Túrkmenler: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Wikipedia, erkin enciklopediya
k 1 nusqa
k 1 nusqa
(Parıq joq)

18:08, 2008 j. maydıń 26 waqtındaǵı nusqası

Tu'rkmen xalqının' kelip shıg'ıwı (etnogenezi)

Tu'rkmen so'zinin' ma'nisi ele anıqlanbag'an. Bul etnonim birinshi ret X a'sir aqırındag'ı arab jazba dereklerinde gezlesedi. Biraq Turkmenistan tariyxshısı A.Djikiev tu'rkmen ataması V-VI a'sirlerden baslap bar deydi. Bul atamada tu'rk qa'wimlerinin' Oguz ha'm Karluklari h.t.b. atalg'an. Olar Orta Aziyadag'ı o'tırıqshı İran tilindegi qa'wimler arasında jasag'an, diyxanshılıq penen shug'ıllang'an. Tu'rkmen ataması XI-XII a'sirlerde Orta Aziyanın' batıs bo'limindegi qa'liplesken xalıq dep ataladı. Tu'rkmen dep Kishi Aziyag'a, Azerbayjan ha'm Arqa İrakke XI a'sirde ko'ship barg'an, oguz sharwalarıda atalg'an. Jaqıng'a shekem tu'rkmenler (oguzler) Orta Aziyag'a XI a'sirdegi Seldjuklerdin' topılısı menen keldi degen pikirler boldı. Biraq tu'rkmen xalqın tolıg'ı menen oguzler dep esaplawg'a, olardın' Aral jag'alarınan seldjukler ha'reketi menen kelgen dep esaplawg'a bolmaydı. Sebebi tu'rkmen xalqının' ata-babaları jergilikli Aral-Kaspiy aralıg'ındag'ı qa'wimler daxlar, massagetler bolıp esaplanadı. Sonday-aq, olardın' ata-babalarının' qa'liplesiwine jergilikli otrıqshı diyxanshılıq penen shug'ıllang'an Tu'slik Turkmenistandag'ı ha'm Xorasan ja'ne Parfiyadag'ı jasag'an qa'wimler qatnasqan. Bularg'a V a'sirdegi eftalitler, VI-VIII a'sirlerdegi tu'rkmenler, mong'ollar tilindegiler Aral jag'alarınan kelip aralasqan. Biraq Kaspiy jag'alalarında ko'shpelilerge Kopet-Dag alabındag'ı otırıqshılarg'a ko'shpeli tu'rki tilles xalıqlardın' ta'siri az boldı. XIV a'sirde de Kaspiy jag'alarında İran tilindegi sharwalardın' bolg'anı ma'lim. Degen menen tu'rkmen xalqının' ata-babalarının' qa'liplesiwinde tu'rki qa'wimleri a'hmiyetli orın tutqan. Oguzler IX a'sirlerde Turkmenistang'a kelgende bul jerde tu'rkler bar edi. Tu'rkmen xalqının' qa'liplesiwine XI a'sirde seldjuklerdin' shıg'ıstan, batısqa jıljıwı a'dewir ta'sir jasadı. Aral jag'alarındag'ı oguzler, seldjukler qısqısınan turkmenistandag'ı ko'birek jılıstı ha'm jergilikli qa'wimler menen aralastı. A.Djikiev tu'rkmen xalqının' qa'liplesiwi usı jerlerde X-XI a'sirlerde qa'liplesti dep pikir ju'rgizedi. Biraq A.Djikievtin' ilimiy basshı, t.i.d. G.P.Vasileva ko'plegen etnografiyalıq ha'm jazba derekler tiykarında tu'rkmen xalqının' qa'liplesiwi XV-XVI a'sirlerde boldı dep ko'rsetedi. Tu'rkmen xalqının' qa'liplesiwine qıpshaq qa'wimlerinin' qatnasqanın' da'liyileydi. G.P.Vasilevanın' pikiri isenimlirek, sebebi XV-XVI a'sirlerde Turkmenistandag'ı ko'shpeliler o'tırıqshılıqqa o'tip, jergilikli xalıqlar menen birikti. Al Turkmenistannın' arqasındag'ı dalan'lıq penen sahralardag'ı burıng'ı oguz qa'wimlerinin' ayrım bo'limleri ha'm basqada sharwa qa'wimler (alan, qıpshaqlar h.t.b.) ja'nede ayrım xorezmlilerden taza qa'wimler birikpeleri olardın' atamaları payda boldı. XV-XVI a'sirlerde Orta Aziyadag'ı tu'rkmenler Kaspiy ten'izinin' shıg'ısın, Sarı qamıs ko'linin' jag'alarında, Qaraqumda qonıslasqan. Sonday-aq, arqa batıs Xorezm oazisi, Tu'rkmenistannın' tu'slik oazisin jayladı. Bul jerler de ele İran tilindegi xalıqlar bar edi. Bul da'wirde Mang'ıshlaq ha'm U'stu'rtti Salar, Choudır h.t.b. oguz qa'wimleri jasadı. Bulardın' aralarında da tu'rki tilles qa'wimler menen birge İran, Mong'ol tilindegi qa'wimler bar edi. U'lken Balkanda jasag'an tu'rkmen qa'wimlerinin' biri Salar urıw birikpesi jasag'an. Bul birikpege jaqın Ersarı birikpesi ornalasıp, ol teke, iomud bolıp ekige bo'lingen. Salar ha'm Erasarı eki u'lken urıwlar birikpesi o'z ara jerleslik ha'm etnikalıq jaqınlıqta bolg'an.

