Basseyn tawında Úlken Duz kól, Floridada kóplegen sayız kól hám qoltıqlar, Alyaskada muzlıqlardan payda bolǵan tektonikalıq kóller, sonıń ishinde, Iliamna kóli bar. Ishki suwlardan sanaat hám kommunal suw támiynatı, kemeler qatnawı, suwǵarıw hám gidroenergiya dáregi sıpatında paydalanıladı. Topıraq qabatı hár qıylı. Arqa-shıǵısta serjigir podzol (kúlreń) hám qońır toǵay topıraq, qubla-shıǵısta qızǵısh hám sarǵısh topıraq, ishki tegisliklerde qara reńli preteriy, qara topıraq hám toyǵın sur, Kordileranıń taw aralıǵı platosında qurǵaq dalalardıń kúlreń hám ashıq sur topıraqları. Mámlekettiń arqa-shıǵısında aralas hám qaraǵay toǵayları, qublasında keń japıraqlı, Tınısh okean jaǵası hám Kordilera janbawırlarında iyne japıraqlı toǵaylar ústem. Oraylıq tegisliklerdiń batısındaǵı ayırım jerlerde ot tárizli preriy ósimlikzarları, Ullı tegislikler, Kordilera platosı hám oypatlıqlarında qurǵaq dalalardıń ósimlikleri saqlanıp qalǵan. Kordilera tegisliginiń qurǵaq bólimin yarım shól hám shóller iyeleydi. Qorǵalatuǵın iri tábiyat obiektleri arasında Iyellouston milliy baǵı, Yosemit milliy baǵı, Sekvoyya, Grand-Kanon milliy baǵları, Mamont hám Karlsbad úngirleri bar.

Mámleketlik dúzimi

Amerika Qurama Shtatları 50 shtat, bir federal okrug hám bes aymaqtan quralǵan federaciyalıq respublika bolıp esaplanadı. Sonday-aq, dúnyanıń eń áyyemgi federaciyası bolıp esaplanadı. 2021-jılı Amerika Qurama Shtatları Demokratiya indeksinde 26-orındı iyeledi. Amerika Qurama Shtatlarınıń ámeldegi konstituciyası 1787-jılı qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı, qurallı kúshler bas sárkardası — prezident, onıń wákillikleri júdá úlken. Vice-prezident penen birge tikkeley, eki basqıshlı saylaw jolı menen (saylawshılar kollegiyası arqalı) 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı senat hám wákiller palatasınan ibarat eki palatalı kongress ámelge asıradı. Senatta 100 senator bar (olar 6 jıl múddetke, hár bir shtattan 2 ewden saylanadı hám 1/3 bólegi hár 2 jılda jańalanıp turıladı). Wákiller palatasına 435 deputat 2 jılǵa saylanadı. Atqarıwshı hákimiyat uyımı — Amerika Qurama Shtatları húkimeti prezident tárepinen senattıń kelisimi menen tayınlanadı; 13 ministrden ibarat boladı. Húkimet kongress aldında juwapker emes. Hárbir shtattıń óz konstituciyası bar. Shtattaǵı nızam shıǵarıwshı hákimiyattı nızam shıǵarıwshı májilis, atqarıwshı hákimiyattı bolsa gubernator ámelge asıradı. Amerika Qurama Shtatları mámleketiniń konstituciyalıq sistemasına úsh siyasiy-huqıqıy qaǵıyda tiykar etip alınǵan bolıp, bul qaǵıydalar hákimiyattıń bóliniwi, federalizm hám sudtıń konstituciyalıq qadaǵalawınan ibarat. Hákimiyattıń bóliniw qaǵıydası mámleket hákimiyatınıń úsh tarmaǵı — nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatlarınıń biyǵárezligin hám olar arasında wazıypalardıń shegaralanıwın názerde tutadı. Federal dárejedegi úsh tarmaq — Kongress, Prezident hám Joqarǵı sud.

Siyasiy partiyalar, kásiplik awqamları

Respublikashılar partiyası, 1854-jılı dúzilgen; Demokratiyalıq partiya, 1828-jılı dúzilgen; Kommunistlik partiya, 1919-jılı dúzilgen; Amerika Miynet Federaciyası — óndiris kásiplik awqamları kongressi, 1955-jılı shólkemlestirilgen. Amerika Qurama Shtatlarında derlik 40 gárezsiz kásiplik awqamları da bar, olarǵa 4,5 million jumısshı hám xızmetker aǵza bolıp kirgen.

Xalqı

Tiykarǵı maqala: Amerika Qurama Shtatları demografiyası

Amerika Qurama Shtatlarınıń házirgi xalqı úsh tiykarǵı etnikalıq quramnan: Amerika Qurama Shtatları amerikalıqları, immigrantlar hám jergilikli xalıqtan ibarat. Amerika Qurama Shtatları xalqınıń 82,8% ti tuwma evropalılar, 12,6% ti afrikalıqlar, 3,6% ti aziyalıqlar, 1% ti hindular, eskimoslar, aleutlar quraydı. Xalqınıń 80% i qalalarda jasaydı. Amerika Qurama Shtatları amerikalıqlar millet sıpatında tiykarınan XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Evropanıń túrli mámleketlerinen kelgen muhajirlerdiń aralasıp ketiwi nátiyjesinde qáliplesken. Afroamerikalıqlar ("qaralar" dep atalatuǵın negrler) Amerika Qurama Shtatları amerikalıqlarınıń rasalıq-etnografiyalıq toparı bolıp, olar 17-19-ásirlerde mámleketke alıp kelingen afrikalı qullardıń áwladları bolıp tabıladı. Afroamerikalıqlar kóp ásirler dawamında ayırmashılıq hám kemsitiwge ushırasqanına qaramastan, afrikalıqlardıń aq deneliler menen fizikalıq aralasıwı júz berdi. Gidridler afroamerikalıqlar ulıwma sanınıń úlken bólegin quraydı. Amerika Qurama Shtatlarında meksikalıqlar, italyanlar, nemisler, francuzlar, shvedler, norvegler, gollandlar, yaponlar, polyaklar, qıtaylar hám basqa xalıqlar da jasaydı. Amerika Qurama Shtatlarında 5 mıńǵa shamalas ózbek jasaydı. Olar tiykarınan Nyu-York, Vashington, Nyu-Jersi shtatlarında, Filadelfiya qalasında hám mámlekettiń basqa shtat hám qalalarında jasaydı. Olar hár qıylı kásip hám kommerciyalıq jumıslar menen shuǵıllanadı. Házirgi Amerika ózbekleriniń ata-babaları 1917-jıl oktyabr awdarıspaǵınan keyin bolshevikler basımınan qashıp, dáslep Awǵanstan hám Qıtayǵa ótip ketken. 1950-jılları bolsa, Pakistan, Saudiya Arabstanı, Túrkiya arqalı Amerika Qurama Shtatlarına barıp qalǵan. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde hár qıylı jollar menen ol jerge kelip qalǵan ózbekler de ushırasadı. Amerika Qurama Shtatları xalqınıń tıgızlıǵı — 1 km2 ǵa 27,2 adam. Rásmiy tili — inglis tili. Dinge sıyınıwshılar tiykarınan protestantlar hám katolikler. Iri qalalar: Nyu-York, Chikago, Los-Anjeles, Filadelfiya, Xyuston, Detroyt, San-Francisko, Vashington, Boston, Dallas, Klivlend, Baltimor (Jáne qarańız: Amerikalıqlar).

