Bank: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Wikipedia, erkin enciklopediya
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Qatar No 1: Qatar No 1:
[[File:Bank of England Charter sealing 1694.jpg|thumb|left|Angliya ustavı bankisinin' markası (1694).]]
'''Bank''' (italiyansha bankol — stol) — aqsha qarjıları men qorların jıynaw, beriw, ma'mleketler, ka'rxanalar (firmalar), mekemeler ja'ne jeke adamlar arasındag'ı o'z-ara to'lemler men aqshalay esap ayırısıwda da'ldallıqtı ju'zege asırıw, aqshanın' belgili bir tu'rin aylanısqa qosıw, aqsha men qunlı qag'azlar shıg'arıw, altın menen, shetellik valyuta menen tu'rli operatsiyalar jasaw ja'ne basqa da xızmetler atqaratug'ın qarjı mekemesi.
'''Bank''' (italiyansha bankol — stol) — aqsha qarjıları men qorların jıynaw, beriw, ma'mleketler, ka'rxanalar (firmalar), mekemeler ja'ne jeke adamlar arasındag'ı o'z-ara to'lemler men aqshalay esap ayırısıwda da'ldallıqtı ju'zege asırıw, aqshanın' belgili bir tu'rin aylanısqa qosıw, aqsha men qunlı qag'azlar shıg'arıw, altın menen, shetellik valyuta menen tu'rli operatsiyalar jasaw ja'ne basqa da xızmetler atqaratug'ın qarjı mekemesi.



08:06, 2014 j. avgusttıń 19 waqtındaǵı nusqası

Angliya ustavı bankisinin' markası (1694).

Bank (italiyansha bankol — stol) — aqsha qarjıları men qorların jıynaw, beriw, ma'mleketler, ka'rxanalar (firmalar), mekemeler ja'ne jeke adamlar arasındag'ı o'z-ara to'lemler men aqshalay esap ayırısıwda da'ldallıqtı ju'zege asırıw, aqshanın' belgili bir tu'rin aylanısqa qosıw, aqsha men qunlı qag'azlar shıg'arıw, altın menen, shetellik valyuta menen tu'rli operatsiyalar jasaw ja'ne basqa da xızmetler atqaratug'ın qarjı mekemesi.

Banktin' payda bolıwı men rawajlanıwı tovar-aqsha qatnaslarının' rawajlanıwı menen tıg'ız baylanıslı. Bankler ka'rxanalardın', firmalardın', kompaniyalardın', sonın' menen qatar turg'ınlardın' waqıtsha paydalanılmay bos turg'an qa'rejetlerin jıynаıp, qa'jet etiwshilerge o'sim menen waqıtsha kredit beriw arqalı qarjı mu'ta'jligin o'teydi.

So'ytip, Bankler aralıq xızmet atqarıp aqsha bazarında tovarg'a aynalatug'ın jan'a talap men minnetlemeni qayta tikleydi. Minnetleme men talaptın' payda bolıw protsessi qarjılıq-da'ldallıq xızmettin' negizin Bank - erekshe ka'rxana.

Eger a'piwayı ka'rxana xızmetinde aqsha to'lem rolın atqarsa, al Bank xızmetinde ol tovar ornına ju'redi. Bankler waqıtsha paydalanılmay turg'an bos aqsha qa'rejetlerin o'zine jıynaw, klientlerge sshet ashıp, kassalıq xızmet ko'rsetiw, qısqa ja'ne uzaq mu'ddetke nesiye beriw, kredit bo'liw, investitsiyalıq xızmet atqarıw (uzaq mezgilli quramalı shıg'ınlardı qarjı ajıratıw, qunlı qag'azlar shıg'arıw) t.s.s. o'z arnawlı xızmetlerge birge, bazar ekonomika jag'dayında lizinglik, faktoringli, traslıq, ken'esshilik, informatsiyalıq, t.b. xızmetlerdi de atqaradı.

