Avesta

Avesto Orta Aziya tariyxında g'ana emes, al du'nya ma'deniyatı tariyxında u'lken a'hmiyetke iye. Zardushttın' ta'liymatın' ta'liymatı "Avesto"nı du'nyag'a keltirdi.

Zardusht tuwralı ha'r qıylı ko'zqaraslar bar. Bazı bir evropalı ilimpazlardın' aytıwınsha, Zardusht o'z da'wirinde quwdalawg'a ushırag'an. Zardushttı evropalılar Zaratushtra dep ataydı. Arab alımı Tabariy onı Zardın bin Yunan dep tilge aladı. Al, Beruniy bolsa "Avesto" nı azerbayjanlı Safid Tuman jazg'an dep boljaydı.

Zardusht ko'p ellerge ullı payg'ambar, insaniyattın' qollawshısı dep ta'n alıng'an. Bizin' eramızg'a shekemgi VII-VI a'sirlerdegi siyasıy jag'daylarda Zardushttın' ayrıqsha rol oynag'an iskerligi onı payg'ambar sıpatında moyınlawg'a sebep bolg'an. Bazı bir mag'lıwmatlarda Zardusht bizin' eramızg'a shekemgi XII-VII a'sirler aralıg'ında jasag'an dep aytıladı.

Alımlardın' boljawına qarag'anda Zardusht a'yyemgi İran hu'kimranlıg'ı dinastıyasının' Manushexr a'wladlarınan qusaydı. Ol ustazı Pifagor o'liminen son' Shri Lankag'a ko'shiwge ma'jbir boladı. Tawdın' u'n'girinde jatıp bir ilahiy kitap jazıptı. Bunnan keyin Hindistan arqalı Orta Aziyag'a o'tipti. Zardusht o'z ta'liymatların kelgen jerdegi xalıqlarg'a u'yrete baslaptı. Gimalay tawının' u'n'girinde ja'ne bir kitap jazıptı. Alımlardın' pikirne qarag'anda birinshi jazılg'an kitap "Zand", ekinshi jazılg'an kitap "Avesto" eken. Son'g'ı jıllardag'ı mag'lıwmatlarg'a qarasaq, "Avesto" Qaraqalpaqstannın' To'rtkil qalasına onsha qashıq emes orında jazılıptı. Da'reklerdin' ko'rsetiwinshe İskender Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) Orta Aziyag'a atlanıs etken da'wirde "Avesto" nın' u'sh nusqası bar eken. Bir nusqası Gretsiyag'a jiberilgen, bir nusqası o'rtep jiberilgen, bir nusqası Zardusht ta'liymatına sadıq adamlar ta'repinen saqlang'an.

Bizin' eramızg'a shekemgi Sasaniyler da'wirindegi Zardusht ta'liymatı qayta o'sip o'rkenlegen. Onın' da'slepki nusqası on eki mın' qaraq maldın' terisine ko'shirilip jazılg'an.

"Avesto" tekstinin' tili a'yyemgi Sogd ha'm Baktriya tillerinde jazılg'an. A'yyemgi Parfiya ha'm grek ha'ripleri qollanılg'an.

"Avesto" dag'ı dıqqatımızdı tartatug'ın na'rselerdin' biri Apryanem ma'mleketi haqqındag'ı pikirler. Tariyxıshılardın' tastıyıqlawınsha, bul ma'mleket Okus ha'm Yaksart da'ryalarının' arasında jaylasqan eken. Apryanem vasma Xorezmnin' a'yyemgi ataması degen da'rekeler de bar.

"Avesto" Zardushttın' atı menen baylanıslı. Bul a'jayıp do'retpe bir da'wirdin' g'ana o'nimi emes, yag'ınıy ol bir neshshe da'wirler dawamında qa'liplesip, konkret shıg'arma halına kelgen.

Zardusht ta'liymatı tiykarınan dualizm printsipine negizlengen. "Avesto" to'rt bo'limnen ibarat: Yasna ("Diniy ma'resimler"), Yasht shama menen "Yasna" an'latqan ma'nini bildiredi, Visparad ("Barlıq ilahiyler haqqında kitap"), Vendidod ("Jawız ruwxlarg'a-da'wlerge qarsı gu'resiw ushın berilgen nızamlar jıynag'ı"). Yasnanın quramına kirgen qosıqlar "Gasht" dep ataladı. Bul so'zdin' mag'anası-diniy maqtaw (oda, qasida), mu'ra'jet. Gatlerdi Zardushttın' o'zi jazg'an degen shamalawlar bar. Gatler-oratorlıq, sheshenlik iskusstuvosının' a'jayıp u'lgilerinen esaplanadı. Ma'selen, "Avesto" nın' birinshi Yasht, Xurmuzd yasht bo'limi "Axura-Mazdag'a maq" dep ataladı. Ol bılay baslanadı. "Quwanıshı Axura Mazda, en' ılayıq Ta'n'ri Taalanın' tilegi asıp, Angra Mayiyu (Axriman) o'lsin.

Jaqsı oy, jaqsı so'z ha'm sawap isler menen jaqsı oy, jaqsı so'z ha'm sawap isti maqtayman. O'zimdi barlıq jaqsı oylarg'a, jaqsı so'zler aytıwg'a, jaqsılıq isler qılıwg'a bag'ıshlayman, barlıq jaman oylardan, jaman so'z, jaman islerden ju'zimdi buraman.

"Avesto" ta'limatının' mazmunı jawız ku'shlerge qarsı qaratıladı. Jaqsılıq ku'shlerinin' baslıg'ı Axura Mazda bolıp, onın' altı ja'rdemshisi bar eken. Birinshi Waqu Manaq - danalıq, ekinshisi Asha Waqishta, u'shinshisi Qshatra-Warya - qudretli ku'sh, to'rtinshisi Sianta Armati - isenim, besinshisi Qarwashash salamatlıq, altınshısı Ameretaj - ma'n'gilik. Al, barlıq jawızlıq ku'shlerdin' baslıg'ı- Angra Mayiyu (Axraman).

Sasanidler dinastiyası da'wirinde (b.e. III-VII a'sir) "Avesto" jan'asha ko'riniste payda boldı. Zardushtıylıq ta'liymattı da'slepki jaratılg'an waqtında diniy emes, al morallıq-etikalıq ko'z-qaraslardın' jıynag'ı sıpatında ju'zege kelgen.