Hindistan filosofiyası

A'yyemgi İndiya filosofiyası - İndialıq ja'miyettin' birinshi deregi bolıp, Vedalar esaplanadı.

Vedalar shama menen b.e.sh. 600-1500 jıllar aralıg'ında du'zildi. Olar diniy mazmung'a iye, degen menen ja'miyettin' ekonomikalıq rawajlanıwı ha'm sotsiallıq strukturası haqqında ko'p mag'lıwmatlardı saqlaydı. Vedalar samxitler o'zine ta'n to'rt tu'rge bo'linip jasaydı.

1. Rigveda - ha'r qıylı qudaylarg'a isenedi (gimplerge).
2. Samaveda - (melodiya, qosıq aytıw) o'z gimninin' ko'pshilik bo'legindegi Rintvedadan tekslerdi qaytalaydı, olardın' ta'rtibi rituallıq mag'anag'a iye.
3. Yadjurveda - (qurbanlıq formaları ha'm naqıl so'zler).
4. Atxarveda - (turmıstın' barlıq tu'rine kelisimler).

Vedalarda arisvlerdin' a'yyemgi qa'wimlik ko'z-qarası, diniy-mifologiyalıq kompleksi ha'm magiyası su'wretlengen.

Vedalıq a'debiyattın' ekinshi qatlamı bolıp Braxmanlar esaplanadı. Braxmannın' bas mazmunı - vedalıq rituallar menen praktikalıq basshılıq etiw, kultlıq praktika h.t.b. Olarda hesh qanday tutas diniy-filosofiyalıq sistemanı bizler taba almaymız, degen menen bir qatar tu'sinikler birinshi orında turadı.

Vedalıq a'debiyattın' u'shinshi qatlamı bolıp Aranyaklar, yamasa "Tog'ay kitapları" esaplanadı. En' son'g'ı to'rtinshi qatlam Utanishadlar vedalıq a'debiyattı tamamlaydı. Utanishadlardın' en' iri bo'legi bolıp, o'mir turmıstın' u'zliksiz ha'reket etiw kontseptsiyası bolıp esaplanadı.

O'mirdin' u'zliksiz ha'reket etiw haqqındag'ı ta'limatı Adam turmısı qayta do'reliwlerdin' tawsılmaytug'ın dizbeginin' belgili forması sıpatında bo'linedi. Turmıstın' u'zliksiz ha'reket etiwi ma'n'gilik, du'nyadag'ı barlıq na'rseler og'an bag'ınadı.

B.e.sh. I-shi mın'ınshı jıllardın' ortasında İnonyada ideologiyadan g'a'rezsiz jan'a doktrinalar payda boldı. Olar adamnın' ja'miyettegi ornı haqqında ma'selege jan'asha qatnas jasawg'a umtıladı. Bulardın' ishinde İndiya ushın a'hmiyetli djaynizm ha'm buddizm boldı.

Jaynistlik ta'liymat dualizmdi ja'riyalaydı. Adamnın' insanlıg'ının' ma'nisi eki tu'rde ko'rinedi. Olar: materiallıq-adjiva, ruwxıy djiva.

Adjiva menen djivanı baylanıstırıwshı bolıp karma esaplanadı, ha'm onı na'zik materiya dep tu'sindirip, karmanın' denesin usı materiya quraydı ha'm ol jannın' turpayı materiya menen birigiwinde mu'mkinshilik beredi. Jansız materiya karmanın' qatnası arqalı Jan menen birigiwi individtin' payda bolıwına alıp keledi.

B.e.sh. VI a'sirde İndiyanın' arqa betinde Buddizm ta'liymatı payda boldı. Onın' do'retiwshis suddxartxa Gautaliya, ol keyin ala Budda bolıp ataladı. Buddizmnin' orayında to'rt shınlıq turadı. Onın' uyg'artıwınsha, adamnın' jasawı qıynalıwshılıq penen baylanıslı. Tuwılıw, awırıw, g'arrılıq, qartayg'anlıq, o'lim, jag'ımsız na'rselerdin' ushırawı, unamlı na'rselerdin' ushırawı, a'rmanlardın' orınlanıwı h.t.b.lar ha'mmesi adamnın' azap shegiwine alıp keledi. Azap shegiwden qutılıwı ushın durıs pikir bildiriw, durıs so'ylew, durıs anıqlap alıw h.t.b.