Bank ju'rgizetug'ın operatsiyalar passivli (resurslardı banktegi sshetke engiziw) ja'ne aktivli (Bank resursların ornalastırıw) bolıp bo'linedi. Negizgi passivli operatsiyalardın' qatarına Banktin' o'z kapitalı (ustavlıq qor, rezervlik qor), depozitler qabıllaw ja'ne bankaralıq aqsha bazarınan qosımsha resurslar alıw jatsa, al, negizgi aktivli operatsiyalarg'a bankaralıq kredit beriw, investitsiyalıq (tikkeley ja'ne portfeldi) qarjı bo'liw, t.b. jatadı. Kommertsiyalıq Bankler bular menen qatar da'ldallıq ja'ne isenimlik (kommanditlik) operatsiyalardı da jasaydı.

Atqaratug'ın xızmeti men sıpatına qaray — ortalıq emmisiyalıq (Ultlıq bank, onın jergilikli filialları), kommertsiyalıq, investitsiyalıq, salalıq, al menshik tu'rine qaray ma'ml., aktsion., korporativlik, aralas, ma'mleketaralıq Bankler bolıp bo'linedi. Birinshi ret Bankler orta a'sirde Arqa İtaliyada, keyinirek Germaniya men Niderlandtın' sawda ortalıqlarında payda boldı.

Bank isinin' ilgeri rawajlanıwına, a'sirese, 1716—1720 jılı Frantsiyadag'ı Djona Lo bankinin' ta'siri zor boldı. Ol birinshi ret aqsha emissiyasın ju'zege asırdı. Onın' shıg'arg'an banknotları aylanıs barısında ma'ml. qag'az aqshag'a aynaldı. Baslı maqseti payda tabıwdı ko'zlegen B. sanaat men sawda kapitalistlerinin' mol aqsha qarjıların o'zine tarta basladı. Olar qarızg'a metall aqsha beriwden endi iri o'ndirisshilerge qarızdarlıq minnetlemeler arqalı kredit beriwge ja'ne klientinin' ag'ımdag'ı sshetine aqsha awdarıwg'a ko'shiwdi, so'ytip qarız kapitalının' qozg'alısın uyımlastıratug'ın erekshe qarjı ka'rxanası retinde o'ris aldı.

20 a'sirdin' basında bank isi men sanaattın' toplanıwı ja'ne monopoliyalanıwı Banklerdin' rolın a'dewir o'zgertip, Bank belgili bir salag'a ya ka'rxanag'a sistemalı tu'rde kredit beriwge ko'she basladı. Olar, ko'bine, uzaq mezgilli qarız beriwge (8 — 10 jılg'a deyin) umtıldı. Sanaat, transport, sawda ja'ne basqa da aktsion. ja'miyetlerdin' qunlı qag'azların (aktsiyalar, obligatsiyalar) bazarg'a shıg'arıw ja'ne ornalastırıw na'tiyjesinde Bank sanaat penen jaqınnan jaqınlasıp, ka'rxanalardın' qunlı qag'azlarının' baqlaw paketin o'z qolına toplandırdı. Usının' na'tiyjesinde 20 a'sirdin' birinshi ret shereginde Ullı Britaniya men Germaniyada iri-iri Bankler ajıratılıp shıqtı. Bank jumısı barg'an sayın rawajlanıp, endi olar jay da'ldallıq rolınan asıp, barlıq iri sawdagerler men usaq xojayınlardın' pu'tkil aqsha kapitalın jıynap, belgili bir eldegi o'ndiris qural-u'skeneleri men shiyki zat ko'zlerinin' ko'bin biylep otıratug'ın monopoliyalıq strukturag'a aynaldı.

Mısalı, 1979 jılı Yaponiyadag'ı 13 “qalalıq bank” (Mitsubisi bank, Sumitomo bank, t.b.) pu'tkil kredit sistemasındag'ı aktivlerdin' 46%-sın o'z qolında usladı. Al Ullı Britaniyanın' kreditlik sistemasın 4 bank monopoliyası: Nashnl Vestminster bank, Barkleyz bank, Midlend bank ja'ne LLoidz bank biyleydi. Nyu-Yorktegi asa iri bankler — Cheyz Manxetten bank men Kemikl bank qarjılıq-monopolistik Rokfeller toparı arqalı jumıs isledi. Ol iri sanaat salaların (“Boing”, “Gerkules”, “Monsanto” kompaniyalardı, t.b.) o'z uwısında uslap otır. Qazaqstang'a bank kapitalının' kiriwi ja'ne onın territoriyasında kredit jelisinin' jasalıwı 19 a'sirdin' son'ında baslandı. Rossiya imperiyasının' kredit sistemasının' bir bo'legi bolg'an Qazaqstannın' kredit jelisi memleketlik bankinin' bo'limshelerinen, aktsionerlik kommertsiyalıq banklerdin' filiallarınan, sonday-aq kredit kooperatsiyasınan ja'ne usaq kredittin' basqa da mekemelerinen quraldı.

