Amerika revolyuciyası
| Revoluciya | |
|---|---|
| inglisshe American Revolution | |
,_by_John_Trumbull.jpg)
| |
| Beslik komitetı 1776-jil 28-iyunde AQSH ǵárezsizligi haqqındaǵı deklaraciya tekstin tanıstıp atır. Djon Trambull súwreti, 1819-jil. | |
| Baslanıwı | 1765-jıl 22-mart |
| Tamamlanıwı | 1783-jıl 3-sentyabr |
| Ornı | Arqa Amerika |
| Sebepleri | Joqarı salıqlar
|
| Tiykarǵı maqsetı | Ullı Britaniyadan gárezsizlik
|
| Nátiyjeleri | Amerika Qurama Shtatlarınıń Britaniya imperiyasınan gárezsizligi
|
| Shólkemlestiriwshilerı | Kontinental kongress, Azatlıq perzentleri, koloniallıq assambleyalar |
| Qozǵawshı kúshler | Sawdagerler hám isbilermenler, qala jumısshıları, ziyalılar hám advokatlar |
| Dushpanlar | Loyalistler, Britaniya húkimeti, Britaniya armiyası |
Amerika revolyuciyası (inglisshe American Revolution) — 1765-1783-jılları Angliyanıń Arqa Amerikadaǵı koloniyaları aymaǵında júz bergen koloniallıq kóterilis. Franciya menen áskeriy awqamda bolip, kolonizatorlar Ǵárezsizlik urısında (1775-1783) metropoliya ushın qıyratıwshı jeńiske eristi, onıń tiykargı nátiyjesi Amerika Qurama Shtatlarınıń járiyalanıwı hám Britaniya tajı tárepinen olardıń tolıq hám sózsiz gárezsizliginiń tán alınıwı boldı.
1765-jılı gerb jıyımı haqqındaǵı akttiń qabıl etiliwi sebepli dúzilgen Kontinental kongress tárepinen «wákili bolmaǵanlar ushın salıq bolmaydı» principi járiyalandı, ol Angliya parlamentiniń koloniyalardı hár qanday salıqqa tartıw wákilligin biykarladı, sebebi koloniyalardıń wákilleri basqarıwshı uyımda joq edi. Bunday narazılıqlar Bostondaǵı qırǵın (1770) hám Rod-Aylend janında Britaniya bajıxana kemesi «Gaspi» (inglisshe Gaspee) órtep jiberilgenge shekem (1772) kóbeyip bardı.
Revolyuciya nátiyjeleri arasında AQSH Konstituciyasınıń dúziliwi hám úsh tarmaqqa bólingen salıstırmalı kúshli federal húkimettiń dúziliwin atap ótiw kerek: nizam shiǵarıwshı, atqarıwshı hám sud[1][2]. Revolyuciya, sonday-aq, 60 000 ǵa jaqın loyalistlerdiń Britaniyanıń basqa jerlerine, ásirese, Kanadaǵa massalıq migraciyasına alıp keldi.
Revolyuciya sebepleri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Ekonomikalıq sebepler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]XVIII ásir dawamında Ullı Britaniya jetekshi mámleket, jáhán gegemoni sıpatında orın iyeledi. Ullı Britaniya jetekshiliginiń ayqın kórinisi 1756-1763-jıllardaǵı Jeti jıllıq urısta erisken jeńisi boldı. Parij tınıshlıq shártnamasınıń shártleri (1763-j.) Ullı Britaniyanıń tiykarǵı ekonomikalıq, teńiz hám koloniallıq mámleket sıpatındaǵı abırayın bekkemledi. Arqa Amerikadaǵı barlıq francuz koloniyaları Ullı Britaniyaǵa qosıp alındı hám onıń húkimeti endi Amerika kolonizatorlarınıń járdemine mútáj bolmay, olardı ekspluataciya ete basladı: sheklewshi nızamlar kirgizildı hám olarǵa jańadan-jańa salıqlar hám bajılar salındı.
Bul dáwirde Ullı Britaniyada júz bergen sanaat revolyuciyası koloniyalardan tek shiyki zat jetkerip beriwshi emes, al inglis sanaat ónimleriniń tutınıwshısı sıpatında da paydalanıwdı talap etti. Merkantilizm sisteması sebepli Britaniya imperiyasınan import koloniyalardan eksporttan artıp bardı. Amerika kolonizatorları inglis gáziynesine salıq tólewi kerek edi, biraq bunıń ushın qarjını tek Britaniya imperiyasınıń ózi menen sawda etiw arqalı tabıwı múmkin edi. Basqa mámleketler menen sawdanı sheklewden tısqarı, koloniyalarǵa óz sanaat óndirisin rawajlandırıw qadaǵan etildi. Merkantilizm siyasatı koloniyalardıń sawda balansı passivligine alıp keldi, bul negizinde Ullı Britaniyanıń húkimdar klassları paydasına úlken janapay salıq edi. Monokultura sharayatında qubla koloniyalar plantaciyaları hám fermer xojalıqlarınıń ekstensiv rawajlanıwı jer iyeleriniń inglis sawdagerlerine ǵárezsizligine, olardıń sawdagerlerden qarızdarlıǵınıń artıwına alıp keldi. Britaniya sawdagerleri Gollandiya menen nızamsız kelisimlerge jol qoyǵan koloniyalar menen sawda aylanısınıń qısqarıwına kóbirek dus keldi. Óziniń sawda burjuaziyasınıń basımı astında Angliya tajı bir qatar koloniallıq sheklewlerdi biykar etti.
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ The radicalism of the American revolution. ISBN 0679736883, 9780679736882.
- ↑ The Blackwell encyclopedia of the American Revolution. ISBN 1557862443, 9781557862440, 1557865477, 9781557865472.