Qazaqstan: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Wikipedia, erkin enciklopediya
Content deleted Content added
k r2.5.4) (бот изменил: ceb:Kazakhstan на ceb:Kasahistan
VolkovBot (talqılaw | úlesi)
Qatar No 422: Qatar No 422:
[[nv:Kʼazah Bikéyah]]
[[nv:Kʼazah Bikéyah]]
[[oc:Cazacstan]]
[[oc:Cazacstan]]
[[or:କାଜାଖସ୍ତାନ]]
[[or:କାଜାକିସ୍ତାନ]]
[[os:Хъазахстан]]
[[os:Хъазахстан]]
[[pa:ਕਜ਼ਾਖ਼ਸਤਾਨ]]
[[pa:ਕਜ਼ਾਖ਼ਸਤਾਨ]]

09:59, 2013 j. fevraldıń 1 waqtındaǵı nusqası

Qazaqstan Respublikası
Қазақстан Республикасы
MottoAlash! (tariyxiy);
Alg'a Qazaqstan! (resmiy emes)
AnthemMenin' Qazaqstanım
Location of Qazaqstan
Capital22px Astana
51°10′N 71°30′E / 51.167°N 71.500°E / 51.167; 71.500 G O
Largest city Almatı (1 185,9 mın')
Official languages Qazaqshama'm.,
Orıssha
Ethnic groups  Qazaqlar, Orıslar, Ukrainlar, O'zbekler, Uyg'ırlar, Tatarlar, Nemisler
Government Prezidentlik-Parlamentlik Respublika
 -  Prezident Nursultan Nazarbayev
 -  premyer-ministr Ka'rim Ma'simov
Ta'welsizlik KSRO elinen 
 -  1-shi xanlıq 1361 j. Aq Orda 
 -  2-shi xanlıq 1428 j. O'zbek Ordası 
 -  3-shi xanlıq 1465 j. Qazaq xanlıg'ı 
 -  Jariyalang'anı 1991 j. dekabrdin' 16 
 -  Tu'geldengeni 1991 j. dekabrdin' 25 
 -  Water (%) 1.7
Population
 -  2006 iuldin' 1 estimate 15 301,4 mın' (62-shi)
GDP (PPP) 2005 estimate
 -  Total $125.5 mlrd (56-shı)
 -  Per capita $8318 (70-shi)
HDI (2004) 0,0.774 (ortasha) (79--shı)
Currency Qazaqstan ten'gesi (KZT)
Time zone (UTC+5, +6)
Internet TLD .kz
Calling code 7

Qazaqstan (Qazaqstan Respublikası) — Evraziya materiginin' ortasında jaylasqan ma'mleket.

Arqa jag'ında Rossiya Federatsiyası menen (6 467 km), qubla jag'ında Tu'rkmenstan (380 km), O'zbekstan (2 300 km) ha'mde Qırg'ızstan (980 km) respublikaları menen, shıg'ısında Qıtaymen (1 460 km) sheklesedi, batısta Kaspiy ten'izimen, on'tu'stikte Aral ten'izimen shayıladı. Jer ko'lemi — 2717,3 mın' sharshı kilometr.

Jurt sanı 15301,4 mın' (2006 iyulnin' 1). Onın' 9 008,0 mın' yamasa 58,9 % qazaqlar quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstın' o'kilderi turadı.

Elordası — Astana qalası. A'kimshilik jag'ınan 14 oblısqa bo'linedi. Memlekettik tiliqazaq tili.

Ataması

Jag'rapiyası


A'kimshilik bo'linisiwi

Qazaqstan awdandarı


A'kimshilik-awmaqtıq qurılısı: To'mengi kestede. Aiwıldıq aymaqqa birikken 7719 aiwıldıq eldi mekender bar (2003).


Qazaqstan a'kimshilik aiwmaqtarı
Aiwmaq ku'yi Sanı
Oblıs 14
Qala 85
Qala aiwdanı ?
Aiwdan 160
Kent 176
Aiwıldıq aymag'ı 2237


Qazaqstan oblıstarı
Oblıstar Aiwmag'ı Turg'ın jurtı Ortalıg'ı Ortalıq
turg'ın jurtı
Aqmola Ko'kshetaiw
Aqto'be Aqto'be
Almatı Taldıqorg'an
Atıraiw Atıraiw
Batıs Qazaqstan Oral
Jambıl Taraz
Qarag'andı Qarag'andı
Qostanay Qostanay
Qızılorda Qızılorda
Man'g'ıstaiw Aqtaiw
On'tu'stik Qazaqstan Shımkent
Pavlodar Pavlodar
Soltu'stik Qazaqstan Petropavl
Shıg'ıs Qazaqstan O'skemen


350px|nobaý|oñğa|Qazaqstannın' a'kimshilik kartası

Qazaqstan Respiwbliykalıq man'ızı bar qalaları
Qala Aiwmag'ı Turg'ın jurtı
Almatı
Astana
Bayqon'ır¹
¹Bayqon'ır qalası «Bayqon'ır kosmodromı» men birge 2050 jılg'a deyin Rossiya arendasında.