Medicina xızmeti

Mámlekettegi emlewxana mákemeleriniń 70% — jeke menshik. Shıpakerlerdi medicina mektepleri tayarlaydı. Saratoga-Springs, Kliften, Trenchlik, Hot-Springste balneologiya, Atlantika okeanında teńiz boyı, Santa-Klaus, Monterey, Santa Barbarada teńiz kurortları bar. Atlantika hám Tınısh okeanları jaǵaları hám atawlarında, sonday-aq, taw hám shól jerlerde klimat stanciyaları jaylasqan.

Xojalıǵı

Amerika Qurama Shtatları ekonomikası nominal qunı boyınsha dúnyadaǵı eń iri ekonomika bolıp, ol keyingi 50 jıl ishinde jáhán jalpı ishki óniminiń keminde tórtten bir bólegin quraydı. Amerika ekonomikası júdá joqarı dárejedegi ashıq-aydınlıqqa iye. Amerika Qurama Shtatları mámleketlik uyımları tárepinen hár háptede, eki háptede, ayda, sherekte hám jılına bir márte onlaǵan túrli statistikalıq esabatlar hám ekonomikalıq kórsetkishler járiyalanadı. Nızamshılıqqa muwapıq, olardıń ayırımları keyingi dáwirlerinde — jańa maǵlıwmatlar alınıwına qaray qayta kórip shıǵılıwı kerek. Qayta kórip shıǵılıwı kerek bolǵan esabatlarǵa, ekonomikalıq tallaw byurosı tárepinen járiyalanǵan JIÓ hám xalıqtıń jeke dáramatları hám qárejetleri haqqındaǵı aylıq esabatlar sıyaqlılardı mısal etip keltiriw múmkin. Kórsetkishlerdiń joqarıǵa yamasa tómenge qaray barıw jaǵdayların qayta kórip shıǵıw ádettegi jaǵday emes. Amerika Qurama Shtatlarında onlaǵan mámleketlik shólkemlerden tısqarı, jeke (kommerciyalıq hám jámiyetlik) shólkemlerdiń onlaǵan statistikalıq kórsetkishleri járiyalanadı. Mısalı, uzaq waqıt dawamında ADP kompaniyasınıń jumıssızlıq haqqındaǵı esabatı, Michigan universitetiniń tutınıwshılar keypiyatı indeksi, Standard & Poor's Case-Shiller indeksi hám basqalar sıyaqlı kórsetkishler isenimli esaplanadı. Mámleket ekonomikası dúnyadaǵı eń hár qıylı milliy ekonomikalardan biri bolıp, sońǵı 100 jıl dawamında jáhán ekonomikasında jetekshilikti saqlap kelmekte.

Biraq, 2000-jıllardıń basınan baslap, globallasıwdıń tezlesiwi hám rawajlanıp atırǵan mámleketler ekonomikasınıń ósiwi sebepli onıń jáhán ekonomikasındaǵı tásiri biraz tómenledi. 2019-jılı tutınıw qárejetleri Amerika ekonomikasınıń 68 procentin quradı. 2010-jıl avgust jaǵdayına bola, Amerika miynet resurslarına 154 millionnan artıq adam kiredi. Húkimet mámlekettiń eń iri jumıs beriwshisi bolıp, mámleket kompaniyaları hám strukturalarında 21 millionnan aslam adam jumıs isleydi. Jeke kompaniyalar arasında eń iri bántlik tarawı densawlıqtı saqlaw hám sociallıq támiynat (16,4 million adam). Xızmetkerlerdiń shama menen 12% kásiplik awqamlarına aǵza esaplanadı (Batıs Evropada — 30%). 2000-jıldan berli óndiristegi jumıs orınlarınıń sanı 5 millionǵa azaydı. Amerika Qurama Shtatları ekonomikasın 1994-2008-jıllarda Kanada hám Meksika menen erkin sawda zonasınıń (NAFTA) shólkemlestiriliwin bekkemledi. 1993-2013-jılları Amerika Qurama Shtatlarınıń NAFTA mámleketlerine tovar eksport kólemi 5 eseden aslamǵa: 141,8 milliard dollardan 529,0 milliard dollarǵa shekem arttı. Usı dáwirde NAFTA mámleketlerinen Amerika Qurama Shtatları tovar importınıń bahası 4 eseden aslam artqan: 150,8 milliard dollardan 625,0 milliard dollarǵa shekem.

Sanaatı

1933-jıl 16-iyunde kúshke kirgen sanaattı qayta tiklew haqqındaǵı nızam "Jańa baǵdar" sheńberindegi jáne bir áhmiyetli ilaj boldı. Bul nızam sanaattı mámleket tárepinen engizdi. Birinshi jáhán urısı nátiyjesinde Amerika Qurama Shtatları Dúnyada jetekshi mámleketke aylanadı. Amerika kompaniyaları Evropa mámleketlerine úlken muǵdarda hám joqarı bahalarda áskeriy úskeneler, qural-jaraq hám azıq-awqat jetkerip berdi. Kóplegen Evropa mámleketleri Amerika Qurama Shtatlarınan urıs alıp barıw ushın kredit aldı hám urıstan keyin Amerika Qurama Shtatları aldında qarızdar bolıp qaldı amerika kompaniyaları urıs dáwirinde jámi 35 mlrd. dollar payda kórdi. 1933-jıl 12-mayda fermerlerge járdem haqqında nızam qabıl etildi. Olardıń ónimlerine bolǵan bahalardı arttırıw zárúr edi. Fermerlerge egislik maydanların hám shárwa túrin qısqartıw haqqında mámleket penen kontrakt dúziw usınıs etildi. Bunıń ushın olarǵa sıylıqlar berildi. Fermerlerdiń qarızların mámleket esabına qabıl etildi hám belgisiz múddetke toqtatıp turıldı. Mámleket júz mıńlaǵan fermerlerge kredit berdi. Pentabel emes fermalar saplastırıldı. "Jańa baǵdar" Amerika Qurama Shtatlarındaǵı jámiyetlik qatnasıqlardı liberallastırıw ushın sociallıq nızamshılıq tarawında áhmiyetli ózgeris ámelge asırıldı. 1935-jılı Amerika Qurama Shtatları Kongressi "Vagner nızamı" n qabıl etti. Bul nızam boyınsha jumısshılar jámáátlik shártnamalar dúziw huqıqına hám is taslaw huqıqına iye boldı.

