Yusup Has Hájip: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Wikipedia, erkin enciklopediya
k 1 nusqa
k 2 nusqa
(Parıq joq)

18:08, 2008 j. maydıń 26 waqtındaǵı nusqası

Yusip Has Ha'jib XI a'sirde jasag'an shıg'ıs ellerinin' ko'pshiligine belgili bolg'an ko'rnekli shayır ha'm alımlardın' biri. Ol jasap turg'an zaman tu'rkiy xalıqlar birlespesinin' en' rawajlang'an zamanı Qaraxakiyler ma'mleketinin' ilim ha'm pa'n jag'ınan o'sip, joqarg'ı basqıshqa ko'terilgen da'wiri edi. Sonın' ushında bul a'jayıp shayır tu'rkiy tilindegi jazba poeziyanın' baslawshıların'ın' biri boldı.

Yusup Has Ha'jib Balasag'uni "Qutadg'u biliktı" hijri esabı menen 462-jılı, jan'a jıl esabı boyınsha 1070-jılları jazıp pitkergen. Bul haqqında avtordın' o'zi de "on segiz ayda jazıp pitkerdim" degen pikirdi aytqan. Bunnan tısqarı onın': "Jasta eliwge kelip qaldı. Bir waqıtları qara g'arg'a edik. Endi aqıl da a'bden tolısıp, shash ta ag'arın'qırap, aq quwg'a aylanıp baratırmız" degen so'zlerine qarag'anda, bul da'standı ol eliw jaslar shamasında jazıwg'a kirisken. Usınday mag'lıwmatlarg'a tiykarlanıp "Qutadg'u bilik"tin' 1070-jılları jazılıp pitkerilgenligin esapqa alg'anda, onın' avtorı bolg'an Yusup Balasag'unidin' 1015-jılları tuwılg'anlıg'ın tastıyıqlawg'a boladı.

Yusip Has Ha'jibtin' "Qutadg'u bilik" (Baxıtqa baslawshı bilim) shıg'armasının' ha'zirge shekem tek u'sh nusqası g'ana tabılg'an. Bunın' en' birinshisi - Ve-sh nusqası. Bul kitap 1439-jılı Gerat qalasında ko'shirilgen bolıp, son'ınan belgisiz sebepler menen Stambulg'a alıp ketiledi. Bul kitap sol jerde diplomatiyalıq xızmette ju'rgen belgili Avstriya alımı İosif fon Xammer Purgishtal qolına tu'sedi de, onı satıp alıp Venadag'ı korollik kitapxanag'a sıylıqqa beredi. Solay etip bul kitap Qutadg'u biliktin' Vena nusqası dep ataldı.

Ekinshisi Kair nusqası bolıp, bul qoljazba negizinen arab ha'ribi menen ko'shirilgen. 1896-jılı nemis alımı B. Morits ta'repinen tabılg'an. Usı nusqa tiykarında ko'shirilgen belgili rus alımı V. V. Radlov qoljazbası SSSR İlimler Akademyasının' Shıg'ıstanıw institutının' Peterburg bo'liminde saqlanadı.

U'shinshisi Namangan nusqası 1914-jılı A.Z.Valitova ta'repinen O'zbekstaniın' Namangan qalasınan tabılg'an. Bul kitap 1967-jılı belgili o'zbek alımı Qayum Karimov ta'repinen transkriptsiyalanıp baspadan shıqtı.

Da'standa avtor negizinen to'rt tu'rli ma'seleni ortag'a qoyadı.