Jurtı

Baslı maqala: Qazaqstan jurttaniwı

Jurt sanı

2006 j. jıldın' shildenin' 1 ku'ninde Qazaqstanda xalıq sanı 15 301,4 mın' adamdı quradı.

Onın' ishinde, 8763,9 mın' (57,3%) adamdı qalalıq turg'ındar, 6537,5 mın' adamdı (42,7%) aiwıldıq turg'ındar qurap otır.

2006 jıldın' qan'tar-maiwsım aralıg'ında respiwbliyka xalqının' tabiyg'iy o'simi 63370 adamdı quradı. Tabiyg'iy o'simnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 8,3 (8,1) adamnan keldi.

Ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında AXAJ organdarı tirkeliw ko'rsetkishi boyınsha 143210 (138882) tiwiw faktilerin tirkedi. Tiwg'andardın' sanı qalalıq ja'ne aiwıldıq eldi-mekenderde o'tken jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda, 3,3%-g'a ja'ne 2,9%-g'a o'sti de, tiyisinshe 83566 ja'ne 59644 adamda quradı. Bala tiwiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 18,6 (18,4) sa'biydi quradı.

Osı kezen' ishinde o'lgender sanı 79840 (80978) adamdı qurap otır, sonın' ishinde qalalıq eldi mekender u'lesi — 51186 (51661) ja'ne aiwıldıq jerler — 28654 (29317). O'limnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 10,29 (10,33) adam.

O'liminin' negizgi sebepteri qan aynalımı ju'yesi aiwriwları bolıp tabıladı, olardın' u'lesine barlıq tirkelgen o'lim oqiyg'alarının' 52,9% (52,5%) tiyesili ekendigi xabarlanıp otır.

Osı kezen' ishinde respiwbliykada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanın' shetineiwi tirkelgen. Na'resteler o'liminin' koeffiytsiyenti 1000 tiwg'ang'a 14,7 (14,5) shetineiw. Periynataldıq kezen'de payda bolatın jag'daylar na'resteler o'liminin' en' ko'p tarag'an sebepteri bolıp tabıladı, odan ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında 1037 (1021) na'reste shetinedi. Tsiyfrlar tilimen aytqanda, barlıq na'resteler o'liminin' 50,6% (48,9%)-ı osı jag'dayg'a tiyesili bolıp tabıladı.

Biyılg'ı jartıjıldıqta nekelesiw men ajırasiwlar sanı, tiyisinshe 54994 ja'ne 17467 (48271 ja'ne 15183) quradı. Nekelesiw men ajırasiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 8,5 (7,7) nekeni ja'ne 2,3 (2,1) ajırasiwdı quradı.

Elde xalıq ko'shi-qonının' on' ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldın' 1 jartıjıldıqtag'ı onın' shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qan'tar-maiwsım aralıg'ında Qazaqstang'a kelgender sanı 2005 jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda 5008 adamg'a nemese 13,2%-g'a, al Qazaqstannan ketkender sanı 9606 adamg'a nemese 1,7 ese azaydı. TMD elderinen kelgender men sol elderge qonıs aiwdarg'andar u'lesi olardın' jalpı sanına shaqqanda, 86,1% ja'ne 87,9% (88,7% ja'ne 66,4%) quradı.

Al el ishindegi ko'ship-qoniwshılardın' sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırg'an jayı bar.

Ulttıq quramı

Qazaqstanda 120-dan astam ult (etnostar men etniykalıq toptar) o'kilderi turadı. 2006 jıldın' 1-shildesindegi jag'day boyınsha qazaqtardın' sanı 9008,0 mın' adamdı, orıstar — 3962,1 mın', iwkraiyndar — 444,7 mın', o'zbekter — 433,5 mın', uyg'ırlar — 231,4 mın', tatarlar — 229,1 mın', nemister — 222,5 mın' adamdı quradı. Respiwbliyka xalqının' jalpı sanında en' ko'p u'les salmaqtı qazaqtar — 58,9% ja'ne orıstar — 25,9% alıp otır. Basqa etnostar men etniykalıq toptar u'lesine respiwbliyka xalqının' 15,2% tiyesili bolıp tabıladı.