1-du'nya ju'zlik sog'ıstın' baslanıwı aldısında Qazaqstanda en' qarapayım bank operatsiyaların ju'zege asırg'an qaznaxanalardı, sonday-aq, 345 kredit ja'ne qarız-saqlıq doslıqların qospag'anda, 44 Bank mekemesi jumıs isledi. 20 a'sirdin' basında Qazaqstandag'ı negizgi Bankler — Rossiya bankleri boldı. Olardın' filialları u'lkenin' ortalıq qalalarında (Oralda, Ombıda, Petropavlda, Semeyde, Verniyde) ornalastı. Sawda aylanıslarının' u'lkeyiwine baylanıslı Qoyandı yarmarkasında Rossiya Memleketlik bankinin' waqıtsha bo'limshesi 1894 jıldan jumıs isledi, al 1912 jılı Rossiya sırtqı sawda bankının' bo'limshesi ashıldı. Sawda-sanaat isin tikkeley qarjı ajıratıw jo'nindegi operatsiyalar — veksellerdi esapqa alıw ja'ne tovarlardı kepillikke alıp qarız beriw isi neg'urlım rawajlandırdı. Ken'es hu'kimeti ornag'annan keyin da Qazaqstandag'ı bank sisteması KSRA bank sistemasının' bir tarmag'ı retinde xızmet etti. Qazaqstanda KSRA Memleketlik bankinin' 260, jıynaq kassanın' 4147 mekemesi jumıs isledi.

Tek Qazaqstan jekke ma'mleketke aynalg'annan keyin g'ana eldin' jeke bank sisteması qurıldı, shetellik iri banklerdin' wa'killikleri ashıla basladı. (Du'nya ju'zlik bank, Doyche bank, t.b.) Qazaqstanda 1991 jılı baslang'an Bank reformasının' na'tiyjesinde qos da'rejedegi bank sisteması qurıldı. Joqarı (birinshi) da'rejedegi Bank — QR Ultlıq banki. Onın minnetleri, xızmetinin' bag'ıtları, huqıqlılıq ma'rtebesi ja'ne wa'killigi QR Prezidentinin' “Qazaqstan Respublikasının' Ultlıq banki tuwralı” Nızam ku'shi bar Jarlıg'ında (30.3.1995) belgilengen. O'zge Banklerdin' ba'risi bank sistemasının' to'mengi (ekinshi) da'rejesine jatadı. Ko'binese olar “kommertsiyalıq Bankler” dep ataladı. Sebebi, olardın' ustavlıq qorları ma'ml. menshikten shıg'arılıp, u'les aktsion. kapitaldan quraladı.

Ultlıq B. emmisiyalıq aylanısqa aqsha shıg'arıwg'a, retlep otırıwg'a huqıqlı. Sonday-aq, kommertsiyalıq Bankler men olardın' bo'limsheleri ushın minnetli ekonomikalıq normativlerdi belgileydi, xızmetlerin baqlaydı ja'ne aqsha men altın qorın saqlaydı. Ekinshi da'rejedegi Bankler xalıq sharası men xalıqqa san-salanı xızmet ko'rsetetug'ın kommertsiyalıq-nesiyelik mekemelerge aylandırılg'an. Qazaqstanda birinshi ret kommertsiyalıq Bankler (Interinvestbank, Kramdsbank) 1989 jıldan payda bola basladı. 1992 jılı olardın' sanı 232-ge/232-g'a jetip, 1994 jılı tosattan qısqardı. 1999 jıldın' basında Ultlıq Bank men Hu'kimettin' arnawlı aqsha-nesiye siyasatının' na'tiyjesinde (ustavlıq kapitaldı o'siriw arqalı) Bankler sanı burıng'ıdan da azayıp, olardın' o'z kapitalı 53,7%-g'a (41,2 mlrd-. ten'ge), aktivlerinin' jalpı ko'lemi 10,4%-g'a (186 mlrd-. ten'ge) jetti. Depozit ko'lemi ultlıq valyuta esabında 22 mlrd-tan astı (1999, yanvar). Ultlıq Banktin' perspektivalıq jobasında Banklerdi odan ha'm toplandıra tu'siw ko'zlengen. Usıg'an oray olardın' ustavlıq kapitalının' en' to'm. mo'lsherin 300 mln. ten'gege jetkizip, onı a'ste-aqırın 1 mlrd-. ten'gege deyin o'sire beriw shegaralang'an. Qazaqstandag'ı ekinshi da'rejedegi Banklerdin' en' irileri qatarına Qazkommertsbank, Qazaqstannın' xalıqlıq banki, Turana'lembank, t.b. jatadı (1999).