  1. A'dalat
  2. Da'wlet
  3. Aqıl
  4. Qa'na'a't.

Eldi basqarıw ushın usı to'rt talap og'ada za'ru'r bolıp esaplanadı. Birinshiden, eldi basqarıw ushın patsha a'dil bolmag'ı lazım. Bul bag'dar da'standa Ku'ntuwdı patsha obrazı arqalı berilgen. Ekinshiden, el xalıq abadan jasawı ushın ma'mlekettin' g'a'ziynesi mol bolıwı ha'm bul baylıqtı o'z ornında jumsawshı bilimli adamlar kerek. Patshalıqtın' g'a'ziynesi esap-sanaq arqalı alıp barılsa g'ana el baxıtlı, da'wletli boladı. Bul ha'diyseler patshanın' wa'ziyri Aytoldı obrazı arqalı beriledi. U'shinshiden, ma'mleket aqıl ha'm parasat arqalı basqarılıwı kerek. Bul ma'sele wa'zirdin' aqıllı ulı Ug'dulmish obrazı arqalı sheshiledi. To'rtinshisi, ha'r qanday adamnın, qa'na'a't insaplı bolıwı kerekligi wa'zirdin' tuwısqanı da'rwish Odg'urmish obrazı arqalı berilgen.

Da'stan sol da'wirdin', en' ko'lemli shıg'armalarının' biri bolıp altı mın' bes ju'z jigirma ba'yitten ibarat. Shıg'armanın' baslı qaharman'ı Ku'ntuwdı isimli patsha. Ol o'zinin' a'dilligi menen pu'tkil du'nyag'a ma'lim bolıp, ko'p g'ana adamlar onı ko'riwdi ha'm pikirlesiwdi a'rman etken.

Biraq, Has Hajib aytqanday, bir adamn ın' danalıg'ı, a'dalatlıg'ı hesh na'rse bolmas eken. Onın' ideyaların iske asırıw ushın ja'rdemshi danıshpanlar kerek. Aytoldı tap usınday keyiptegi adamlardan biri bolıp, Ku'ntuwdını izleydi ha'm tabadı. Ku'ntuwdı onı ko'p ma'rtebe sınap ko'rgenen keyin o'zine wa'zir etip tayınlaydı. Aytoldı elge ushıp kelgen bir baxıt qusı sıyaqlı xalıqtın' bereketi birden tasıp kete beredi. Shıg'armanın' basınan aqırına shekem avtor o'z pozitsiyasında anıq turadı. Ol bul kitaptı tek na'siyat ushın g'ana jazbag'an. Yag'nıy, bul du'nyanı tanıwdın' o'zi negizinen bilim iyelew. Bilimsiz adamnın' nadanlıg'ı ko'p. Sonın' ushında du'nya go'zzallıg'ı bilimnen baslanadı. Bilim adamlardın' ko'zin ashadı. Jaqsı ha'm jamanlardın' parqın tu'siniwge ja'rdemlesedi. Jamanlıq jolı menen tabılg'an baylıq adamlardın' abıroyın tu'siredi degen pikirdi aytadı. Avtor bul haqqında:

Gu'mis tez sawılar ha'm pa'nt beredi,
Danalıq so'z gu'mis alıp keledi.
O'mirge miyrasdur danalar so'zi,
So'z benen ashılar aqıldın' ko'zi.
Sonlıqtan sezimdi tarqatıp elge,
Miyras etkim keldi keyingilerge...
Ko'p adamlar bilmesede o'zimdi,
Qaldırmaqshı boldım, so'ytip so'zimdi,
Na'siyatlar jaqpas nadanlar ushın,
Men jazdım haqıyqıy adamlar ushın'
Bul so'zlerdi bilimlige arnadım,
Bilimsizdin' tilin bile almadım…

Yusip Has Ha'jib bul kitaptın' jazılıwı haqqında ayta kelip: "Meni qartayg'an halımda g'ana bul du'nyanın' ta'shwishlerin jaqsı sezdim. Jaqsılar menen bir qatarda bul du'nyada jaman adamlar da a'dewir ko'p eken. Eger bular bir shımshım bolsada danalıqtan sabaq alsa, bunday bolmas edi degen oy qıyalıma keldi. Solay etip bul shıg'armanı jazıwg'a kiristim. Sonshama ha'diyselerdi sezip ju'rgen bolsamda bul ku'nge shekem bir qatar jazbag'anım ushın o'zimdi keyidim - dep aytadı. Qullası, Yusip Has Ha'jibtin' "Qutadg'u bilik"tı og'ada erte da'wirlerde jazılıp qalıwına da'stan, danıshpanlıq haqqındag'ı en' a'jayıp shıg'arma bolıp esaplanadı.