XV-XVI a'sirde Mang'ıshlaq ha'm Ustyurttin' arqa bo'liminde jasag'an Choudırlar, olarg'a etnikalıq jag'ınan jaqın abdal ha'm arabashılar jasag'an. Bular birigip Xasan a'li dep ataldı. Basqa Tu'rkmenlerdin' barlıg'ı Soyun xanlıqlar dep atalg'an. Demek tu'rkmenler jasag'an jerinde o'z-ara etnikalıq jaqınlıg'ı jag'ınan 4 subetnosqa bo'lingen. Salar, Ersarı, Xasan ali, Soyunxanlı. Tu'rkmen xalqının' qa'liplesiwine a'yyemgi ju'rgilikli qa'wimlerden baslap XVIII a'sir ha'm XIX a'sirdin' basına shekemgi da'wirde ha'r tu'rli urıw, qa'wimler qatnasqan.

Tu'rkmen xalqının' qa'liplesiwinde belgili basqıshları bar. Abdal, Yazır, Alan ha'm tag'ı basqa urıw ha'm qa'wim atamaları oguzler kelmesten burıng'ı jergilikli urıw ha'm qa'wim atamaları. Olar eftelit, as, alan h.t.b. jergilikli İran tilindegi qa'wim urıw atamaları bolıp esaplanadı. Tu'rki tilindegi oguzlerdin' 24 qa'wim atamalarınan tu'rkmenlerde 8 qa'wim ataması, 10 urıw ataması saqlang'an.

Geypara tu'rkmen etnonimleri, "keneges","chagatay", "qıpshaq" h.t.b. tu'rkmen xalqının' qa'liplesiwine qon'sılas xalıqlardan orta a'sirlerde ha'r tu'rli sebepler menen kelip aralasqanlıg'ın ko'rsetedi.

Etnonim "tat" tu'rkmenler etnonimlerine oguzlerden son'g'ı da'wirde aralasqan. "Tatlar" a'yyemgi jergilikli İran tilindegi otırıqshılar diyxanshılıq penen shug'ıllang'an. Olar o'zbek, azerbaydjan etnonimlerinin' arasında elede o'mir su'rmegenshe tu'rkmenlerdin' a'yyemgi İran tilindegi qa'wimler menen etnikalıq ma'deniy baylanısta bolg'anlıg'ın tu'rkmenlerdin' da'stu'rlerinde ko'rsetedi. Ma'selen: "Nawrız bayramı" jergilikli a'yyemgi İran tilindegi qa'wimler payda bolg'an. Bul bayram tu'rkmenlerdin' de milliy bayramı bolıp o'mir su'rmekte.

