Ibrayım Yusupov

İbrayım Yusupov - ko'pshilikke ken' ma'lim shayırlardın' biri. Ol 1929-jılı Shımbay rayonının' Azat awılında tuwılg'an. A'debiyatqa ha'wesligi mektepte oqıp ju'rgen jıllarınan-aq baslang'an, diywalı gazetalarg'a qosıqları basılıp turg'an.

İ.Yusupov 1949-jılı Qaraqalpaq ma'mleketlik pedagogikalıq institutının' qaraqalpaq tili ha'm a'debiyatı fakultetin tamamlap, 1961-jılg'a shekem usı institutta mug'allim bolıp isleydi. 1961-jıldan 1965-jıllar aralıg'ında "A'miwda'rya" jurnalının' bas redaktorı, ilim izertlew institutında xızmetker boladı. 1965-jıldan baslap Qaraqalpaqstan Jazıwshılar Awqamın basqaradı. 1980-jıldan baslap "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasının' redaktorı, Respublikalıq Milliy qa'diriyatlar ha'm ruwxıy ma'deniyat orayı baslıg'ı h.t.b.

Qaraqalpaq a'debiyatının', a'sirese, poeziyanın' jetilisiwi ha'm ko'rkemlik jaqtan ba'lentlikke ko'teriliwinde onın' talantlı wa'kili İbrayım Yusupovtın' og'ada u'lken ornı bar. İbrayım Yusupov qaraqalpaq a'debiyatına Ullı Watandarlıq urıstan son'g'ı jılları keldi. Shayırdın' ayrıqsha pafosqa tolı ken' lapızlı lirikası, oyshıl, obrazlı, filosofiyalıq shıg'armaları, ulıwma poeziyası, epikalıq shıg'armaları oqıwshılar ja'miyetshiligi ta'repine jaqsı bahalandı. Onın' shıg'armaları orıs, o'zbek, qazaq, ha'm t.b. tillerge awdarılg'an.

İ.Yusupovtın' qaraqalpaq a'debiyatında poema janrın rawajlandırıwg'a qosqan u'lesi salmaqlı. Shayırdın' birinshi poeması "Joldas mug'allim" 1949-jılı jazıldı. Bul poema onın' shayırlıq jolın belgilewshi shıg'arması edi. Sonnan bergi da'wirde "Akatsiya gu'llegen jerde", "Aktrisanın' ıg'balı", "Eski fontan ertegi", "Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq", "Dala a'rmanları", "Tumaris", "Poseydonnın' g'a'zebi", "Bu'lbil uyası", "Ma'melek oy" t.b. shıg'armaları belgili.

İ.Yusupov "Qaraqalpaqstang'a miyneti sin'gen ko'rkem g'ayratkeri" ha'm "Qaraqalpaqstan ha'm O'zbekstan xalıq shayırı", Respublikalıq Berdaq atındag'ı sıylıqtın' laureatı. A'debiyattı rawajlandırıwdag'ı miyneti ushın hu'kimet ta'repinen orden ha'm medallar menen sıylıqlandı. İ.Yusupovtın' "Seydan g'arrının' gewishi" atlı gu'rrin'i qaraqalpaq a'debiyatında en' jaqsı gu'rrin'lerden esaplanadı. Da'slepki kolxozlasıw da'wirlerinin' kishkene g'ana bir epizodın su'wretleytug'ın bul shıg'arma 1956-jılı jazıldı. Bul waqıtları A'.Shamuratov ta'repinen jazılg'an "Qırıq qız" pesasın qayta shıg'ıp tamashago'ylerge usındı. Teren' ma'nili yumorg'a tolı "O'mirbek laqqı" komediyası u'lken tabısqa iye boldı. Son'g'ı jılları "İskender patshanın' tu'si" pesası saxnalastırılıdı. A'debiyatımızdın' tariyxında birinshi ma'rtebe "A'jiniyaz" operasının' librettosın jazdı.

İ.Yusupov qaraqalpaq a'debiyatın o'zinin' ko'p g'ana awdarmaları menen bayıtqan shayır. Pushkin, Lermontov, Gete, Shekspir, Mayakovskiy h.t.b. shayırlardın' ayırım shıg'armaları menen qaraqalpaq oqıwshıların tanıstırıwda u'lken xızmeti bar.

İbrayım Yusupovtın' en' da'slepki "Joldas mug'allim" poemasınan baslap, son'g'ı jazılg'an poemalarına shekem onın' izleniwshiligin, tematikalıq jaqtan ha'r tu'rliligin bayqawg'a boladı.

"Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq" poemasında tu'rkmen hayal-qızlarının' awır ta'g'dirin su'wretlenip, on sawsaqtan o'neri to'gilgen bul a'jayıp adamlardın' qayg'ılı o'mirin sheberlik penen ashadı.