Kásiplik awqamları huqıqlarınıń hám is taslaw huqıqınıń tán alınıwı jumısshı klasstıń óz qatarlarınıń birligi ushın gúresine jańa túrtki berdi. Kásiplik awqamları sanı kóbeyip kete basladı. Tán alınǵan oray — Amerika miynet federaciyası menen birge jańa kásiplik awqam shólkemi — Óndiris kásiplik awqamları komiteti payda boldı. Bul shólkem 1938-jılı Óndiris kásiplik awqamları kongressi dep ataldı. Ruzvelt Prezidentligi dáwirinde ishki siyasattıń erkinlestirilgeni sırtqı siyasatta da sáwlelendi. Amerika Qurama Shtatlarınıń sırtqı siyasatı jáne de beyimlesiwshi hám haqıyqıyraq bolıp qaldı. Jańa hákimshiliktiń sırtqı siyasattaǵı birinshi iri isi — 1933-jıl noyabrde Sovet Awqamı menen diplomatiyalıq qatnasıqlar ornatılıwı bolıp esaplanadı. Eki mámleket arasındaǵı qatnasıqlardıń normallastırılǵanı olardıń ekonomikalıq baylanısların jedellestirdi. 1935 hám 1937-jılları Amerika Qurama Shtatları menen SSSR ortasında eki mámlekettiń óz ara paydalı ekonomikalıq qatnasıqlarınıń rawajlanıwına imkan jaratatuǵın sawda kelisimleri dúzildi. Ruzvelt 1937-jıl 5-oktyabrde Chikagoda shıǵıp sóylegen sózinde agresorlar átirapında karantin ornatıwǵa shaqırdı. Ol fashistlik mámleketlerdiń basqınshılıq háreketlerin de keskin qaraladı. 1939-jıl 26-iyul kúni Amerika Qurama Shtatları Yaponiya menen sawda shártnamasın biykarladı. 1939-jılı 4-noyabrde Ekinshi jáhán urısı baslanǵannan keyin biytáreplik haqqındaǵı nızam qayta kórip shıǵıldı hám bul Angliya hám Franciyaǵa Amerika Qurama Shtatlarınan qural-jaraq satıp alıw imkaniyatın berdi.

Amerika Qurama Shtatları milliy dáramatınıń 66,3% in sanaatta payda etiledi. Sanaat óndirisiniń yarımınan jaqını sanaat korporaciyaları qolında. Olar arasında: "Ekson," "Mobil," "Texako," "Shevron," "Standard oyl of Kaliforniya," "Standard oyl of Indiana," "Galf oyl" neft, "Jeneral motor," "Ford motor," "Kraysler" avtomobil, "IBM," "Jeneral elektrik," "ITT" elektr mashinasazlıǵı, "YU. S. Stil" polat quyıw, "Dyupon de Nemur" ximiya hám basqa korporaciyalar bar. Áskeriy sanaat korporaciyaları arasında "Jeneral daynemiks," "Lokxid," "Makdonnel Duglas," "Grumman," "Xyuz eyrkraft" jetekshi orındı iyeleydi. Aviaketa-kosmik, energo-mashinasazlıq, elektron, sonday-aq, neft ximiyası, atom hám energetika sanaatı oǵada tez pátler menen rawajlanbaqta. Elektr energiyasınıń 74% ıssılıq elektr stanciyalarında, 12,1% GES lerde, 14,1% AES lerde payda etiledi. Neft (Meksika qoltıǵı jaǵasındaǵı Galf, Kaliforniya, Alyaska), tábiyiy gaz hám kúkirt (Galf), kómir (Appalachi hám Oraylıq basseynler), temir rudası (Joqarı kól átirapı), fosforit (Florida), uran, reńli metallar, kaliy duzları hám t.b. qazıp alınadı. Qara metallurgiyanıń tiykarǵı orayları — Chikago, Pittsburg, Detroyt, Klivlend, Buffalo, Baltimor, Filadelfiya. Alyuminiy sanaatı Galf átirapında hám de Kolumbiya hám Tennessi dáryaları basseynlerinde jaylasqan. Sanaattıń jetekshi tarmaǵı — mashina qurılısı hám metall qurılısı. Sanaat hám energetika ásbap-úskeneleri, qurılıs hám awıl xojalıǵı mashinaların islep shıǵarıw tiykarınan arqa-shıǵıs shtatlarda, elektrotexnika hám baylanıs quralların islep shıǵarıw arqa-shıǵıs hám Kaliforniyada jolǵa qoyılǵan. Avtomobilsazlıqtıń baslı orayı Detroyt qalası Samolyotlar, raketa hám kosmoslıq texnika islep shıǵarıwshı zavodlar tiykarınan Los-Anjeles, San-Diego, Boston, Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Buffalo, Dallas, Atlanta hám basqa qalalarda jaylasqan. Kemesazlıq (ásirese áskeriy kemesazlıq) Amerika Qurama Shtatları arqa-shıǵıs jaǵaları portlarında rawajlanǵan. Atom sanaatınıń tiykarńı orayları — Aq-Rij, Padyuka, Portsmut, Eyken, Xanford. Ximiya sanaatı ximiyalıq zatlar, plastmassalar, ximiyalıq talshıq, sintetikalıq kauchuk, laklar, kir juwiw quralları, boyawlar, mineral tóginler hám t.b. islep shıǵaradı. Bul tarmaq kárxanaları tiykarınan arqa-shıǵıs shtatlarda, Meksika qoltıǵı jaǵasındaǵı qalalarda jaylasqan. Áskeriy sanaat tiykarınan Kaliforniya, Nyu-York, Texas, Konnektikut, Missuri, Massachusets, Virjiniya shtatlarında. Jeńil sanaat tarmaqlarınan eń salmaqlıları toqımashılıq (kóbinese Arqa Karolina, Qubla Karolina hám Jorjiya shtatlarında) hám tigiwshilik (Nyu-York hám qubla shtatlar). Teri-ayaq kiyim sanaatı jaqsı rawajlanǵan. Azıq-awqat sanaatı óz shiyki zatı menen jaqsı támiyinlengen. Oniń jetekshi tarmaqları — gósh, sút, un, may, qant, konserva, alkogolli, alkogolsiz ishimlikler, temeki.

