Mırza Ulıǵbek: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Wikipedia, erkin enciklopediya
Content deleted Content added
k robot Adding: ru:Улугбек
robot Modifying: de:Ulugh Beg
Qatar No 71: Qatar No 71:
[[bn:উলুগ বেগ]]
[[bn:উলুগ বেগ]]
[[cs:Ulugbek]]
[[cs:Ulugbek]]
[[de:Ulug Beg]]
[[de:Ulugh Beg]]
[[en:Ulugh Beg]]
[[en:Ulugh Beg]]
[[es:Ulugh Beg]]
[[es:Ulugh Beg]]

05:47, 2008 j. iyunnıń 3 waqtındaǵı nusqası

[[Fayl:Ulugh Beg, Timurid painting 1425-50.jpg|280px|súwret]]
Tuwılǵan sánesi 22-mart 1394
Qaytıs bolǵan sánesi 27-oktyabr 1449 (55 jasta)

Mırza Ulug'bek (Shag'ataysha/parsısha (میرزا محمد طارق بن شاه رخ (الغ‌بیگ Mīrzā Mohammad Tāregh bin Shāhrokh (Ulugh Beg) - XV-a'sirdin' ko'zge ko'ringen alımlarınan ha'm patshalarınan biri. Ol Temuriylardan bolg'an sha'wketli patshalardın' biri Shaxruq Mırzanın' ulı A'mir Temurdin' aqlıg'ı. Haqıyqıy atı Muxammed Tarag'ay bolıp Temurdin' shıg'ıs ellerine bolg'an sawashlarının' birinde 1394-jılı 22 martta İrannın' Sultakiya qalasında tuwılg'an.

Temur sarayındag'ı da'stu'rlerge baylanıslı jas Ulug'bek Temurdin' ba'ybishe Saray mu'lk-analıqtın' ta'rbiyasına berilgen. Aradan bir jıl otkennen keyin 1395-jılı o'z aqlıg'ın a'ke-sheshesine qosıp Samarqandqa jibergen.

Aradan to'rt jıl o'tkennen keyin 1398-jılı Samarqandtın' belgili alımı ha'm shayırı Shayx Azariy Ulug'bektin' mug'allimi sıpatında belgilenedi. Ulug'bek onnan til, a'debiyat ha'm tariyx ta'limin u'yrengen. Ol Temuriylar da'stu'rine ko're altı jasınan baslap-aq bir neshe sawashlarda qatnasqan. Yag'nıy jas ballar sawashlarda qaharmanlıq ko'rsetpese de, a'sker qorshawındag'ı arbalarda ju'rip o'z atalarının' qaharmanlıq ha'reketlerin baqlap barıwı tiyis bolg'an. Sebebi patsha bolatug'ın adamg'a o'zinin' jas waqıtlarınan baslap-aq sawash maydanların ko'zden keshiriw za'ru'r ekenligi uqtırılg'an. Usınday sebepler menen Ulug'bek altı jasınan on jas aralıg'ında Siriya (1400-1404), Qıtay (1404-1405) sawashlarında qatnasqan.

Bul arada A'mir Temur qazalanıp Maveranaxrdin' taxtın onın' aqlıqlarının' biri Xalil Sultan iyelegen edi. Bul jag'day shaxzadanın' o'z basımshılıg'ı menen bolg'anı ushında Temur a'wladları arasında u'lken kelispewshiliklerge alıp keldi.

Sonın' ushında Ulug'bek babası A'mir Temur qazalang'an ku'n 1403-jıldın' 18 fevralınan baslap tap 1409-jılı Xalil Sultan Shaxruq a'mirleri ta'repinen tutqıng'a alıng'ang'a shekem Xiratta o'z a'kesinin' panasında boldı. Xalil Sultan ha'kimliginen keyin Maveranaxr taxtı 1409-jıldın' aqırınan baslap Ulug'bekke na'sip etken edi. Bul waqıtta ol on u'sh jasar bala bolıp, sonda da A'mir Temurdin' aqlıg'ı bolg'anı ushın g'ana ma'mleketti basqarıwı kerek edi. Sonın' ushında ol ma'mleketti a'kesinin' en' jaqın adamlarının' ja'rdeminde basqardı. Sol tiykarda ol tap 1449-jıl 25-oktyabrge shekem qırıq jıl dawamında ma'mleketti basqaradı. En' son'ında o'z perzentinin' qaslıq etiwinen ashınarlı jag'dayda qaytıs bolg'an.

