Qırǵızlar

Orta Aziya xalıqlarının' ishinde qırg'ız xalqının' ata-babaları menen qırg'ızlardın' xalıq bolıp qa'liplesiwi tartıslı, tolıq sheshilgen ma'sele emes. Bunın' bir sebebi eki etnikalıq birikpenin' bir at penen Tu'slik Sibirde, Enisey jag'asında ha'm Shıg'ıs Orta Aziyada gezlesiwi. Qırg'ız xalqının' kelip shıg'ıw ma'selesine bag'ıshlang'an İlimiy Ken'es 1956-jılı Bishkek qalasında o'tti. Bul Ken'estin' juwmag'ında, qırg'ız xalqının' qa'liplesiwinde Oraylıq Aziya tiykarg'ı orınlardın' biri dep esaplanadı. Olardın' Orta Aziyag'a qashan, qay bag'dar menen kelgenligi haqqında eki tu'rli pikirler boldı. Birinshi pikir A.N.Bernshtam ta'repi, bular 1300-1400 jıllar qırg'ızlar Tyan-Shang'a qonıslasqan dep esaplaydı. Ekinshi pikirdegi ilimpazlar qırg'ız ata-babaları ha'm ozleri a'yyemgi zamannan ha'zirgi territoriyasında jasamaqta dep esaplaydı. Qırg'ızlardın' Enisey boyınan Oraylıq Tyan-Shang'a XIII a'sirde kelgen, a'sirese Qıpshaqlardın' keliwi menen baylanıslı degen pikir u'stemlik etti. Bul avtorlar qırg'ızlardın' ha'zirgi territoriyasına Tu'slik Sibirden ko'ship keliwin tek siyasiy jag'dayg'a baylanıstırdı. Biraq etnikalıq tariyx bul sotsiallıq, ekonomikalıq, ma'deniy, turmıslıq ha'm etnikalıq traditsiyalar menen tıg'ız baylanıslı. Tyan-Shan, Pamir-Alay ha'm Sayan-Altay jerleri a'yyemgi bir neshe qa'wimler ta'repinen o'zlestirildi. Bul jerlerdegi jaylawlar menen jollar, egislik jerler menen jabayı an'lar makanları, adamlardın' qonıslıqları qırg'ız xalqının' ata-babaları ha'm qırg'ız xalqının' qa'liplesken jerindegi estelikler dep esaplanıwı kerek. Sebebi ha'r qanday etnostın qa'liplesiw territoriyası bolıwı sha'rt. Sonlıqtan qırg'ızlardı Tyan-Shang'a kelip bolıp qa'liplesken xalıq dep esaplaw anıqlawdı talap etedi. Qırg'ız xalqı Enisey boyınan kelgen ha'm jergilikli a'yyemgi, Orta a'sirlerdegi qa'wimlerdin' aralasıwınan qa'liplesken. Qırg'ız xalqının' qa'liplesiwi etnikalıq tariyxı jergilikli xalıqlar menen ha'r tarmaqlı qarım-qatnas na'tiyjesinde qırg'ız xalqı Tu'slik Sibir, Orta Aziya, Qazaqstan xalıqları menen ha'r tu'rli baylanısta, sonın' menen birge etnikalıq qarım qatnasıqta bolg'an. Qırg'ızlardın' a'yyemgi ata-babaları a'yyemgi saklar, usunlar, dinlikler menen unnılardan quralg'an.

