Orta ásir sxolastikası: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Wikipedia, erkin enciklopediya
Content deleted Content added
EmausBot (talqılaw | úlesi)
k r2.6.4) (Bot Qoʻshdi: kk:Схоластика
k r2.7.1) (Bot Qoʻshdi: ka:სქოლასტიკა
Qatar No 77: Qatar No 77:
[[it:Scolasticismo]]
[[it:Scolasticismo]]
[[ja:スコラ学]]
[[ja:スコラ学]]
[[ka:სქოლასტიკა]]
[[kk:Схоластика]]
[[kk:Схоластика]]
[[ko:스콜라 철학]]
[[ko:스콜라 철학]]

01:00, 2012 j. maydıń 15 waqtındaǵı nusqası

Orta a'sir filosofiyası sxolastika degen atama menen ma'lim. Sxolastika (grekshe σχολαστικός - alim, mektep) yag'nıy filosofiyalıq mektep degendi an'latadı.

Sxolastikanın' tiykarg'ı o'zgesheligi, ol o'zin teologiyag'a xızmet etetug'ın ilim sıpatında belgili. XI a'sirden baslap orta a'sir universitetinde logika problemalarına qızıg'ıwshılıq a'dewir ko'terildi. XI-XIV a'sirlerdin' filosofiyasına Boetsiydin' logikalıq shıg'armaları u'lken ta'sirin tiygizdi, ko'plegen tu'siniklerdin' ma'nisin ashıp berdi. Sxolastikalıq dialektikag'a qarsı ha'r qıylı mistikalıq ag'ımlar turdı. XV-XVI a'sirlerde bul sonshelli gumanistlik aq su'yekler ma'deniyatı neplagon naturfilosofiya tu'rinde rawajlana basladı.

Orta a'sirde ta'biyatqa jan'a ko'z-qaras qa'liplesedi. Qudaylıq ku'shli jaratqan haqqındag'ı ta'liymat ta'biyattın' o'z erkinligin joqqa shıg'ardı, sebebi quday ta'biyattı g'ana emes, al zatlardın' ta'biyiylik awhalına qaramastan ha'reket etti. Sonın' ushın 1) tiykarg'ı dıqqat qudayda ha'm Adam janın biliwi qaratıldı. 2) Ta'biyiy qubılıslarg'a qızıg'ıwshılıq ku'sheydi, olar simvollar retinde sa'wlelendi.

Orta a'sir oyshılları Adam ma'selesine de toqtap o'tti, ha'm ha'r qıylı juwaplar berdi.

Birinshi anıqlaması Adam qudaydın' obrazı ha'm u'lgisi.

Ekinshi Platon, Aristotel ha'm olardın' dawamshıları ta'repinen berilgen Adam bul aqıllı maqluq dep tu'sindiredi.

Adam probleması menen xristian filosofiya qızıqsındı, olardın' pikiri boyınsha, Adam-pu'tkil ta'biyatta birinshi orındı iyeleydi, al grek filosofları Adam ta'biyattan u'stin turadı ol qudaydın' u'lgisi dep tu'sindiredi.

Orta a'sir filosofları ushın Adam basqa du'nyadan kelgen. Bibliya boyınsha Adam topıraqtan ha'm suwdan islengen, o'simliklerdey o'sedi ha'm azıqlanadı. Sonın' ushın xristian da'stu'rlerinde Adam ta'biyattın' patshası, do'retiwshisi.

Xristian ta'liymatının' tu'siniwinshe qudaydın' balası Logos, yamasa İisus Xristos adamg'a enedi, ol o'limi arqalı Adam tu'rlerinin' kristegi dozaq azabınan qutqarıwdı oylaydı, solay etip adamlarg'a jaqsılıq beriwdi qoyadı.

Xristianshılıqta quday barlıq du'nyanın' jaratıwshısı, ol ta'biyattan ajıratılg'an. Onda isenim bilimnen joqarı qoyıladı, yag'nıy aqıl etpeytug'ın na'rselerdi isenimge qoyıwdı talap etedi. Xristian antologiyasın belgileytug'ın ekinshi dogmatı denenin' qaytadan tiriliwi boladı. Orta a'sir sanası isenimli tu'rde adamnın' qaytadan sol denesinde tarqalıwı boladı dep aytadı. Xristian ta'liymatı boyınsha Jan deninin' sırtında jasawı mu'mkin emes. Usı dogmatlar Jan menen denenin' problamasın orta a'sirlik tu'siniwinin' negizine alındı.

Xristian dogmatların sistemag'a alıp kelgen filosoflardan biri Origen (III a'sir) onın' ta'liymatının' negizinde Adam haqqındag'ı tu'sinikti quraydı. Onın' pikirinshe Adam ruwxtan, jannan ha'm deneden turadı.