Awıl xojalıǵı

Amerika Qurama Shtatları milliy dáramatınıń 8% ten aslamı awıl xojalıǵında payda etiledi. Iri fermalar jetekshi rol oynaydı. Ulıwma awıl xojalıǵı ónimdarlı hám tovarlı bolıp, ayırım aymaqlar ayırım ónim túrlerine qánigelesken hám oraylasqan. Mámlekette 2 mln. ǵa jaqın fermer xojalıǵı bar, bir fermer xojalıǵı ortasha esapta 190 ga jerde diyqanshılıq etedi. Miynetke jaramlı xalıqtıń 2,5% awıl xojalıǵında bánt. Amerika Qurama Shtatlarında tiykarınan mákke, soya, paxta, temeki, salı, kartoshka, ayǵabaǵar, qant láblebi, qant qamısı hám basqalar egiledi. Biyday atızları ("biyday poyası") Ullı tegislikler hám Kolumbiya platosında (tiykarınan Kanzas hám Arqa Dakota shtatları), mákke ("mákke poyası") Ullı kóllerdiń qubla hám batısında (Ayova, Illinoys shtatları) ústemlik etedi, paxta atızları tek ǵana Missisipi dáryası oypatlıǵı hám de Texas, Arizona hám Kaliforniya shtatlarında ushırasadı. Qant láblebi, qant qamısı Missisipi dáryası hám Gavayi atawlarında, temeki Arqa Karolina, Virjiniya hám Kentukki shtatlarında jetistiriledi. Baǵshılıq hám palızgershilik Kaliforniya, Floridada, Atlantika okeanı hám Ullı kóller jaǵalarında kóbirek. Keń shóller hám "mákke regionı" shtatlarında góshke qolaylı shárwashılıq, arqa-shıǵısta hám Kaliforniyada sút shárwashılıǵı rawajlanǵan. Minnesota hám Viskonsin shtatlarında súttiń kóp bólimi qayta islenip, sır hám may islep shıǵarıladı. Qoyshılıq tiykarınan qurǵaq tawlı shtatlarda rawajlanǵan. Góshke qolaylı shóje (broyler), tawıq, kurka jetistiriwge úlken áhmiyet beriledi. Máyek kóbirek qubla-shıǵıs shtatlardaǵı iri qusshılıq fabrikalarında jetistiriledi. Amerika Qurama Shtatlarında 102 mln. bas qaramal, 51 mln. bas shoshqa, 10 mln. bas qoy bar. Balıq awlaw rawajlanǵan. Barlıq túrdegi aǵash tayarlanadı.

Transportı

Ishki júk tasıwda temir jol, avtomobil transporti, ishki suw transporti, teńiz transporti, hawa transportı, gaz hám neft qubırları úlken áhmiyetke iye. Tiykarǵı teńiz portları: Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Jańa Orlean, Xyuston, San-Fransisko, Ullı kóllerde — Chikago, Dulut. Aviaciya qatnawınıń tiykarǵı uzelleri — Nyu-York, Chikago, Atlanta, Los-Anjeles, Mayami, Dallas.

Sırtqı sawda

Dúnyanıń túrli mámleketlerine tikkeley qarjı jumsalıwı kóbeyip barmaqta. Eksportta da, importta da tayar ónim ústem. Amerika Qurama Shtatlarınan sanaat hám energetika mashina-úskeneleri, transport quralları, ximiya tovarları, toqımashılıq hám qaǵaz ónimleri, kómir, azıq-awqat hám qaǵaz dán, soya, paxta, temeki hám basqa ónimler shıǵarıladı; neft hám neft ónimleri, ruda hám metall, sanaat mashina-úskeneleri, uzaq múddetli paydalanılatuǵın úy-ruwzıgershilik buyımları, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, aǵash, qaǵaz, balıq, gósh, qant, kofe hám basqalar alıp kelinedi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri — Kanada, Yaponiya, Meksika, Batıs Evropa mámleketleri. Pul birligi — Amerika dolları.

Bilimlendiriw hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Milliy bilimlendiriw sisteması ǵárezsizlik ushın urıs (1775-1783) tan keyin qáliplese basladı. 1852-jılı Massachusets shtatı Amerika Qurama Shtatlarında birinshi bolıp májbúriy baslawısh bilimlendiriw haqqında nızam qabıl etti. Amerika Qurama Shtatlarındaǵı kópshilik shtatlarda 7-16 jastaǵı balalar ushın oqıw májbúriyligi Orta mekteptiń túrleri kóp: 3 jıllıq kishi orta mektep, 6 jıllıq birlesken kishi hám orta, 4 jıllıq orta mektep. Barlıq varianttaǵı orta mekteplerde oqıw múddeti — 12 jıl. Joqarı tálim sisteması universitetlerdi, 4 jıllıq kolledjlerdi bunnan tısqarı tolıq joqarı maǵlıwmat bermeytuǵın 2 jıllıq kishi kolledjler, ónermentshilik hám texnika institutların óz ishine aladı. Barlıq joqarı oqıw orınlarında bilim alıw tólemli. Eń iri joqarı oqıw orınları: Garvard, Kaliforniya (Berkli qalasında), Viskonsin, Michigan, Illinoys, Kornell (Itaka qalasında), Kolumbiya, Prinston, Chikago, Pensilvaniya universitetleri, Kaliforniya, Stenford hám Massachusets texnologiya institutları. Iri kitapxanalar: Kongress kitapxanası (1800-jılda shólkemlestirilgen), Siyrek gezlesetuǵın kitaplar hám qoljazbalar kitapxanası, Milliy arxiv kitapxanası, Milliy medicina kitapxanası, universitetlerdiń kitapxanaları, Los-Anjeles (1872-jılda shólkemlestirilgen), Chikago (1872-jılda shólkemlestirilgen), Boston (1852-jılda shólkemlestirilgen), Nyu-York (1895-jılda shólkemlestirilgen) xalıq kitapxanaları hám basqalar. Belgili muzeyleri: Amerika Qurama Shtatları Milliy muzeyi, Hawa ushıw hám kosmonavtika milliy muzeyi, Nawayı kórkem óner dóretpeleri milliy kollekciyası, Milliy kórkem óner galereyası, Tariyx hám texnika milliy muzeyi, Milliy portret galereyası (hámmesi Vashingtonda), Házirgi zaman kórkem óneri muzeyi, Metropoliten muzeyi, Amerika tábiyat tanıw tariyxı muzeyi (Nyu-Yorkta), Boston nawayı kórkem óner muzeyi hám basqalar.

Etimologiyası

Amerika Qurama Shtatları — etimologiyası áyyemgi inglis-mulatlardan kelip shıqqan. Amerika Qurama Shtatları — úlken civilizaciyanıń oraylarınan biri esaplanadı.