Banklerdin' ma'nisi ha'm xızmetleri

Bank sistemasının' man'ızlı elementi — bankler bolıp tabıladı.

A'yyemgi a'sirler tariyxı keyingi urpaqqa banklerdin' qashan payda bolg'anlıqı tuwralı g'ana emes, sonday-aqolardın' qanday operatsiyalardı orınlag'anlıqı tuwralı da tolıq ma'g'lıwmatlar qaldırmag'an sıyaqlı.

Geybir alımlardın' pikirinshe, birinshi ret bankler kapitalizmnin' manufaktura jag'ında ja'ne en, baslısı, İtaliyanın' bo'leklegen qalalarında (Venetsiya, Genuya) XIV—XV a'sirlerde payda bolg'an. Olardın' miynetlerinde bank tovar sharwashılıg'ının' erekshe institutı retinde tovar sharwashılıg'ının' erte da'wirinde, yag'nıy tovar-aqsha qatnaslarının' rawajlanıwına baylanıssız, aqsha aynalısın retlew ushın payda bolg'an delinedi.

XVI—XVII a'sirlerde Venetsiyada, Genuyada, Milanda, Amsterdamda, Gamburgta, Nyurnbergte sawdager-klientler arasında qolma-qol aqshasız esap ayırısıwlardı ju'zege asırıw ushın jirobankler qurıladı. Jirobankler o'zlerinin' klientleri arasında belgili salmag'ı bar bahalı metallardan jasalg'an aqsha birlikleri arqalı esap ayırısıwlar ju'rgizdi. O'zlerinin' bos aqsha qa'rejetlerin jirobankler ma'mleketke, qalalarg'a ja'ne artıqshılıg'ı bar kompaniyalarg'a qarızg'a berdi.

Al geybir mamanlar, bankti odan da erte mu'ddette — feodalizm jag'ında payda bolg'an dep aytadı. Olar feodallıq sharwashılıq jag'ında banklerdin' to'lemdegi da'ldallıq xızmetinin' qa'jetliginen payda bolg'anlıqın tilge tiyek etedi.

Degen menen de, dereklerge su'yene otırıp, banklerdin' payda bolıwının' ey mın' jıllıq tariyxı bar ekenligin aytıwg'a boladı. O'kinishke oray, «bank» so'zinin' o'zi bizge onın ma'ni g'ana belgisiz etip qoymay, birinshi ret nesiyelik mekeme tuwralı bizdin' boljawımızdın' haqıyqatlıg'ına gu'man tuwg'ızadı.

«Bank» so'zi «banco» degen anglishan tilinen awdarg'anda «almasıw stolı» degendi bildiredi. Bul «almasıw stolı» tovarlar menen sawda jasalatug'ın ken'isliklerde qurıladı. Sawda ma'mleketler men qalalardın', bo'leklegen gewdelerdin' ha'r tu'rli monetaları menen jasalg'an. Ol waqıtta monetalardın' birtutas sisteması bolmag'anlıqdan, olar menen sawda-satıq barısında ha'r tu'rli sıqıldag'ı monetalar gezlesken. Bankler payda bolardın' aldında aqsha-sawda kapitalının' wa'killeri sawdagerlerdin' aqshalay amanatların qabıllap, olardı ha'r tu'rli eldin' aqshalarına ayırbaslawg'a qa'nigelenip otırg'an. Waqıt ete kele, ayırbaslawshılar bul amanatlardı, sonday-aq o'zlerinin' aqsha qa'rejetlerin qarızg'a berip, payız alıw ushın paydalana baslaydı. So'ytip, ayırbaslawshılar az-azdan bankirlerge aynaladı. Bizdin' tu'sinigimizde, bank ug'ımı ayırbaslawshılardın' ja'ne olardın' almasıw orınlarının' bolıwı menen bayanlanadı. Birinshi ret banklerdin' İtaliyada payda bolıw sebebi, onın sol waqıtlarda du'nya ju'zlik sawda ortalıg'ı bolg'anlıqın esapqa alıp, ha'r eldin' aqshaları men tovarlarının' sol elge qaray atlıg'ıp, bankirlerdin' sawda operatsiyalarına tikkeley qatısıwına baylanıstı tu'sindiriledi.