Qırg'ızlardın' xalıq bolıp qa'liplesiwinde etnikalıq tariyxında quralg'an. Qırg'ız etnonimi, XVI-XVII a'sirlerde de Tu'slik Sibirde, Shıg'ıs Turkistanda, Ural a'tirapında yag'nıy bir-birinen ashıq jerlerde gezlesedi. Bul qırg'ız xalqının' qa'liplesiw ma'selesi uzaq da'wirdi Oraylıq Aziya ha'm Orta Aziyadag'ı urıw, qa'wim xalıqlarının' qa'liplesiwi menen baylanıslı ekenligin ko'rsetedi. Biraq uqsas etnonimler tiykarında xalıqtın' qa'liplesiw ma'selesin sheshiw mu'mkin emes. Olardın' ja'miyetlik du'zimi, xojalıg'ının' ma'deniyatının' rawajlanıw da'rejesi ha'r tu'rli. Onnanda beter xalıq atınan onın' kelip shıg'ıwın anıqlaw mu'mkin emes. Ma'selen, bir da'wirde Oraylıq Aziyadag'ı qıpshaqlardın' bir toparı o'zlerin qırg'ızlar dep atag'an. Demek belgili bir da'wirde qırg'ızlar ha'm qıpshaqlar bir siyasiy birikpede bolıp, biraq olardın' ha'r biri o'z etnoniminde o'mir su'rgen. Ol siyasiy birikpe X-XI a'sirlerde bir neshe tu'rki tilles qa'wimlerden ibarat bolıp, onın' tu'slik shegerası ha'zirgi Qırg'ızstang'a jetken. Ol siyasiy birikpe "Qırg'ız" dep atalg'an, biraq ol atama etnonim emes edi. O'zgeshe ma'deniyatına, ha'r tu'rli urıw qa'wimlerdin' bir etnos ekenligi haqqındag'ı tu'sinik, yag'nıy qırg'ız xalqının' qa'liplesiwi XIV-XVI a'sirlerde bolg'an. Qırg'ızlardın' etnikalıq quramı ko'plegen urıw ha'm qa'wim birikpelerden ibarat bolg'an. Qırg'ızlar on' ha'm sol qanat bolıp eki qa'wim, urıw birikpelerine bo'lingen, olar tu'rki tilinde so'ylegen. Bul qa'wimler jergilikli bolıp, hesh jerdan ko'ship kelmegen. Mısalı, qırg'ızlardın' iri urıw birikpelerinin' biri, qıdıq quramında qıpshaq, qatagan, sart, jalayır h.t.b. urıwlar bolg'an. Ol urıwlardın' birikpeleri o'zbek, bashkirlerde, qazaqlarda h.t.b. bolg'an. Al qaraqalpaq ha'm qırg'ızlar arasındag'ı uqsas etnonimler jigirmadan asadı. Mısalı, Bes-kempir, Qalmaq, Qaramoyın, Tog'ızaq h.t.b. Bashkirlar menen qırg'ızlardag'ı uqsas etnonimler 15 ten asadı. Qan'lı, Qıpshaq, Qalmaq, Nayman, Sart, Uysin, Estek h.t.b.

Ko'p ilimpazlar qıpshaq etnonimin bashkir, o'zbek, qaraqalpaq, qazaq, qırg'ız, Altayda, Qırım tatarlarında, gagauzlarda barlıg'ın ko'rsetedi. Ol xalıqlar bir-birinen qashıq jerlerde jasaydı, son'lıqtan qırg'ız, o'zbek bolmasa qaraqalpaq xalqının' ata-babaların sol jerlerden izlew na'tiyje bermeydi. Sebebi qay jerde uqsas urıw bolsa, sol jerde xalıqtın' qa'liplesken jeri emes, al subetnos bolmasa urıwlardın' belgili bir da'wirlerde bo'lingenliginen ha'r jerde, ha'r xalıq quramında bolıwı mu'mkin. Bul tek olar arasında etnikalıq baylanıstan azıraq derek berse de, ol jag'day xalıqtın' qa'liplesiw ornın', waqtın anıqlay almaydı. Ma'selen, qazaq, qırg'ız, o'zbek, qaraqalpaqlardın' etnonimleri, Qıpshaq, Nayman, Sart, Qon'ırat h.t.b. bashkir, xakas, tuvalılar, buryatlar menen yakut etnonimlerinin' arasında ko'riniwinen Orta Aziya xalıqlarının' ata-babaların Tu'slik Sibirden izlewge bolmaydı. Sebebi ol jerdegi xalıqtın' xojalıq tu'rleri, sog'an baylanıslı xalıqtın' materiallıq ha'm ruxıy miyrasları Orta Aziya xalıqlarının' xojalıq tu'rlerine o'zlerine ta'n ma'deniyatına sa'ykes kelmeydi. Son'lıqtan ha'r bir xalıqtın' o'zi jasap atırg'an jerinen onın' milliy ma'deniyatınan ajıratug'a bolmaydı. Biraq bul pikirden, Orta Aziya xalıqlarının' ata-babalarının' qa'liplesiwine Sibirden etnikalıq baylanıs bolmadı degen pikirden juwmaq shıqpawı kerek. Ol etnikalıq baylanıs jergilikli xalıqlardın' qa'liplesiwinde sheshiwshi derek emes dep biliwi kerek. Ko'ship qonıw ha'm qonıslasıw waqtın, sebebi ko'ship kelgen jerindegi xalıqqa qalay, qansha da'rejede aralasıwın anıqlaw qıyın. Sonın' ushın etnonimlerdin' uqsaslıg'ı xalıqtın' kelip shıg'ıwın anıqlawda tiykarg'ı derek emes. Bul ma'selede tiykarg'ı derek jerleslik, xojalıq, ma'deniyat birligi bolıwı kerek.