Ilimiy mákemeleri

Amerika Qurama Shtatlarında ilimiy mákemelerge basshılıq etetuǵın birden-bir oray joq. Vashingtondaǵı Amerika Qurama Shtatları Milliy Ilimler Akademiyası (1863-jılı shólkemlestirilgen) ilim hám texnika máseleleri boyınsha federal húkimettiń keńesgóyi esaplanadı. 1964-jılı óz aldına Milliy texnika akademiyası dúzilgen; Kaliforniya Ilimler Akademiyası (1853), Chikago Ilimler Akademiyası (1857) bar. Barlıq ilimiy izertlewlerdiń úlken bólegi universitetlerde alıp barıladı. 1965-jılı shólkemlestirilgen Milliy bilimlendiriw akademiyası bilimlendiriw hám pedagogika máseleleri menen shuǵıllanadı. Mámlekette bir qansha qánigelesken ilimiy shólkem hám jámiyetler bar. 10 mıńnan aslam, tiykarınan, jeke menshik sanaat firmaları, 700 ge shamalas federal húkimet mákemesi ilimiy izertlew hám izertlew-konstruktorlıq jumısların ámelge asıradı. Kongresstiń ruxsatı menen federal húkimet barlıq ilimiy izertlew hám konstruktorlıq jumıslardıń yarımın pul menen támiyinleydi. 1950-jılı Milliy ilimiy fond shólkemlestirildi. Bul mákemeniń moynına ilimiy izertlewlerdiń baǵdarın belgilew, olardı muwapıqlastırıw hám qarjı menen támiyinlew, ilimiy kadrlar tayarlaw wazıypası júklendi. Ilim hám texnika máseleleri boyınsha federal keńes prezidenttiń arnawlı járdemshisi basshılıǵında húkimet mákemeleri atqaratuǵın izertlew jumısların qadaǵalaydı. Mámleketlik mákemeler arasındaǵı eń iri fondlar Qorǵanıw ministrligine qaraslı. Bul ministrlik qaramaǵında 100 den aslam ilimiy izertlew hám tájiriybe ilimiy orayları bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwleri

Amerika Qurama Shtatlarındaǵı iri kúndelikli gazetalar: "Nyu-York tayms" ("Nyu-York waqtı," 1851-jıldan), "Nyu-York deyli nyus" ("Nyu-York kúndelikli xabarları," 1919-jıldan), "Nyu-York post" ("Nyu-York pochtası," 1801-jıldan), "Vashington post" ("Vashington pochtası," 1877-jıldan), "Vashington tayms" ("Vashington waqtı," 1982-jıldan), "Uollstrit jornel" ("Wollstrit gazetası," 1889-jıldan), "Chikago tribuni" ("Chikago minberi," 1847-jıldan), "Los-Anjeles tayms" ("Los-Anjeles waqtı," 1881-jıldan), jurnallar: "Taym" ("Waqıt," 1923-jıldan), "Nyusuik" ("Háptelik jańalıqlar," 1933-jıldan), "Yunayted stets nyus end uorld raport" ("Amerika Qurama Shtatları jańalıqları hám dúnyaǵa kózqaras," 1933-jıldan), "Biznes uik" ("Biznes háptesi dawamında," 1929-jıldan), "Neyshn" ("Xalıq," 1865-jıldan), "Demokrat" (1961-jıldan), "Layf" ("Ómir"). Jetekshi xabar agentlikleri: Assoshieyted Press (AP; 1848-jılı shólkemlestirilgen) hám YUPI (1958-jılı shólkemlestirilgen). Birinshi kommerciyalıq radiostanciya 1920-jılı shólkemlestirilgen. Amerika Qurama Shtatlarında 9 mıńnan artıq radio hám IZO telestanciyası bar. Tájiriybe telekórsetiwi — 1928-jıldan, turaqlı telekórsetiw 1941-jıldan isleydi.

Ádebiyatı

XVII ásirden rawajlana basladı. 1775-1783-jıllar ǵárezsizlik ushın urıs dáwirindegi aǵartıwshılar, atap aytqanda, "Úshinshi tabaq" joqarı maqsetleriniń úgit-násiyatlawshısı B. Franklin hám belgili publicist, "Salamat aqıl" (1776) hám "Insan huqıqları" (1791-1792) manifestiniń avtorı T. Peyn jumısı milliy ádebiyat rawajlanıwında áhmiyetli rol oynadı. T. Jeffersonnıń "Ǵárezsizlik deklaraciyası" (1776) nda aldıńǵı aǵartıwshılıq ideyaları sáwlelendirilgen. Evropa romantizmi tásirinde XIX ásirdiń 1-yarımında Amerika romantizmi júzege keldi hám milliy ózine tánlik ózgesheliklerin kórsetti. Romantizmniń dáslepki dáwiri 1810-1830-jıllarǵa tuwrı keledi. Onıń eń salmaqlı wákillerinen V. Irving, U. K. Brayant, J. F. Kuper shıǵarmalarında Amerika xalqınıń abadan turmıs haqqındaǵı árman-úmitleri sáwlelengen. XIX ásirdiń 40-60-jıllarında ádebiyatta negrlerdi qullıqtan azat etiw ushın baslanǵan háreket penen baylanıslı baǵdar payda boldı. J. G. Uityer, X. U. Longfello, J. R. Louell, G. Bicher-Stou ("Tom atanıń úyi"), R. Xildret sıyaqlı shayır hám jazıwshılardıń shıǵarmaları, U. L. Xarrison, U. Filips, A. Linkoln, oyshıl negr F. Duglaslardıń publicistikası qulshılıqqa qarsı qaratıldı. Shayır U. Uitmen dóretiwshiligi de milliy ádebiyattıń rawajlanıwında áhmiyetli rol oynadı. Puqaralar urısınan keyin Amerika Qurama Shtatları ádebiyatında Mark Tven ("Tom Soyerdiń sayaxatları," "Geklberri Finniń sayaxatları") Amerika Qurama Shtatları ádebiyatı tariyxında óshpes iz qaldırdı. T. Drayzer ("Finansist," "Amerika tragediyası"), F. Norris, J. London ("Martin Idei") XIX ásir Amerika Qurama Shtatları ádebiyatı dástúrlerin dawam ettirip, Amerika Qurama Shtatları ádebiyatı tariyxında jańa bet ashtı.

J. Londonnıń shıǵarmalarında insannıń ayrıqsha kategoriyası, márt, kúshli, hadal, bir waqıttıń ózinde óz turmıslıq gúresinde jalǵız insan súwretlengen. T. Drayzerdiń romanlarında sociallıq hádiyseler tereń talqılanǵan, zaman qaharmanlarınıń táǵdiri keń kólemde súwretlengen, tariyxta danıshpanlıq penen qaraǵan. XX ásirdiń 20-jıllarında "Joǵalǵan áwlad" dep atalǵan ádebiy topar (E. Xeminguey, U. Folkner, J. Dos-Passos, F. S. Fitsjerald) dúzildi. Onıń wákilleri bar tártip-qaǵıydalardı sınǵa aldı, isenimsizlikti, basqınshılıq urıslarına qarsı háreketti, jas áwlad tragediyasın súwretledi. Ekinshi jáhán urısı aldınan T. Drayzer fashizmniń mánisin ashıp berdi hám oǵan qarsı gúresker obrazın jarattı. Urıstan keyin J. D. Selinger, J. Chiver, J. Apdayk, U. Stayron, J. Ouc prozasınıń bas qaharmanı — mánawiyatsız jámiyette óz qábiletin júzege shıǵara almaytuǵın shaxs. Bul jazıwshılardıń kóplegen shıǵarmaları orta klass dep atalǵan kategoriyadaǵı adamlarǵa, jaslarǵa baǵıshlanǵan. 20-ásir Amerika poeziyasında hár túrli ideyalıq-kórkem sheshimlerdi kóremiz. Amerika Qurama Shtatlarınıń ilimiy-sayaxatshılıq hám satiralıq ádebiyatı (A. Azimov, A. Klark hám basqalar) ózine tán temalardıń baylıǵı menen ajıralıp turadı. Kórkem-hújjetli roman janrı ayrıqsha rawajlandı. Amerika ádebiyatınıń eń jaqsı úlgileri "Aǵa Tomnıń úyi" (G. BicherStou), "Tom Soyerdiń sayaxatları," "Geklberri Fin sayaxatları" (M. Tven), "Kómir patshası" (E. Sinkler) romanları, J. London, O. Genri, T. Drayzer, O. Karlson, P. Bak, R. Konnel, E. Xeminguey gúrrińleri, L. Xyuz qosıqları hám basqa da shıǵarmalar ózbek tiline awdarma etip basıp shıǵarılǵan.

