Ábilqasım Ferdawsiy

A'bilqasım Ferdawsiy - Parsı-Ta'jik klassiklerinin' arasında ko'rnekli orındı iyeleydi. Ol X a'sirdin' aqırı XI a'sirdin' baslarında 934-jılı Tu's qalasının' a'tirapındag'ı Bats awılında du'nyag'a kelgen. Onın' bizge miyras bolıp qalg'an Shaxnama (Shaxlar kitabı yamasa Shaxlar tarıyxı) kitabı 120 mın' qatardan aslam qosıq penen jazılg'an. Qırıq a'sirden aslam da'wir ishinde jasag'an 50 patshanın' o'mirin o'z ishine alg'an. Shayır 35 jıl o'mirin usı kitaptı jazıwg'a sarıplag'an.

Shaxnamanı XIX a'sirde molla Moyın degen kisi qaraqalpaq tiline awdarg'an. Biraq bul awdarmanın' nusqası tabılmag'an. Prof. K.Ma'mbetov bılay deydi. Bizin' u'y arxivimizde (Qanlıko'lde jasawshı) Qa'dirimbet degen kisiden alıng'an XIX a'sirde ko'shirilgen qoljazba bar. Bulda tolıq emes Shaxnamanın' Zal, Ru'stem, Suxrab degen bo'limlerinen g'ana ibarat. Bul qara so'z benen awdarılg'an. Folklorlıq ekspeditsiyalar bul haqqında "Eki iyninen jılan shıqqan patsha", "O'z balasın o'ltirgen palwan" - dep atalg'an ayırım ertekler jazıp alıng'an. Bul ertek emes Shaxnamanın' ayırım bo'lekleri bolg'an.

Ferdawsiy a'piwayı o'nermenttin' balası. Ol jaslayınan bir neshe til u'yrengen. Parsı-ta'jik folklorın jaqsı u'yrenip shıqqan. Ol Aziy ha'm İran tariyxın sonshelli bilgenligi ushın da "Shaxnama" jazıwdı niyet etedi. Hu'kimet basshısı Maxmud G'aznaviy o'z a'trapına shayırlardı jıynadı. Mine usı patshanın' usınısı menen "Shaxnama"nı jazadı. Ferdawsiy seksen jastan asqan shag'ında Bag'datta ju'rip a'yyemgi arab syujetleri tiykarında "Yusup-Zulayxa" degen da'stan da jazg'an. Shaxnama tiykarınan u'sh bo'limnen turadı:

1. An'ızlar
2. Qaharmanlıq epos
3. Tariyxıy bo'lim.

Ha'mmesi bolıp en' a'yyemgi da'wirden baslap tap arablar basıp kirgenge shekemgi İran tariyxın o'z ishine aladı. Birinshi bo'limde İran ha'm ta'jik xalıqları arasında payda bolg'an an'ızlar "Shaxnama"dag'ı erkinlik ta'repdarları Kayumars Xumanch, Ja'mshid ha'm Nova obrazları tiykarında su'wretlengen. Bunda Ja'mshidtin' patshalıq saltanatın, onın' dan'qın ta'riypleydi. Ferdawsiy Nova obrazın beriwde demokratiyanın' gu'resshen'lik xarakterdi su'wretleydi. Ol Zahhaq yag'nıy adamxor patshanı ko'teriliske shıg'ıp joq etedi.

Shaxnamanın' ekinshi bo'limi Zal, Ru'stem ha'm Suhrab haqqıdag'ı qaharmanlıq epos. Bul qaraqalpaqlar arasında ko'p tarqalg'an bo'legi. Bunda Ru'stem ha'dden tısqarı batır sıpatında su'wretlengen. Ru'stem Turan sho'llerinde kiyik quwıp ha'lden tayıp, qulan go'shin jep, ma'y iship uyqlap qaladı. Oyansa Raxsh atlı atı joq. Samangan qalasına baradı. Qala patshası miyman qıladı. Patshanın' qızı Taxminanıxanım ashıq bolıp Ru'stem og'an u'ylenedi. Raxshtı da tawıp beredi. Ru'stem o'z jurtına ketedi. İran ha'm Turan arasındag'ı kelispewshilikler sebepli Ru'stem Turang'a qayta almaydı. Al Turanda tuwılg'an onın' balası Suhrab atasının' kim ekenligin bilmeydi de, a'ke ha'm bala sawashqa tu'sedi. Ru'stem tolıq ku'shine iye bolıp Suhrabtı bılg'ap tasqa uradı. O'lim halatında jatırg'an Suhrab o'z a'kesinin' atı Ru'stem ekenligin aytadı. Ru'stem o'z balası ekenligin bilip topıraq shashıp jılaydı. Ol balasın aman saqlap qalıw ushın Qay Qavustan balzam soraydı. Qay Qavus ata ha'm balanın' birigip ketiwinen qorqıp balzam bermeydi. Suhrab usılayınsha qaza tabadı.

"Shaxnama"nın' u'shinshi bo'limi tariyxıy da'wirler menen baylanısıp, jeti a'sirlik İran tariyxın o'z ishine aladı. Bul zardushtıylıq dini payda bolg'annan baslap İranda arab basqınshılarının' hu'kimranlıq da'wirine shekemgi waqıyalar so'z etiledi. Qa'nigelerdin' mag'lıwmatına qarag'anda bul bo'lim İrandag'ı tariyxıy waqıyalar menen a'dewir jaqın. Yag'nıy avtor ko'birek tariyxıy faktlerge tiykarlang'an. Bul bo'limde Samaniyler da'wirindegi waqıyalar ilimpaz Berzuiydin' Hindstannan "Qalila ha'm Dimna" dep atalg'an kitaptı alıp keliwi, shaxmat oyını ha'm qag'ıydaları haqqında pikirler bar.

Shaxnamanın' barlıq ideyası basıp alıwshılıq, qaraqshılıqqa pu'tkilley qarsı, danıshpanlardın' o'limin o'z ko'zi menen ko'rgen shayır urısqa na'let aytadı. Ulıwma Ferdawsiydin' da'stanı epik traditsiyalar qollanılatug'ın a'yyemgi da'wir menen ko'rkem a'debiyatta realizm ha'm romantik tendentsiya ju'zege keltirgen orta a'sirdegi do'retpe.