Orta a'sir filosofları adamnın' erki ma'selesin qayta talıqlap, aqıldan son' erikke o'tti. Ma'selen Avgustin ushın barlıq adamlar eriktin' qanday bolsada o'mir ma'nisi. Adamnın' ishki turmısın baqlay otırıp, a'sirese o'zinin', Avgustin: Adam jaqsılıqtı biledi, biraq onın' erki og'an bag'ınbaydı, islewdi qa'lemesede, ol isleydi dep juwmaq shıg'ardı. Adamnın' usı awhalın ol jannın' awırıwg'a ushırawı onın' o'zine bag'ınbawı yag'nıy o'zindegi joqarg'ı baslamag'a bag'ınbawı dep bildi.

Orta a'sir ta'liymatı boyınsha Adam o'z gu'nalıq qızıg'ıwshılıqlarınan qudaydın' ja'rdemisiz qutıla almaydı. Solay etip orta a'sir filosofiyası tutası menen teotsentrizm sıpatında xarakterleniwi tiyis.

Geologiya qudaynama-berilgen dinnin' isenim-ta'liymatın sistematizatsiyalaw. Orta a'sir filosofiyasının' barlıq tiykarg'ı tu'sinikleri quday menen baylanıstırıladı ha'm ol arqalı belgilenedi.

Orta a'sirdegi filosofiyalıq oy tek Batıs Evropada emes, ol Shıg'ısta, Vizantiyada rawajlanadı.

Vizantiyanın' filosofiyasının' Batıs penen uqsaslıg'ı bolg'an menen onın' bir qatar o'zgeshelikleri bar.

476 jıl Batıs Evropa ushın Orta a'sirdin' baslanıwı bolıp tabıladı. Usı jılı Batıs Rim imperiyası germanlar ta'repinen jawlap alınadı. Shıg'ıs Rim imperiyası Vizantiya Varvarlıq jawlap alıwdan qaladı. Na'tiyjede ekonomikalıq siyasat ha'm ma'deniy da'stu'rler ha'm jetiskenlikler o'z qa'lpinde saqlanıp qaladı. Usıg'an baylanıslı Vizantiya joqarg'ı rawajlang'an o'zgeshe ma'deniyattın' orayı sıpatında basqa ellerdin' aldında turadı.

Bul jerde xristian dini ha'm onın' pravoslavyan formasında u'stemlik etti. Bilim beriwge ha'm ilimge u'lken hu'rmet penen qaradı. Vizantiya filosofları ilimnin' antikalıq tu'sinigin saqlap qaldı. Barlıq ilimler filosofiya degen atama menen birikti. Ma'selen İ.Damaskin filosofiyag'a altı anıqlama berdi:

  1. Filosofiya jasawshı ta'biyat bilimi
  2. Filosofiya qudaydın' qudaylıq ha'm Adam islerin biliw
  3. Filosofiya Adam o'limindegi shınıg'ıw
  4. Filosofiya qudayg'a usatıw
  5. Filosofiya barlıq iskusstvolardın' ilimlerdin' baslaması
  6. Filosofiya danalıqtı su'yiwshilik haqqındag'ı ilim

Vizantiya filosofları grek filosoflarının' oylarının' barlıq baylıg'ın o'zlestirip aldı ha'm saqlap qaldı. Vizantiyaja jasag'an peolatonizm ag'zaları Platon ta'liymatın sistematizatsiyaladı. Onın' tiykarg'ı wa'killeri Platon (205-270 jj), Yamalik (275-380 jj) ha'm Prokl (412-485 jj). Olar ushın pu'tkil du'nya ierarxiyalıq sistemalardan turdı, onın' to'mengi qatlamı joqarısına minnetli. Onın' en' joqarı qatlamında bir pu'tinlik jaylasqan. Ol quday. Bul bir pu'tinlik ha'r qanday bolmıstın' sebebi. Ol bolmısqa tiyili emes, sonın' ushın ya aqıl bolıp, so'z bolıp og'an jetpeydi, quday haqqında hesh na'rse aytıwg'a bolmaydı. Ekinshi qatlam bul aqıl, onda ideyalar bar, bul taza bolmıs ha'm bir pu'tinlik ta'repinen jaratılg'an.

U'shinshi qatlam Jan, ol aqıl sıyaqlı endi birgelki emes, al janlı deneler arasında bo'lingen sebebi kosmos platonikler ushın jasawshı maqluq, jin-shaytanlardın', adamlardın', haywanatlardın', o'simliklerdin' janı, bunnan basqa ol ha'reket etedi, Jan ha'r qanday ha'rekettin' barlıq oylawlardın' ha'm qapagershiliklerdin' deregi.

To'rtinshi qatlam, en' to'mengi dene Jan sıyaqlı aqıldan jan'a o'z qa'siyetlerin aqıllılıqtı garmoniyanı aladı, dene jang'a tiykarlanıp onın' formasın aladı.