Qırg'ızlardın' etnikalıq quramı ha'm etnikalıq tariyxı haqqındag'ı derekler jazba derekler menen a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi tu'rki ha'm mong'ol tilindegi xalıqlardın' etnonimlerinde saqlang'an. Ol derekler qırg'ızlardın' qa'liplesiwindegi baslı basqıshlardı, qatlamlardı anıqlawda baslı derekler boladı. Da'slepki qırg'ız xalqının' qa'liplesiw basqıshı VI-XI a'sirler. Ol da'wirlerde jergilikli a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi tu'rki xalıqlarına tiyisli etnonimler qıpshaq, qanlı, uysın, az, teli h.t.b. bolıp esaplanadı. Qıpshaqlar qırg'ız xalqının' etnikalıq tariyxında baslı orınlarda bolg'anlıg'ına gu'man joq. Qırg'ız xalqının' tilinde qıpshaq tili ustem. "Qıpshaqlar qırg'ız xalqınan (aq qalpaqtan) bo'linip shıqqan" degen pikirde bar.

Qırg'ız xalqının' etnikalıq tariyxındag'ı ekinshi basqısh "qatlam", XII-XIV a'sirler. Bul da'wirde tu'rki ha'm mong'ol xalqına tiyisli etnonimler gezlesedi. Tu'rki etnonimlerge Qon'ırat, Qatag'an, Qıtay, Nayman h.t.b., al mong'ol etnonimlerine - barg'ı, barın h.t.b. Bul da'wirde qırg'ız qa'wimlerinin' birigiwi tamamlanıwı menen birge qırg'ız xalqı qa'liplese baslaydı.

U'shinshi "qatlam" XV-XVIII a'sirler bolıp, bul da'wirlerde qırg'ız xalqı ha'm onın' o'zine ta'n' ma'deniyatı qa'liplesti. Bul da'wirde jergilikli tu'rki tilles qa'wimlerdin' qırg'ız xalqına tolıq birigiwi tamamlandı. Sonday-aq, qırg'ızlarg'a qazaq, nogay urıwları aralasadı.

Qırg'ız xalqının' etnogenezi ha'm etnikalıq tariyxı o'zinin' o'zgesheligine iye. Biraz ilimpazlar qırg'ız atamasının' qay jerlerde gezlesiwine, ol atamanın' kelip shıg'ıwına ko'birek kewil bo'lgen. Al xalıqtın' qa'liplesiwi tariyxına, xojalıg'ının' tu'rlerine, ma'deniyat o'zgesheligine az dıqqat bo'lgen. Enisey boyındag'ı qırg'ızlardı Tyan-Shandag'ı qırg'ızlar menen baylanıstırıwshılarda az emes. Biraq bul shamalawlar na'tiyje bermedi. Ko'plegen ilimpazlar qırg'ız xalqı ekinshi mının'shı jıllardın' da'slepki da'wirlerinde Orta Aziya ko'shpelilerinin' arasında qa'lipleskenligin da'lillemekte. Usı da'wirde Qazaqstan ha'm Qırg'ızstannın' tusligindegi tu'rklesken qa'wimler mong'ollar birikpesin quraydı. XVI a'sirge shekem bul jerler Mong'olıstan dep ataldı. Qırg'ızstanda jer shariyatına baylanıslı (tawlıq) xalıqlardın' ekonomikalıq jaqtan birigiwine ja'rdemlesiwshi oypatlıq bolmadı. Usı sebepten olarda ko'shpelilik ha'm olarg'a ta'n ja'miyetlik du'zim, ideologiya ko'birek saqlang'an. Degen menen xojalıqlardın' irileniwi, sol sebepli jaylaw ha'm egislik jerlerdin' keneyiwi bo'leklengen jergilikli İran ha'm tu'rki ko'shpelilerinin' birigiwine, solardın' tiykarında qırg'ız xalqı XIV-XVII a'sirlerde qa'liplesken.