Arxitekturası

Evropalıqlar Arqa Amerikaǵa kelgenge shekem indeeclerdiń ózine tán arxitekturası bolǵan. Irokezlar "uzın úyler" dep atalǵan jasaw orınların jaratqan bolsa, Pueblo indecleri "pueblo" awıl úylerin qurǵan. Inglis, golland hám francuz kolonizatorları Amerika Qurama Shtatlarına Evropa dástúrlerin alıp keldi. Dáslepki imaratlar barokko usılında qurılǵan. Olar ápiwayı bolıp, Amerika Qurama Shtatları az qollanılǵan. 18-19-ásirlerde Amerika Qurama Shtatları arxitekturasında klassitsizm usılı húkim súrdi. Bul usılda mámleketlik hám jámiyetlik imaratlar (Vashingtondaǵı Aq úy, Nyu-Yorktaǵı Eski ratusha — qala basqarması), ibadatxana hám basqalar qurıldı. Keyin ala quramalılıq hám sawlatlılıq kúsheydi [Vashingtondaǵı Kapitoliy (kongress) imaratı]. Puqaralar urısınan keyin Amerika Qurama Shtatları arxitekturası rawajlanıw jolına ótti. Amerika Qurama Shtatlarınıń bir qansha talantlı arxitektorları T. Richardson, J. O. Ryoblin, U. O. Reblingler qurılıs texnikasınıń rawajlanıwına úlken úles qosqan (Bruklin kópiri). XX ásir Amerika Qurama Shtatları arxitekturası tiykarınan texnika hám ekonomika pátine baylanıslı halda rawajlandı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında Amerikanın birneshe qalalarında (Nyu-York, Los-Anjeles, Chikago hám basqalar) júdá biyik imaratlar qurıldı. Amerikanıń eń talantlı arxitektorları L. Salliven hám F. L. Rayt jańa texnika imkaniyatların estetikalıq túsiniwge umtıldı: L. Salliven kóp adam sıyatuǵın úlken imaratlar ushın polat bólimli konstrukciyanı islep shıqqan F. L. Rayt bolsa kishi imarat joybarları ústinde isledi, bir waqıtta bir neshe biyik hám ayırım hákimshilik imaratlardıń joybarı da 30-jıllardıń ortalarında sızıldı.

Amerika Qurama Shtatlarına Evropadan belgili arxitektorlar: V. Gropius, M. Breyner, L. Mis van der Roe, E. Mendelson, R. Neytra, E. Saarienen hám basqalar keldi. Olar házirgi zaman Amerika Qurama Shtatları arxitekturasına tiykar saldı. Ekinshi jáhán urısı jılları Amerika Qurama Shtatlarında jıynalatuǵın qurılıs rawajlandı. Urıstan keyin "Polat hám alyuminiy" arxitekturası xoshametlendi, arxitekturalıq formalardıń "universal usılı" rawajlandı (L. Mis van der Roe shıǵarmaları). 50-jıllardıń aqırında jańa klassitsizmniń jańa nusqası payda boldı (E. D. Stoun, M. Yamasaki sıyaqlı arxitektorlar). 60-80-jıllar imaratları kóleminiń úlkenligi, geometriyalıq masshtablarınıń salmaqlılıǵı, arxitekturalıq baǵdarlardıń tártipsizligi menen ajıralıp turadı (Nyu-Yorktaǵı Xalıqaralıq sawda orayınıń 412 m biyikliktegi 110 qabatlı minarası, 1971-1973, arxitektorlar M. Yamasaki, E. Rot; Chikagodaǵı "Sire va Robak" sawda koncerniniń 442 m biyikliktegi minarası, 1972-1975, "SOM" firması arxitektorları; Minneapolistegi bank imaratı, 1969-1973, arxitektor G. Birkerc hám basqalar; San-Fransiskodaǵı "Xayat Rijensi" miymanxanası, 1973, "Jon Portmen hám basqalar" firması hám de Los-Anjelestegi "Bonavantyur," 1978, arxitektor J. Portmen).

Súwretlew óneri

Amerika Qurama Shtatlarınıń jergilikli xalqı — indeeclerdiń Amerika Qurama Shtatlarına basqa mámleketlerden kelgen xalıqlardıń kórkem ónerinen ózine tán áyyemgi kórkem óneri bar. Indiyler óneri diniy xarakterdegi aǵash músinler, Amerika Qurama Shtatları sıyaqlı gúlal ıdıslar, gúlli gezlemeler, bizon terisine túsirilgen Amerika Qurama Shtatları hám súwretler, zergerlik zatlardan ibarat. Amerika Qurama Shtatları jerleri evropalılar tárepinen kolonizaciyalanǵan dáwirden 18-ásirdin ortalarına shekem jergilikli súwretlew ónerinde (evropalılar óneri) barokko usılınıń ápiwayılastırılǵan túrleri menen dóretilgen tákirarlanıwshı shıǵarmalar tarqalǵan. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir baslarında Amerika Qurama Shtatlarında xudojnikler — G. Styuart, J. Trambal, T. Salli dóretiwshilik etti. Amerika Qurama Shtatları súwretlew óneri rawajlanıwında Filadelfiyada shólkemlestirilgen Kórkem óner akademiyasınıń (1805) áhmiyeti úlken boldı. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir baslarında rawajlanǵan Amerika Qurama Shtatları súwretlew óneri XIX ásirdiń 20-50-jıllarında túskinlik dáwirin basınan ótkerip, XIX ásirdiń 2-yarımınan jáne rawajlandı. Biron Uoldo, U. Maunt sıyaqlı realist xudojnikler dóretiwshiliginde xalıq turmısın janlı hám haqıyqıy súwretlewge umtılıw seziledi. XIX ásirdiń ekinshi yarımında dóretiwshilik etken hám Amerika kórkem ónerin joqarı dárejege kótergen xudojnikler arasında U. Gomer, T. Itkins, J. Uistler ayrıqsha orın tutadı. Súwretshilik ónerinin qáliplesiwine T. Nast, músinshilikke bolsa O. Sent-Godens úles qosqan. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Amerika Qurama Shtatları súwretlew ónerinde impressionizm, simvolizm, modernizm (Ch. Xessem, M. Preidergast) aǵımları payda boldı. XX ásir baslarında músinshi J. Bernard, xudojniklerden J. Pensell, J. Sloan hám J. Bellouz sıyaqlılar dóretiwshilik etti. Amerika Qurama Shtatları súwretlew ónerinde xudojnik R. Kent ayrıqsha orın iyeleydi. R. Kent arqa kórinisleri hám kitap súwretlewdiń sheber ustası sıpatında dúnyaga belgili. Portretshi I. Olinskiy, amerika xalqı turmısın haqıyqıy súwretlewshi aǵa-iniler R. hám M. Soerler, músinshi M. Filde sıyaqlılar da belgili.