Tariyxshılardın' pikirinshe, b.e.sh. 2300 jıl burın xoldeylerdin' sawda kompaniyaları payda bolıp, olar o'zlerinin' tikkeley xızmetleri menen qatar, qarızlar bergen. Olar b.e.sh. VI a'sirde A'yyemgi Vavilonda qaray operatsiyaları: amanatlardı qabıllaw ja'ne olarg'a payız to'lew operatsiyalarının' jasalatug'ın eske sala ketedi. Bunday operatsiyalar b.e.sh. IV/IX a'sirde A'yyemgi Gretsiyada da jasalg'an. Bir ayta ketetug'ını, a'yyemgi grekler qaray qabılday otırıp, belgili bir haqı to'lew arqalı aqshalar almasıwın ju'rgizip otırg'an ko'rinedi.

Sonın' menen, bul birinshi ret banklik operatsiyalardı orınlag'an kimler? — degen soraw tuwadı. Tariyxshılardın' pikirinshe, olar bo'leklegen gewdeler ja'ne qolında toplang'an aqshalay qa'rejetleri bar shirkew mekemeleri eken. Shirkewler qunlılıqlardı saqlaytug'ın en' isenimli orınlaar bolg'an. Sol waqıtları belgili grektin' shirkewleri (Delfa, Delo, Samo, Efse) aqsha saqlaw menen aynalısqan. Efsedegi Artemid shirkewinde kishi Aziya jag'alawındag'ı ellerdin' amanatları, al Delfadag'ı Apollon shirkewinde barlıq evropalı Gretsiyanın' bos aqsha qa'rejetleri toplanıptı.

Birinshi ret bankler jıynаılg'an zor aqsha baylıqlarının' qozg'alıssız jatıwg'a bolmaytug'ının, olardı waqıtsha paydalanıwg'a berip, payda tabıw qa'jetligin tu'sinedi. A'yyemgi bankler nesiyelik operatsiyalar ju'rgiziw menen qatar qaray iyelerine az-azdan esap ayırısıw xızmeti de ko'rsetti. Esap ayırısıwlar banklerdegi qaray iyelerinin' bir sshetinen basqa bir sshetke awdarıw arqalı ju'rgizildi.

Bank xızmetlerinin' qolaylılıg'ı isker adamlardın' na'zerinen tıs qalmadı. Banktin' klientler qatarı aqırınlap u'lkeye tu'sti. Bankler ez gezeginde klientler arasında jasalatug'ın kelisim sha'rtlerdi qurıwda isenim xızmetlerin ko'rsetip, sawda-satıqta da'ldalshı xızmetin atqardı. Esap ayırısıwlardı jen'illetiw maqsetinde a'yyemgi bankler o'zlerinin', banklik biletlerin shıg'ardı. Olar tolıq qunlı aqshalar menen qatar aynalısta ju'rdi. Anglishan elinde birinshi ret aktsionerlik bank — Anglishan banki 1694 jıllı qurılıp, hu'kimetten banknot shıg'arıwg'a huqıq aladı.

So'zsiz, bunın bo'ri birinshi ret banklerdin' kapitalizmnin' manufaktura jag'dayında, bankirler u'yleri retinde payda bolg'anın gu'walandırmaydı. Bundag'ı nesiye beriwshi men qarız alıwshılardın' bolıwı banklerdin' payda bolıwının' tek negizi g'ana bayanlaydı.

