Qalila hám Dimna: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Wikipedia, erkin enciklopediya
Content deleted Content added
k r2.5.5) (Bot Qoʻshdi: fa:کلیله و دمنه
k r2.7.1) (Bot Qoʻshdi: fr:Calila y Dimna
Qatar No 25: Qatar No 25:
[[es:Calila y Dimna]]
[[es:Calila y Dimna]]
[[fa:کلیله و دمنه]]
[[fa:کلیله و دمنه]]
[[fr:Calila y Dimna]]
[[he:כלילה ודמנה]]
[[he:כלילה ודמנה]]
[[id:Hikayat Kalilah dan Daminah]]
[[id:Hikayat Kalilah dan Daminah]]

14:13, 2011 j. iyuldıń 3 waqtındaǵı nusqası

Hind xalıqlarının' a'jayıp jazba esteliklerinin' biri Qalila ha'm Dimna. Shıg'ıstı izertlewshi alımlardın' pikirinshe bul do'retpe III-IV a'sirlerde du'nyag'a kelgen. Hind hu'kimdarı Da'bshalimge Beydabo degen filosof jazıp tapsırg'an qusaydı. Mag'lıwmatlarg'a qarag'anda, bul tımsal janrında jazılg'an bolıp "Qalila ha'm Dimna" degen so'zler hind tilinen erkek jınıslı shag'al ha'm nashar jınıslı shag'allardın' atların bildiredi. Kitaptın' avtorı Beydabo bul do'retpesi tuwralı mınaday dep jazıptı: "Bul kitiaptı haywanlar menen quslar tuwralı jazdım… İnsannın' haywanlardan joqarı uslaytug'ın to'rt na'rsesi bar: Danıshpanlıq, Aqıl, Qanaat, A'dalat."

Hind hu'kimranları bul kitaptı "Danalıqtın' gilti" dep bahalaptı ha'm basqa ma'mleketlerge, ko'pshilikke taralıwına tıyım salınıptı. İran patshası A'niwshırwan A'dil Qısraw bul kitaptı qolg'a tu'siriwge ha'm onın' mazmunın biliwge og'ada qızıg'ıptı. Og'an mu'mkinshilik bolmag'anlıqtan iranlı danıshpan Barzuyanı sol kitaptı ko'shirip jazıp alıwg'a qupiya tu'rde Hindstang'a jumsaptı. Barzum ju'da' ko'p qıyınshılıqlardan son' bir hind dostının' ja'rdemi menen hind patshasının' saray kitapxanasına kiriw mu'mkinshigine iye bolıptı. O'lim menen o'mirdin' arasında jasag'an ol birneshshe jılda "Qalila ha'm Dimna"nı ko'shirip alıw baxtına miyasar bolıptı.

Hind tilinde jazılg'an bul kitap son' parsı tiline awdarılg'an. "Qalila ha'm Dimna" tu'rkiy tillerge, sonın' ishinde o'zbek, a'zerbayjan ha'm qazaq tillerine bir neshshe ret awdarılıp, baspadan shıqqan. "Qalila ha'm Dimna" 1991-jılı qaraqalpaq tilinde de basıldı. Kitaptı Qallıbek İsmaylov qaraqalpaqshalag'an.

Kitapta insan turmısının' tu'rli qatlamlarına mag'ana-ma'nis beriwge siltewshi mazmundag'ı hikayatlar (qısqasha gu'rrin'ler) ko'p. Olardın' ko'pshiligi erteklik sıpatqa iye. Waqıyalardın' barlıg'ının' derlik personajları haywanlar ha'm quslar. Ha'diyselerde sol personajlardın' tili menen bayan etiledi.

Ma'selen, Torg'ay ha'm Pil tuwralı hikayatta du'nyadag'ı en' ku'shsizlik-menmen bolıw, al en' ku'shli na'rse awızbirshilik, degen mazmundı ko'rkem bayanlaydı. Bul hikayatta jazılıwınsha haywanlar patshası Pil hesh kimdi ko'z ilmeydi. Uya qurıp, o'sip-o'niwdi maqset etken bir torg'aydan ma'yeklerin basıp sındırıp kete beripti. Torg'aydın' jalınıshlarına sira' da' qulaq aspaptı. "Men patsha bolg'anlıqtan anaw-mınaw mayda-shu'ydege itibar bermeymen" deydi eken ol. Patsha Pildin' bul menmenligine qa'ha'rlengen quslar awızbirshilikli tu'rde og'an hu'jim etip eki ko'zin ag'ızıp tu'siripti. Bug'an g'a'zeplengen Pil pu'tkil tog'aydı oyran qıla baslaptı, tereklerdi tu'p-tamırınan qoparıp bu'ldiripti. Quslarg'a qurbaqalar ja'rdem beripti. Sharpan ha'm sho'ller soqır Pil "Ol jerge suw bar shıg'ar" dep juwırıp barıp, teren' qa'ndekke jıg'ılıp o'lipti.

Ekinshi bir hikayatta aqıllı qoyannın' hiyle isletiw jolı menen jawız arıslandı o'lrigeni bayan etiledi. Sebebi, bul arıslan men patshaman dep ha'r ku'ni tog'aydın' bir haywanın jep awqatlanadı eken. Bunda da arıslan o'zinin' menmenliginnin' qurbanı bolıptı.

U'sh balıq tuwralı hikayatta bolsa, aqıl ha'm shıdamlılıq na'tiyjesinde balıqshılılardın' jılımınan qalay aman qalg'anlıg' so'z etiledi.

Tasbaqa ha'm shayannın' doslıg'ı, Pal satatug'ın sawdager ha'm onın' da'rwish qon'sısı tuwralı hikayatlarda da insannan o'mirinde, turmısında ushırasıp turatug'ın waqıyalar gu'rrin' etiledi.

"Qalila ha'm Dimna" dag'ı hikayatlardı oqıg'an ha'r bir oqıwshı o'mir ha'm onın' mazmunı, insap ha'm insapsızlıq, sadalıq ha'm sanasızlıq, jaqsılıq ha'm jamanlıq, bilim ha'm bilimsizlik, kishipeyillik ha'm menmenlik, mehir ha'm zulımlıq h. t. basqa da mag'analarda so'z etiwshi waqıyalardın' qızıqlı so'z etiliwinin' gu'wası boladı.

"Qalila ha'm Dimna" dag'ı hikayatlarda so'z etiliwshi ko'p g'ana waqıyalar arab ha'm parsı, tu'rkiy xalıqlarının', sonday-aq, qaraqalpaq xalqının' awızeki a'debiyatındag'ı erteklerdegi syujetlerdi eske saladı.