Muzıka

Amerika Qurama Shtatları muzıkalıq mádeniyatı Evropa hám Afrikadan alınǵan muzıkalıq formalar, janrlar hám usıllar hám de Amerika materiginde áyyemnen bar bolǵan muzıkalıq dástúrler aralaspası tárizinde qáliplesti. Hindlerdiń muzıkalıq mádeniyatı bir dawıslı hám páseyip barıwshı sazlı qosıq hám de ayaq oyınlardan ibarat edi. Amerikanıń dáslepki yarım professional muzıkashıları — U. Billings, E. Lou, J. Morgan (18-ásir aqırı); olardıń dóretiwshiliginde dáslepki kelgindilerdiń diniy qosıqları amerikalıq muzıkaǵa tán jańa formaǵa kirdi. XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap Amerika Qurama Shtatlarına Evropa mámleketlerinen muzıkashılar, kompozitorlar kelip, Amerika muzıka mádeniyatınıń rawajlanıwına úles qostı. Olar simfoniyalıq orkestrler, muzıka oqıw orınları hám jámiyetleri, teatrlar shólkemlestirdi. 1883-jılı Nyu-Yorkta belgili "Metropoliten opera" teatrı ashıldı. Shotlandiyalı Edvard Mak Douell Amerika Qurama Shtatları professional kompozitorlıq mektebine tiykar saldı. L. Armstrong, B. Gudmen, Dyuk Ellington sıyaqlı muzıkashılar jazz ónerin rawajlandırdı. Kompozitor hám pianinoshı Jorj Gershvinniń 1935-jılı saxnalastırılǵan "Porgi hám Bess" operası Amerikanıń haqıyqıy milliy operası sıpatında muzıka tariyxına kirdi. XX ásirdiń 30-jıllarında "Kompozitorlar awqamı" hám "Jumısshı muzıkashılar awqamı" átirapında toplanǵan kompozitorlardıń dóretiwshilik iskerligi háwij aldı. Amerika Qurama Shtatları kompozitorlarınan — L. Bernstayn, S. Barber, J. K. Menotti, U. Shumen, dirijyorlardan — Yu. Ormandi, L. Stokovskiy, pianinoshı — V. Klaybern, skripkashılardan — I. Menuxin, Isaak Stern, belgili negr qosıqshıları — Pol Robson hám Marian Anderson, qosıqshı kompozitor Pit Siger, muzıka tanıwshılar — O. Kinkeldi, P. Lang, N. Slominskiy hám basqalar Amerika Qurama Shtatları muzıka tariyxında salmaqlı orın iyeleydi. Mámlekette birneshe belgili orkestrler, opera teatrları, iri muzıka oqıw orınları, mektepleri bar. Belgili skripkashı Isaak Stern, qosıqshı kompozitor Pit Siger, Beni Gudmen basshılıǵındaǵı orkestr hám basqa hár qıylı waqıtlarda Ózbekstanda gastrolda bolǵan.

Teatr

Arqa Amerika aymaǵında teatr óneri bolǵanlıǵı haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmat XVII ásirge tiyisli. Sol waqıtları inglis missionerleri xristianlıqtı úgit-násiyatlaw ushın diniy pyesalardı saxnalastıratuǵın edi. XVIII ásirde tiykarınan Angliyadan kelgen teatr toparları spektakller qoyatuǵın edi. 1716-jılı Uilyamsburgta (Virjiniya shtatı) birinshi teatr imaratı qurıldı. Angliyadan kelgen L. Xallem teatrı usı imaratta óz xizmetin basladı. Ol Shekspirdiń "Veneciyalı sawdager" pyesasın saxnaǵa qoydı. Amerika Qurama Shtatları professional teatrı sonday baslandı. Onıń repertuarı tiykarın inglis dramaturgiyası quraǵan edi. XVIII ásirdin aqırınan baslap Amerika dramaturgleriniń (kóbinese U. Danlep) shıǵarmaları qoyılatuǵın boldı. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında iri qalalarda teatrlar shólkemlestirildi: "Park," "Chetem," "Baueri" (Nyu-York), "Chestnat Strit" (Filadelfiya), "Tremont" (Boston) hám basqalar. XIX ásirdiń ekinshi yarımında kóshpeli toparlar esabınan teatrlar sanı kóbeydi. Bul teatrlarda belgili bir pyesanı qoyıw ushın topar jıynaw, spektakldi paydasız qalǵansha kórsetiw, sońınan topardı tarqatıp jiberiw hám basqa pyesa hám topar izlew, olarda jetekshi orındı iyelegen "juldızlar" dan paydalanıw ádetke aylanǵan edi. Bul jaǵday Nyu-Yorktiń Brodvey kóshesinde jaylasqan teatrlarda da júz berdi. 30-jıllarda jumısshı teatrları júzege keldi. 1927-jılı J. Louson hám M. Gold "Jańa dramaturgler teatrı" n shólkemlestirip, "Xoboken Blyuz" (M. Gold) hám "Internacional" (J. Louson) sıyaqlı shıǵarmalardı saxnalastırdı. Sol jılları "Repertuarlı puqaralıq teatrı" hám 158 federal teatr ashıldı. Biraq ekonomikalıq krizis nátiyjesinde aldınǵı teatrlar izli-izinen jawılıp, jáne Brodvey teatrları húkimdarlıq ete qaldı. Ekinshi jer júzilik urıstan keyin "Brodveyden tısqarı" teatrlar maydanǵa keldi: "Kriket," "Grinuich-Myuz," "Living," "Sheridan Skver pleyxaus" hám basqalar. 1957-jılı Nyu-Yorkta "Brodveyden tısqarı" teatrlar birlespesi shólkemlestirildi. 1964-jılı Nyu-Yorkta "Linkoln kórkem óner orayı turaqlı teatrı" ashıldı. 70-jıllarda Texas, Kaliforniya, Florida, Rod-Aylend hám basqa shtatlarda region teatrları shólkemlestirildi. Tennessi, Viskonsin, Oklaxoma, Minnesota shtatlarında balalar teatrları isleydi. 50-80-jillarda Amerika Qurama Shtatlarınıń jetekshi dramaturgleri — A. Miller, T. Uilyame, E. Olbi, J. Gelber, L. Xensberi, J. Boldun, D. Reyb hám basqalar; belgili rejissyorlar — J. Papp, E. Kazan, J. Bek, J. Chaykin, P. Shuman, D. Makbet, E. Sherin, D. ÓNil, J. Uord; aktyorlar — R. Stayger, L. Kobb, J. Fonda, J. Xarris, M. Stepplton, S. Puate, D. Din, D. Jons hám basqa túrli milletlerdiń jumısshı shólkemleri janında háweskerlik dógerekleri bar. Teatr kadrları universitetlerdiń arnawlı fakultetlerinde, jeke drama studiyalarında tayarlanadı.