Solay bolsa, usı jerde nesiye beriwshinin' qanday jag'daylarda bankke aynalg'anı tan'landıradı. Sonın' menen bizge belgisiz bolatug'ın kelesi bir na'rse — bul nesiyenin' jeke sıqılı men banklik nesiye arasındag'ı ayırmashılıqtın' bolıwı. Banklik nesiye boyınsha nesiyelik qatnastın' bir ta'repi jeke gewde emes, nesiyelik mekemenin' sala bolg'anı tu'siniksiz bolıwı mu'mkin.

Bul sorawg'a juwap beriw ushın ha'zirgi gezdegi so'zliklerdegi bank ug'ımına ma'n bereyik. Anıqlag'ısh basılımlarda bank «iri nesiyelik mekeme» retinde bayanlanadı. Nesiyelik istin' rawajlanıw da'rejesine baylanıslı ja'ne nesiye beriwshilerdin' nesiyelik operatsiyaları bir sistemag'a aynalıw na'tiyjesinde jeke nesiye beriwshi o'zinin' nesiye beriwin toqtatadı. Nesiye tek g'ana tutınıw maqsetine g'ana berilmey, sharwashılıq operatsiyalardın' qajetliligi de qanag'atlandıra baslaydı. Nesiyelik kelisimler jasaw menen birge nesiye beriwshi o'zinin' klientlerinin' tapsırmaları boyınsha esap ayırısıw ja'ne basqa da operatsiyalardı ju'zege asıradı. So'ytip, bankler aqsha sharwashılıg'ının' usı rawajlanıw etabına o'te otırıp, barlıq operatsiyalardı birdey ko'rsetetug'ın birtutas ortalıqqa aynaladı. Demek, birinshi ret bankler kapitalizmnin' manufaktura etabınan da burın, yag'nıy ma'mlekettin' qurılıwı da'wirinde payda bolg'an degenge negiz bar. Bunday qatnaslardın' qul iyeleniwshilik ja'miyetinde bolg'anlıqına tariyx gu'wa.

A'yyemgi Rimde bank ja'ne nesiye huqıg'ının' normaları bolg'an. Usı normalarg'a sa'ykes, b.e.sh. III a'sirde almasıw isine beyimlengen Rimli bankirlerdi kumuliyar dep atadı. Olarg'a nesiyelik operatsiyalardı ju'rgiziwge ruxsat etilmegen. Tariyxshılardın' aytıwınsha, A'yyemgi Vavilon bankleri tek g'ana nesiye berip qoymay, sonday-aq jer to'lemshilerin satıp alıw-satıw, ja'ne basqa da operatsiyalardı orınlag'an.

Banktin' payda bolıwı tuwralı qarastırg'anlar onın ma'nin ashıwg'a jaqınlaydı, biraq da banktin' tolıq Ma'ni elede bolsa jumbaq bolıp qala bermek. Banklik mekemelerdin' xızmeti san ha'r tu'rli. Ha'zirgi ja'miyette bankler ha'r tu'rli operatsiyalar menen aynalısadı; Bankler arqalı xalıq sharwashılıg'ın qarjı ajıratıw, bahalı qag'azlardı satıp alıw-satıw, gey jag'daylarda da'ldallıq kelisimler men mu'lkti basqarıwg'a baylanıslı xızmetler ju'zege asırıladı.

Banktin' ma'nin ashıwg'a eki jaqtı topardan keliwge boladı: nızamlı ja'ne ekonomikalıq. Birinshi jag'dayda, en' baslısı «banklik operatsiyalar» ug'ımının' ma'nisi artadı. Olardın' qatarına bank xızmeti tuwralı nızamda ko'rsetilgen operatsiyalar dizimi jatadı.

Qay Jag'ınan alsaq da banktin' ma'nin nızam toparınan qaraw jetkiliksiz bolıp tabıladı. Banktin' ma'nin anıqlaw onın xızmetinin' nızam menen qatnasın biliw menen g'ana sheklenbeydi. Banktin' ma'nin, og'an ruxsat etilgen operatsiyaların anıqlaytug'ın nızam, emes, onı istin' ekonomikalıq jag'ı ja'ne banktin' jaratılısı anıqlaydı.