2006 jıldın' 1 qan'tarındag'ı jag'daymen salıstırg'anda qazaqtar sanı 94,7 mın' adamg'a, nemese 1,1%,-g'a, tiyisinshe o'zbekter — 4,6 mın', nemese 1,1%-g'a, uyg'ırlar — 1,6 mın', nemese 0,7-%-g'a o'sti; al orıstardın' sanı 17,2 mın' adamg'a, nemese 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiyndar — 4,1 mın', nemese 0,9%-g'a, tatarlar — 0,5 mın', nemese 0,3%-g'a ja'ne nemister — 0,2 mın', nemese 0,1%-g'a azaydı.

Dini

Qazaqstan jurtında 69 % musılmandar, 28 % pravoslav xriystiyandar, 2 % protestanttar bar

Tariyxı

Baslı maqala: Qazaqstan tariyxı
Saqtar ko'seminin' altın saiwıtı[1]

Sayasat jayg'ası

Qazaqstan — 1995 jılg'ı tamız 30 respiwbliykalıq referendiwmda qabıldang'an Konstiytiwtsiyya boyınsha — o'zin demokratiyyalıq, zayırlı, quqıqtıq ja'ne a'leiwmettik memleket retinde ornıqtıradı. Qazaqstan Respiwbliykası — preziydenttik basqariw nısanındag'ı birtutas memleket. Respiwbliykanın' en' jog'arı o'kildi organı — Parlament. Ol respiwbliykanın' zan' shıg'ariw qızmetin ju'zege asıradı. Parlament turaqtı jumıs isteytin eki Palatadan: Senattan ja'ne Ma'jilisten turadı.

Senat a'r oblıstan, respiwbliykalıq man'ızı bar qaladan ja'ne Qazaqstan Respiwbliykasının' elordasınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstın', respiwbliykalıq man'ızı bar qalanın' ja'ne Respiwbliyka elordasının' birlesken otırısında saylanatın depiwtattardan quraladı. Senattın' 15 depiwtatın Parlament o'kilettigi merzimine Respiwbliyka Preziydenti tag'ayındaydı.

Ma'jilis da'rejeli o'kilettilik ja'ne birtutas jalpıulttıq saylaiw okriwginin' aiwmag'ı boyınsha partiyyalıq tizim negizinde saylang'an 98 depiwtattardan quraladı, ja'ne 9 depiwtattı Qazaqstan xalqı Assambleyası saylaydı.

Nursultan Nazarbaev

Preziydent U'kimetti Ma'jilistegi ko'pshilik alg'an partiyya usınısımen quradı. Respiwbliyka Premer-Miyniystri tag'ayındalg'annan keyingi on ku'n merzim ishinde Premer-Miyniystr U'kimettin' qurılımı men quramı tiwralı Respiwbliyka Preziydentine usınıs engizedi. Premer-Miyniystr Respiwbliykanın' bu'kil aiwmag'ında mindetti ku'shi bar o'kimder shıg'aradı.

Kazaqstan Respiwbliykasının' Konstiytiwtsiyyalıq Ken'esi jeti mu'sheden turadı, olardın' o'kilettigi altı jılg'a sozıladı. Konstiytiwtsiyyalıq Ken'estin' To'rag'asın Respiwbliykanın' Preziydenti tag'ayındaydı.

Qazaqstan Respiwbliykasında sot to'religin tek sot qana ju'zege asıradı. Zan'men qurılg'an Respiwbliykanın' Jog'arg'ı Sotı ja'ne Respiwbliykanın' jergilikti sottarı Respiwbliykanın' sottarı bolıp tabıladı.

Jergilikti memlekettik basqariw ja'ne o'zin-o'zi basqariw

Jergilikti memlekettik basqariwdı tiyisti aiwmaqtag'ı istin' jay-ku'yine jaiwaptı jergilikti o'kildik (ma'sliyxat) ja'ne atqariwshı organdar (a'kimdik) ju'zege asıradı.

Ekonomiykası

Energetiykası

Ma'deniyet ja'ne qog'am

Buqaralıq aqparat quraldarı


A'leiwmettik salası

Qariwlı ku'shteri

Tu'siniktemeler

    • K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978
    • AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA
    • Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

Tag'ı qaran'ız

Wikimedia Commonsta
Qazaqstan boyınsha fayllar bar.

Sırtqı siltemeler