Tu'rkmen qızın yawmıt sa'rdarı hayal u'stine aladı, qolınan o'neri tamg'an kelinshek qızlı boladı, o'zinin' o'nerin qızına o'tkeredi. Olar toqıg'an gilem dan'qı pu'tkil shıg'ısqa an'ız bolıp taraydı, bug'an Xiywa xanı ashıq boladı. Xan qızdın' o'zine emes, o'nerine ashıq. Qız xan sarayına aldırıladı. Xan saltanatlı ushın gilem toqıwdan ol bas tartadı. O'ytkeni, ol toqıg'an gilem, biylewshilerdin' baq talas ha'm du'nya toplaw ushın esapsız qırg'ın jawgershiligine sebep boldı. Qız zindang'a taslanadı. "Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq" shıg'arması doslıq haqqında, tag'dirles xalıqlardın' o'tken o'miri ha'm bu'gingisi haqqında, jazılg'an shıg'arma boldı.

"Dala a'rmanları" (1964) poemasında U'stirtti bag'ındırıwshı adamlardın' qaharmanlıq miyneti jırlanadı. Taydın' izin qırıq jıl saqlag'an taqır, qıran ushsa qanatı, tulpar shapsa doynag'ın ku'ydirgen jaziyra, mun'lı namag'a shertken mayalısh, dala ju'yrigi-jayranlar o'sken kenlik oqıwshının' ko'z aldınan birli-bir o'tip jatadı.

Oqıwshının' aldında eski tariyxıy o'tmishtin' waqıyaları avtorlıq qıyal menen sa'wlelenedi. Durısında da hesh kimnen qorqıp, etegin jıymag'an dala, ko'p a'sirlik tariyxıy ha'diysenin' janlı guwası. Talay jawıngerler bul dalag'a saltanat penen sap tartıp keldi, biraq olardın' janı dalada qaldı, shayır aytqanınday-aq "Qa'y Qısraw bası bul jerde qanlı meste jatıl pushayman etken..."

Poemanın' qaharmanı Mariya bizin' da'wirimizdin' ko'p sanlı romantik, o'rshil, oyshıl, adamlardının' en' abzallarının' biri. Avtor su'wretlegen bul orınlarg'a biz qalıwsız isenemiz, shayırdın' onı yoshlı qatarlar menen jırlawınanda da qızdın' orshel oyına teren' su'ysiniwshilik bar.

"Tumaris"- qaharmanlıq temadag'ı poemalardın' qatarına kiredi. (1970-jılı jazılg'an). O'z xalqının' o'tken tariyxı, an'ız hikayaları shayır ushın og'ada bay material beredi. O'tkendi su'wretlew shayırg'a bu'ginginin' ullılıg'ı jetkeriw ushın kerek. Ha'r bir xalıqtın' o'tmishinde an'ızg'a aylang'an qaharmanlıq waqıyalar ko'p. Usılardın' biri – qaraqalpaqlardın' ata-babaları esaplang'an massagetlerdin' hayal patshası Tumaris tuwralı qaharmanlıq ha'diyse. İ.Yusupovtın' "Tumaris" poemasında sol hayal patshanın' o'z jeri, o'z qa'wimlerinin' erkinligi ushın ja'ha'nger Kirge qarsı ma'rtlik sawashı sa'wlelendiredi.

İ.Yusupovtın' poemalarının' ishinde "Aktrisanın' ıg'balı" do'retpesi a'hmiyetli orındı iyeleydi. "Aktrisanın' ıg'balı"- ma'deniyat haqqında onın' u'lken bir tarawı teatr, qaraqalpaqtın' birinshi akterları haqqında jazılg'an shıg'arma bolg'anlıqtan poemada su'wretlengen barlıq ha'siyseler, keshirmeler usı ma'selenin' a'tirapında boladı. Avtor teatr ko'rkem o'nerinin' qaraqalpaq miynetkeshleri arasında da'slepki ma'deniyat gu'lin jayın, urqan jayıwshı, onın' ko'pshiliktin' sana-sezimi oyatıp, haqıyqat joldı tutınıwına ja'rdemlesiwin sa'wlendirgen. Poemanın' tiykarı etip birinshi qaraqalpaq dramaturglerinin' biri A'bdiraman O'tepovtın' obrazı menen tanıstıradı. Shıg'armada avtor teren' ma'nili xalıqlıq ug'ımlardı orınlı tu'rde qaharmannın' minezin ashıwda durıs paydalana biledi: "Qız kewili aq sandıq", "Da'stu'r zan emes o'zi zan'", "Birewler taldan da tikenek izler" h.t.b. Yamasa shayır ta'repinen keltirilgen mınanday qatarlarda tawıp aytılg'an pikirler ekenligi so'zsiz.

Sonday ju'rekler bar, du'nyada biraq,
Ku'shli ag'ıstan da ziyatıraq,
Olar su'ye g'oysa, hu'kimi o'ktem,
Olar ku'ye g'oysa, shıdamı bekkem.

İ.Yusupov bunnan keyin "Qaraqalpaq xalqında so'z", "Bu'lbu'l uyası", "Poseydonnın' g'a'zebi", "Ma'melek oy" degen poemalardı jazdı.