Kino

Amerika Qurama Shtatlarında kino kórkem óneri rawajlana baslawı aldında, 1893-jılı T. A. Edison "kinetoskop" ti oylap taptı. Mámlekette úsh jıldan keyin kino islep shıǵarıw baslandı. 1908-jıldan Gollivud (Los-Anjeles janında) Amerika Qurama Shtatları kinematografiyasınıń orayı bolıp qaldı. Talantlı rejissyor D. U. Griffit jaratqan "Millettiń tuwılıwı" (1915), "Shıdam bere almaw" (1916), "Sındırılǵan shaqalar" (1919) sıyaqlı tariyxıy filmler óz betinshe kórkem óner sıpatında kinoǵa tiykar saldı. L. Gish, R. Bartelmes, M. Pikford, K. Marsh, T. Ins, S. de Mill hám basqa da kino óneriniń wákilleri kinematografiya tariyxında óshpes iz qaldırdı. 20-jılları "Arqadan kelgen Nanuk" (rejissyor R. Flaerti, 1922), "Qubla teńizlerdiń Moanası" (rejissyor R. Flaerti, 1926), "Ashkózlik" (rejissyor E. Strogeym, 1924), "Ullı kórgizbe" (rejissyor K. Vidor, 1925) sıyaqlı filmler jaratıldı. Sessiz kino kórkem ónerinde Ch. Chaplin, G. Lloyd, B. Kiton, R. Arbekl, Ch. Konklin sıyaqlı kino komikleri jetisip shıqtı. 20-jılları kino islep shıǵarıw "Metro-Goldvin-Mayer," "Kolumbiya," "Paramaunt," "Uorner Brazers" degen tiykarǵı kinokompaniyalardıń ıqtıyarında boldı. "Rızq-nesiybemiz" (rejissyor K. Vidor, 1934), "Men súrginnen qashqanman" (rejissyor Le Roy, 1932), "Qáhár" (rejissyor F. Lang, 1935), "Jin kóshesi" (1937) 30-jıllardıń eń jaqsı filmlerinen. Ekinshi jáhán urısı jıllarında "Jetinshi krest" (rejissyor F. Sinneman, 1943), "Arqa juldızı" (rejissyor L. Maylstoun, 1943), "Moskvaǵa sayaxat" (rejissyor J. Uorner, 1943) sıyaqlı filmler payda boldı. 50-jılları Gollivud kóp seriyali filmler shıǵara basladı: "Ben-Gur," "Spartak," "Kleopatra" hám basqa "Nyu-York mektebi" dep atalǵan aldınǵı mektep kinematografları "Bauerida" (1956), "Qayt, Afrika" (1959), "Ókpelek kóz," "Sayalar," "Aldaqshı" sıyaqlı filmlerdi jarattı. 60-jıllardaǵı Amerika Qurama Shtatları kinofilmleriniń eń jaqsıları qatarına "Bonni hám Klid" (A. Peni, 1966), "Ayrıqsha hádiyse" (S. Lyumet, 1967), "Qublanıń zerigerli túninde" (M. Nikole, 1967), "Kitapqumar" (1968) sıyaqlılar kiredi. 70-80-jılları kewil ashar hám sayaxat filmler, "dahshat" hám "aqıbet" filmlerin shıǵarıwǵa kirisip jiberildi. Amerika Qurama Shtatları kino aktyorları — B. Lankaster, S. Tresi, M. Brando, G. hám D. Fondalar, D. Xofman. Amerika Qurama Shtatlarında kino óneri oqıw hám ilimiy-izertlew mákemeleri, sonıń ishinde, Kino kórkem óneri akademiyası (1927-jılı shólkemlestirilgen) bar, ol hár jılı mámleketimizde hám shet elde jaratılǵan eń jaqsı filmlerge "Oskar" sıylıǵın beredi.

Aymaqlıq bóliniwi

Tiykarǵı maqala: AQSh tıń aymaqlıq bóliniwi

Amerika Qurama Shtatları hákimshilik jaqtan 50 shtat hám 1 federal okrugke bólinedi.

1. Aydaho
2. Ayova
3. Alabama
4. Alyaska
5. Arizona
6. Arkanzas
7. Vayoming
8. Vashington
9. Vermont
10. Virginiya
11. Viskonsin
12. Gavayi
13. Delaver
14. Jorjiya
15. Batıs Virjiniya
16. Illinoys
17. Indiana
18. Kaliforniya
19. Kanzas
20. Kentukki
21. Kolorado
22. Konnektikut
23. Luiziana
24. Massachusets
25. Minnesota
26. Missisipi
27. Missuri
28. Michigan
29. Montana
30. Meyn
31. Merilend
32. Nebraska
33. Nevada
34. Nyu-Xempshir
35. Nyu-Jersi
36. Nyu-York
37. Nyu-Meksiko
38. Ogayo
39. Oklahoma
40. Oregon
41. Pensilvaniya
42. Rod-Aylend
43. Arqa Dakota
44. Arqa Karolina
45. Tennessi
46. Texas
47. Florida
48. Qubla Dakota
49. Qubla Karolina
50. Yuta

Sanaatı

Amerika Qurama Shtatları sanaatı dúnyadaǵı eń qúdiretli mámleket esaplanadı. Mámlekette kómir qazıp alıw, elektr energetikası sıyaqlı hám kóplegen tarmaqlar tiykarınan, Vashington hám Nyu-Yorkta en úlken orayları bar. Amerika Qurama Shtatları sanaatı eń qúdiretli bolıp, eń joqarı sapalı ónimler islep shıǵaradı. 2023-jıl ushın Sanaat óndiris boyınsha dúnyada 1-orında turadı.

• 
• 
• 
• 
• 

Siltewler

Wikimedia Commonsta

AQSh boyınsha fayllar bar.

• https://www.usa.gov
• https://www.whitehouse.gov