Jan'a eranın' basında İndiyanın' ruwxıy turmısında sheshiwshi pozitsiyalardı induizm iyeledi. Bul ayırım etnikalıq gruppalardın' ma'deniyatlarının' kem-kemnen rawajlanıwı bolıp tabıladı. İndualizmnin' en' tiykarg'ı shıg'armaları "Bxadavashta" (qudaytalanın' qosıg'ı) dep ataladı.

İndualizmnin' filosofiyalıq tiykarlanıwı altı sistemadan turadı.

1. Sankxya
2. Yoga
3. Vaysheshaka
4. Neya
5. Mimansa
6. Vedanta

Sankxyanın' u'yretiliwi boyınsha du'nyanın' materiallıq birinshi sebepshisi prakritalar jasaydı. Olar sezimler arqalı qabıl etiledi ha'm u'sh elementti o'z ishine aladı radjasa-umtılıw, tamasa- qarang'ılıq, sattva anıqlıq.

Ha'r bir zatta, onın' xarakteri boyınsha, usı u'sh elementlerden biri orap aladı.

Yoga psixologiyalıq kategoriyalardı izertlewge ha'm praktikalıq psixologiyalıq u'yretiwge itibar beredi, burınnan qalg'an sistemalardın' medatatsiyası haqqında rejelerden ko'p waqıtta shıg'adı.

Veysheshikanın' da'liyllewinshe turaqlı o'zgerisler, payda bolıwdın' ha'm to'menlep qalıwdın' ma'n'gilik ha'm tsiklı protsessleri jasaydı. Usı protsesste, turaqlı element atası boladı. Bunda janlı jansız predmetler payda boladı. Jan ma'n'gi ha'm sheksiz jasaydı, ol eki formag'a iye 1. Absolyut jetsikenlik o'z ko'rinisin tabatug'ın individuallıq forma.

Nsya ol vayshelmika menen tıg'ız baylanıslı, ayrıqsha dıqqatı, logika menen gnoseologiyanın' problemalarına qaratadı. Mimansa, Vedalarg'a qaytıp keliwdi usınadı. Onın' tu'sindiriwinshe samsarı jolınan azat etiwdin' birden-bir jolı Vedalar aytqanlardı izbe-iz orınlaw bolıp tabıladı. Mimansa vedalıq tekslerdi abıroylı dep qabaq etip qoymastan bularda en' joqarg'ı seziwshilik universallıq substantsiyanı ko'redi, bul ma'n'gi jasaydı ha'm absolyut bolıp tabıladı. Biliw teoriyasının' ja'rdeminen zatlardın' durıs tu'siniwine tek jetip qoymastan, al tu'p tiykarg'ı metafizikalıq tu'siniklerge erise alamız. Bug'an mısalı: sezimlik qabıllaw, logikalıq juwmaq jasaw yaki salıstırıw h.t.b.

Vedanta degen tu'sinik vedanın' tamam bolıwı degendi an'latadı. Ol materiallıq ku'shlerdin' birden-bir reallıq penen o'z-ara baylanısının' o'nimli du'nya boladı degen rejeni du'nyanın' absolyutlıq ruwxıy ma'nisin tu'sinik, bunnan ha'mme na'rselerdi keltirip shıg'aradı.

A'yyemgi İndiyada filosofiyanın' rawajlanıwı protsessinde materialistlik tendentsiyalar ha'm filosofiyalıq mektepler ko'rinedi. Bunday ta'liymatlardın' birine "Lokayata" ta'liymatı kiredi. Lokayatanın' do'retiwshisi bolıp Charvaktın' atı ataladı. Lokayatanın' tu'sindiriwinshe Adam 4 materiallıq elementlerden turadı: jer, suw, ot, hawa. Olar birigip deneni, seziwlerdi, organlardı du'zedi.