Banktin' ma'nin tallag'anda onın baslapqı atqarg'an xızmetlerin (valyuta almasıwı, nesiye beriw, esap ayırısıw) joqqa shıg'arıwg'a bolmaydı. Jalpı, gez kelgen qubılıstın' ma'nin tanıp biliwde, onın qanday operatsiyalardı orınlaytug'ını yamasa orınlag'anlıqı tuwralı sorawg'a juwap izlewdin' qa'jeti shamalı, bul jerde en' baslısı, onın sapasına ja'ne basqa institutlardan o'z-ara ayırmashılıg'ına ma'n bergen durıs.

Banktin' ma'nin basqa institutlardan o'z-ara ayırmashılıg'ına baylanıstı qarastırsaq, bank erekshe o'nim shıg'arıw menen aynalısatug'ın ka'rxana bolıp sanaladı. KSRA jag'ında ka'rxana retinde tek fabrika, zavod, yamasa materiallıq o'nim jasaytug'ın o'ndiris salası tu'sinilgen. Biraq ekonomikanın' basqada buwınlarına «ka'rxana» degen ataqtı iyeleniwge hesh qanday da tıyım salınbag'an.

A'yyemgi Rusta «ka'rxana» dep qanday da bir is penen yamasa xızmet penen aynalısatug'ın subektti aytqan. Sonlıqtan da belgili bir xızmet penen aynalısatug'ın bank sımbattı subektke «bank — bul ka'rxana» dep aytıw, o'zinshe durıs na'rse. Bul menen biz noqat qoyıwg'a tiyis emespiz, sebebi «ka'rxana» — bul bizdin' oyımızdag'ının' ba'risin tolıg'ı menen ashpaydı.

Sonın' menen birge ol durıs anıqlawdı qa'jet etedi, sebebi, bank shın ma'ninde fabrika da, zavodta emes. Ol bulardan o'z erekshe xızmet ko'rsetiwine qaray ajıratıladı. En' baslısı — banktin' sanaatlıq ka'rxanalardan o'z-ara ajıratılatug'ını, onın xızmetinin' o'ndiris salası emes, aynalıs ja'ne almasıw salasında ju'zege asıwına baylanıstı bolıwı.

Banktin' erekshe ka'rxana retinde shıg'aratug'ın o'nimi materiallıq o'ndiris sapasının' o'nimlerinen o'z-ara ajıratıladı, ol jay g'ana tovar shıg'armaydı, onın tovarı erekshe, yag'nıy aqsha, to'lem quralları tu'rinde shıg'adı.

Xızmet ko'rsetiw maydanındag'ı banktin' sanaatlıq ka'rxanalardan o'zgesheligi onın' nesiye beriwinen bayqaladı. Onın negizgi o'nimi «nesiye» bolg'anlıqdan, bankti — «nesiyelik mekeme» dep atag'an.

Sonday-aq, bank sanaatlıq ka'rxanalardan o'zinin' emissiyalaw sıpatına da baylanıstı ajıratıladı. Ol tek g'ana aktsiyalar men basqa da bahalı qag'azlar shıg'arıp qoymaydı, sol sımbattı basqa emitentlerdin' bahalı qag'azların esapqa alıw ja'ne saqlawg'a baylanıslı operatsiyalardı jasaydı.

Bankti sawda, da'ldalshı ka'rxanası dese boladı. Jalpı, banktin' sawda menen uqsas bolıwı ku'tpegenlik emes. Shınında da, bankler de resurslardı satıp alıp, olardı satıw menen aynalısadı.

Sawda ka'rxanası da o'z gezeginde bankke uqsaydı, yag'nıy ol da banktin' geybir xızmetlerin ko'rsetedi. Mısalı iri sawda ka'rxanaları da bank sımbattı belgili mo'lsherde aqshalay yamasa zattay nesiye beriwi mu'mkin. Sawda ka'rxanasınan banktin' diywalnı ayırmashılıg'ın onın negizinen bayqawg'a boladı. Banktin' negizi dep onın baslı o'nimi — nesiye isi tu'sindiriledi.

Sonın' menen, ha'zirgi tu'sinikte «kommertsiyalıq bank» — bul erekshe o'nim shıg'arıw menen aynalısatug'ın ka'rxana yamasa qolma-qol ja'ne qolma-qolsız aqshada to'lem aynalısın retlewdi ju'zege asıratug'ın aqsha-nesiye institutı bolıp tabıladı.