Tu'rkmenlerdin' a'yyemgi orta a'sirlerdegi 3 qa'wim birikpesinen qa'lipleskenligin, olardın' a'tirapındag'ı xalıqlar menen ma'deniy ha'm etnikalıq baylanısta qa'lipleskenligin olardın' xojalıqlarında ko'rsetedi. Tu'rkmenler erte zamanlardan berli diyxanshılıq, mal-sharwashılıq ja'nede basqa xojalıq tu'rleri menen shug'ıllang'an. Orta Aziya ha'm Qazaqstanda IX a'sir aqırı XX a'sir baslarında 3 xojalıq ma'deniy tu'rde bo'linedi. Birinshi, oaziste otırıqlılar qoldan suwg'arıw arqalı diyxanshılıq penen shug'ıllanıwshılar, Ekinshi, yarım o'tırıqshılar olar diyxanshılıq ha'm mal-sharwashılıq penen shug'ıllang'an. U'shinshi, ko'shpeli sharwalar olardı da belgili bo'legi qudıq, bulaq, ko'k suwları menen azıraq diyxanshılıq islegen. Tu'rkmenlerde bul 3 xojalıq tu'rinde bolıp ko'binese yarım otırıqshılıq turmıs keshirgen. Mal sharwashılıg'ında qoy-janlıq, tu'ye, azıraq jılqı ha'm qara mallar saqlang'an.

O'nermentshilik ha'lsiz rawajlang'an. O'nermentshilik penen xojalıqtı asıraw da'rejesine jetpegen. O'nermenshi, diyxanshılıq, mal sharwashılıg'ı menen de shug'ıllang'an. Temirshilik, zergerlik, gu'lalshılıq, gilem ha'm kiyizlerdi satıw ushın da tayarlag'an. Bunday xojalıq qonıslas xalıqlar menen uqsas, o'zgesheliklerge iye. Materiallıq miyrasları tu'rkmen xalqının' ata-babaları, xalıq bolıp qa'liplesiwi ha'zirgi territoriyasında qa'lipleskenligin ko'rsetedi. Sonın' menen birge qon'sı xalıqlar menen etnikalıq ha'm ma'deniy baylanısta bolg'anlıg'ın ko'rsetedi.

O'zbeklerdin' etnikalıq quramına XIX a'sirlerde oguz, tu'rkmen, bayat, aq-qoylı, a'rsarı, yabı h.t.b. etnonimler bolg'an. Olar orta a'sirlerdegi oguz ha'm tu'rkmenlerdin' toparınan shıqqan. Oguz tu'rkmenler menen o'zbek xalqının' qa'liplesiwinde g'ana emes, oguzler ta'siri o'zbeklerdin' ana tilinin' qa'liplesiwinede ta'sir etti. Sebebi, oguzler basqada orta a'sirdegi tu'rki tilles qa'wimler sıyaqlı, qıpshaq, qan'lı h.t.b. Orta Aziya ha'm Qazaqstan xalıqlarının' ertedegi ata-babaları bolıp esaplanadı. Ma'selen, qırg'ız xalqının' da'stanı "Manasta" qırg'ız xalqının' da'slepki ata-babalarının' birin Uguzxan dep ataydı. Sonday-aq, tu'rkmen, qırg'ızlarda uqsas etnonim atamalar da ushırasadı. Tu'rkmenler menen qaraqalpaqlar arasında a'yyem zamannan berli etnikalıq xojalıq ma'deniy baylanıslar bolg'an. Qazaq ha'm qaraqalpaqlardag'ı iri etnonimler balg'alı, qanjıg'alı, qostamg'alı, qazayaqlı, qon'ırat, qıpshaq, qıyat, naymanlar tu'rkmen arasında da bar. Burıng'ı bunday bir etnonim ha'r qanday sebepler menen bo'lsheklenip Orta a'sirlerde tu'rkmen, qazaq, o'zbek, qaraqalpaq h.t.b. xalıqlardın' qa'liplesiwine qatnasqan. Tu'rkmen ha'm qaraqalpaqlardın' turaq jayları, kiyimleri uqsas bolg'an, merekeleri birge o'tken. Baqsı-jırawlar namaları uqsas, tu'sinikli bolg'an.