Qırg'ız xalqının' xojalıg'ında b.e.sh. VII a'sirlerdegi saklar, b.e.sh. III a'sir b.e. IV a'sirlerindegi ta'n mal sharwashılıg'ı, o'nermentshiligi ko'birek saqlang'an. Sebebi qırg'ız xalqının' ata-babaları ha'm o'zlerinin' qa'liplesiwine qatnasqan tu'rki qa'wimlerde sol xojalıq tu'ri menen de shug'ıllang'an. Sebebi Qırg'ızstanda XIX a'sirde de o'ndiris quralları to'men edi. Qırg'ızstan jer sha'riyatı qısı, jazı mallardı (qoy, janlıq, tu'ye, jılqı) jaylawda saqlawg'a mu'mkinshilik berdi. Sharwalar ayırım mayda oypatshılıqta diyxanshılıq penen de shug'ıllandı. Diyxanshılıq penen shug'ıllanıp o'tırıqshı turmıs keshirgen qırg'ızlar iri qara mal asıradı. Ha'r bir urıw birikpelerinde belgili jaylawlar ha'm taw bawraylarında jaylasqan qıslawlar boldı. Mallardın' xasıldarlıg'ın saqlaw usılları, olardı ha'r qanday awrıwlardan saqlaw usılları bolg'an. Qan alıw, sınıqshı, operatsiya islew h.t.b. xalıqtın' veterinariyalıq usılları bolg'an. Sonın' menen birge awırg'an maldı mazarlardan aylandırıw, ayırım o'simlerdin' tu'tini menen emlegen. Degen menen jılda mallar qırg'ıng'a ushırag'an. Qırg'ızstan Rossiyag'a qosılıw menen veterinariya isleri azda bolsa tarap, mallardın' qırılıwı azayg'an.

An'shılıq qırg'ız xalqının' ata-babalarının' tiykarg'ı xojalıq tarawının' biri bolg'an. Bul xojalıq tu'ri XIX a'sirde de belgili da'rejede saqlang'an. An'shılıq quralları anshı qus (bu'rkit, qarshıg'a, anshı iyt), qaqpan, duzaq, mıltıq, qorshap urıw arqalı an'shılıq islegen. Ol qurallar menen taw eshkilerin, qasqır, tu'lki, suwınlardı uslag'an. Haywanatlar go'shin pisiriwde a'yyemgi usıl haywanat qarınlarında pisirgen. Qarıng'a qızdırılg'an taslardı almaslap salıp, qaynatqan. Suwıg'an tastı alıp, basqa qızg'an tastı salg'an. Qarındag'ı suw qaynap go'sh pisken. Bunday usılda jılqı terisinen de "qazan" islep go'sh pisirgen. Anshılardan awıl adamları sıralg'ı alg'an. An'shı o'z oljasınan awıl adamlarına sıralg'ı bermewge haqısı bolmag'an.

Mal sharwashılıg'ında, diyxanshılıq ha'm an'shılıqta xalıq kalendarı bolg'an. Bunda xalıq xojalıg'ının' ma'deniyatının' tariyxı sa'wlelengen. Noyabr ayında taw eshkilerine an'shılıq qadag'an bolg'an, sebebi bul da'wirde olar balalaydı. Sonday-aq, aspan planetalarının' jılısıw, orınlasıw jag'dayına qarapta waqıt o'lshegen, jıl esabın alıp barg'an. A'sirese urker juldızının' jılısıwına qarap jıl ma'wsimlerin belgilegen. Bul usıllar o'zbek, ta'jik, qazaq, qaraqalpaqlarda a'yyemgi da'wirlerden berli o'mir su'rmekte. Sonın' menen birge bul xalıqlar arasında etnikalıq ha'm ma'deniy baylanısları ko'rinedi. Bul pikirler qırg'ızlardın' toqımashılıq, temir, ag'ash ustashılıg'ında, zergershiliginde turaq jayları (otaw) kiyimlerinde (sa'wkele) de ko'rinedi.