Ulug'bek qırıq jıl patsha bolıwına n'aramastan urıs qag'ısqa onshama kewli shappaytug'ın adam bolg'an. Sonın' ushında tariyxshılar ol haqqında orta da'rejedegi ha'kim ha'm a'wmeti onsha kelispegen sarkarda sıpatında ta'riypleydi. Biraq og'ada talantlı alım bolg'an. Sonın' ushın tariyxta onın' patshalıg'ınan ko're alımlıg'ı ko'birek tilge alınadı. O'zi patshalıq etken da'wirde ko'birek ilim ha'm pa'nge itibar bergen. Samarqandqa bir neshe ilim orayları ha'm medreseler qurg'ızg'an. Bunnan tısqarı ol talantlı astronom alım edi. Sonın' ushında Shıg'ıstag'ı en' eski astronomiyalıq observatoriyalardın' biri Samarqand qalasında sol da'wirde Ulug'bek ta'repinen saldırılg'an.

Astronomiya tarawındag'ı onın' en' ko'lemli miyneti 'Zichi jadidi Kuraganiy' (Ko'raganiydin' jan'a astronomiyalıq kestesi) 1437-jılı jazılg'an. Ekinshi en' ko'lemli miyneti tariyx ilimine bag'ıshlang'an bolıp XIII-XIV a'sirdegi mon'g'ol imperiyasın so'z etetug'ın 'Ulusiy arbayi Chingiziy' (Chingiziylardın' to'rt ulısının' tariyxı). Bul tu'rki mong'ol tariyxına bag'ıshlang'an og'ada a'jayıp kitaplardan biri bolıp, kiris bo'limi payg'ambarlar tariyxınan baslanıp, tu'rklerdin' an'ızg'a aylang'an babaları Efas ha'm Nux payg'ambarlardan baslanıp, son'ınan Tu'rk xan ha'm Shıg'ıs xan haqqında so'z baslaydı.

Birinshi bo'lim, ullı jurt, yag'nıy Mon'g'olstan menen arqa-qıtay tariyxına bag'ıshlang'an bolıp Ugedey xan (1227-1241) jıllardan baslanıp, son'ı Orday xan zamanı menen tamamlanadı.

Ekinshi bo'lim, Joshı ulısınan baslang'an Altın Orda tariyxı. Bul Orda Edil ha'm Jayıq boylarınan baslanıp Xorezm, Tu'rkstan u'lkenlerin o'z ishine alg'an. Kitaptag'ı bul ellerdin' tariyxı tap XV a'sirge shekemgi waqıyalardı so'z etedi.

U'shinshi bo'limde Elxaniylar hu'kimranlıg'ı so'z etilip eki a'sir aralıg'ındag'ı İran ha'm A'zerbayjan arasındag'ı tariyxıy waqıyalar so'z etiledi.

To'rtinshi bo'lim Shıg'atay ulısının' tariyxına bag'ıshlanıp (Qashqar, Jeti suw, Mavarunaxr ha'm Arqa Awg'anstan) xalıqlarının' mon'g'ollar qol astında bolg'an da'wirindegi tariyxı bayanlanadı.

Ulug'bek bul xanlıqlardın' tariyxın a'dewir jetik bilgen. Sonın' ushında tariyxshılar bul kitaptın' o'mir haqıyqatlıg'ınan jazılg'anlıg'ın da ta'n aladı. Mırza Ulug'bek o'z da'wirinin' ko'rnekli patshalarının' biri bolıwı menen birlikte ko'p ellerge atı jayılıp ketken alım da edi.