«Qazaqstan Respublikasındag'ı bankler ja'ne banklik xızmet tuwralı» Nızamnın' 1-babına sa'ykes, «bank - usı nızamg'a say banklik xızmetti ju'zege asırıwg'a huqıqlı kommertsiyalıq uyım bolıp tabılatug'ın nızamlı gewde».

Banklik xızmet — bul banklik operatsiyalardı ju'zege asırıw menen baylanıslı xızmetti bildiredi. Atalg'an nızamnın' 30-babına sa'ykes banklik operatsiyalarg'a bular jatadı:

  • nızamlı gewdelerdin' depozitlerin qabıllaw, banklik sshetlerin ashıw ja'ne ju'rgiziw;
  • jeke gewdelerdin' depozitlerin qabıllaw, banklik sshetlerin ashıw ja'ne ju'rgiziw;
  • banklerdin' ja'ne banklik operatsiyalardın' bo'leklegen tu'rlerin ju'zege asıratug'ın uyımlardın' korrespondentlik sshetlerin ashıw ja'ne ju'rgiziw;
  • nızamlı ja'ne jeke gewdelerdin' metallıq sshetlerin ashıw ja'ne ju'rgiziw;
  • kassalıq operatsiyalar: banknot men monetanı qabıllaw, beriw, qayta sanaw, ayırbaslaw, untaw, sortlaw, qaplaw ja'ne saqlaw;
  • awdarıw operatsiyaları; nızamlı ja'ne jeke gewdelerdin' aqshanı awdarıw menen baylanıslı tapsırmaların orınlaw;
  • esapqa alıw operatsiyaları: nızamlı ja'ne jeke gewdelerdin' veksellerin ja'ne o'zge qarızlıq minnetlemelerin esapqa alıw (diskont);
  • qarızlıq operatsiyalar: haqı to'lew, mu'ddetin belgilew ja'ne qaytarıw sha'rti menen aqshalay sıqılda nesiyeler beriw;
  • nızamlı ja'ne jeke gewdelerdin', onın ishinde korrespondent- banklerdin' tapsırmalarına baylanıslı, olardın' banklik sshetleri boyınsha esap ayırısıw operatsiyaların ju'rgiziw;
  • isenim (trast) operatsiyaları: isenim bildiriwshinin' tapsırması boyınsha ja'ne onın intasına say, aqshasın, quyma bahalı metalın ja'ne bahalı qag'azların basqarıw;
  • kliringlik operatsiyalar: to'lemlerdi jıynaw, tekseriw ja'ne raslaw, sonday-aq olar boyınsha o'z-ara esapqa alıw operatsiyaların ju'rgiziw ja'ne kliringke qatısıwshılardın' * taza pozitsiyasın anıqlaw;
  • seyflik operatsiyalar: klientlerdin' hu'jjetti formada shıg'arılg'an bahalı qag'azların, hu'jjetlerin ja'ne bahalı zatların saqlaw xızmetin ko'rsetiw, sonday-aq yashiklerdi, shkaflardı ja'ne bo'lmelerdi jalg'a beriw;
  • lombardlıq operatsiyalar: tez iske asatug'ın bahalı qag'azlar men jıljıytug'ın mu'lklerdi kepilge alıp, qısqa mezgilli nesiyeler beriw;
  • to'lem kartochkaların shıg'arıw;
  • banknot men monetalardı ja'ne bahalı zatları inkassatsiyalaw ja'ne jiberiw;
  • shet el valyutası menen almasıw operatsiyaların uyımlastırıw;
  • to'lem hu'jjetlerin inkassog'a qabıllaw (vekselden basqaların);
  • chek kitapshaların shıg'arıw;
  • bahalı qag'azlar nırqındag'ı kliringlik xızmet;
  • akkreditivti ashıw, raslaw ja'ne ol boyınsha minnetlemeni orınlaw;
  • aqshalay sıqılda orınlanıwdı ko'zleytug'ın, banklik kepil-xatlardı beriw;
  • u'shinshi gewdenin' atınan aqshalay sıqılda orınlanıwdı ko'zleytug'ın banklik kepillik beriw.