Qazaq tili: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

Siltemelerdi redaktorlaw
Wikipedia, erkin enciklopediya
Bettiń tariyxın sholıw
← Aldınǵı parqKeyingi parq →
Content deleted Content added
VizualWikitekst
AlefZet (talqılaw | úlesi)
678 edits
Өңдеу түйіні жоқ
AlefZet (talqılaw | úlesi)
678 edits
Өңдеу түйіні жоқ
Qatar No 1: Qatar No 1:
{{Infobox Language
{{delete|qısqa}}
'''Qazaq tili''' - turklar tili.
|name=Qazaq tili
|nativename=
|familycolor=Altay
|states=[[Qazaqstan]], [[Qıtay]], [[Resey]], [[O'zbekstan]], [[Mon'g'oliya]], [[İyran]] t.b.
|region=
|speakers=12 mln|rank=93
|fam1=[[Altay tilleri|Altay]]
|fam2=[[Tu'rkiy tilleri|Tu'rki]]
|fam3=[[Batıs tu'rkiy tilleri|Batıs tu'rkiy]]
|fam4=[[Qıpshaq tilderi|Qıpshaq]]
|fam5=[[Qıpshaq-Nog'ay tilleri|Qıpshaq-Nog'ay]]
|script=[[Kiril jaziwı|Kiril]], [[Arab jaziwı|Arab]], [[Latın jaziwı|Latın]]
|map=[[Su'wret:Verbreitungsgebiet der Kasachischen Sprache.PNG|center|300px|Qazaq tilinin' jayıliwı.]]<br /><center><small>Qazaq tili jayıliw aiwmaqtarı (ko'k)</small></center>
|nation=[[Qazaqstan]]
|agency=Resmiy rettew uyımı joq
|iso1=kk|iso2=kaz|iso3=kaz|sil=KAZ
}}
'''Qazaq tili''' — [[Qazaqstan|Qazaqstan Respiwbliykasının']] [[memlekettik til|memlekettik tili]], sonımen qatar [[Resey]], [[O'zbekstan]], [[Qıtay]], [[Mon'g'oliyya]] jəne t.b. elderde turatın qazaqtardın' ana tili.


Qazaq tili [[tu'rki tilderi|tu'rki tilderdin']] [[qıpshaq tilderi|qıpshaq]] tobına jatadı, sonın' ishindegi [[qaraqalpaq tili|qaraqalpaq]], [[nog'ay tili|nog'ay]], [[qarag'ash tili|qarag'ash]] tilderimen birge [[kıpshaq-nog'ay tilderi|kıpshaq-nog'ay]] topshasın quradı. Tag'ı da [[tatar tili|tatar]], [[bashqurt tili|bashqurt]], [[qarashay-balqar tili|qarashay-balqar]], [[qumıq tili|qumıq]], [[qaray tili|qaray]], [[qırımlı tili|qırımlı (qırım-tatar)]] tilderine jaqın.
[[Category:Qazaqstan| ]]

== Jaziwı ==
{{Main|Qazaq jaziwı}}

Qazaq jaziwı birneshe ret o'zgeriske ushıradı. 1929 jılg'a deyin [[Qazaqstan]]da qazaq [[arab jaziwı|arab jaziwın]] paydalandı. [[20 g'.]] basında [[Baytursınulı, Axmet|Axmet Baytursınulı]] usınısımen qazaq fonetiykasına negizdelgen arab-parsı a'lippesin (to'te jaziw) paydalang'an. Qazir de [[Qıtay]]da iste. 1929 jıldan 1940 jılg'a deyin [[latın grafiykası]] qoldanılıp, 1940 jıldan qazirge deyin [[qazaq kiyriyll a'lipbiyi|kiyriyll]] a'lipbiyi qoldaniwda. [[Tu'rkiyya]] men Batıs elderdegi qazaqtar a'rtu'rli [[latın jaziwı]]na negizdelgen a'lippelerdi paydalanadı.

== Fonetiykası ==
Qazaq tili [[biwın u'ndestigi|biwın u'ndestigine]] negizdeledi, yag'niy qazaqtın' to'l so'zderi ne birın'g'ay jiwan ne birın'g'ay jin'ishke bolıp keledi, ja'ne [[jiwan daiwıstı dıbıs|jiwan daiwıstı]] biwındardag'ı [[daiwıssız dıbıs|daiwıssız dıbıstar]] jiwan tu'rde aytıladı (mısalı: ''tıs'', ''qurt''), al [[jin'ishke daiwıstı dıbıs|jin'ishke daiwıstı]] biwındarda jin'ishke estiledi (mısalı: ''tis'', ''ku'rt'').

Qazaq tilinde [[ekpin]] ko'binese son'g'ı biwıng'a tu'sedi.

=== Daiwıstı dıbıstar ===
Qazaq tilinde 12 [[daiwıstı dıbıs]] bar: ''а, ә, е, и, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э''
Daiwıstı dıbıs til, jaq ja'ne erinnin' qatısına qaray ''jıwan'' ja'ne ''jin'ishke'', ''ashıq'' ja'ne ''qısan''', ''erindik'' ja'ne ''eziwlik'' bolıp jikteledi:

{|border=1|
|style="background:#dedede" rowspan=2|<u>'''Tildin''''</u><br /> qatısına qaray:
|'''Jıwan''': а, о, ұ, ы, у.
|-
|'''Jin'ishke''': ә, ө, ү, і, е, и, у, э.
|-
|style="background:#dedede" rowspan=2|<u>'''Jaqtın''''</u><br /> qatısına qaray:
|'''Ashıq''': а, ә, о, ө, е, э.
|-
|'''Qısan'''': ы, і, и, у, ү, ұ.
|-
|style="background:#dedede" rowspan=2|<u>'''Erinnin''''</u><br /> qatısına qaray:
|'''Erindik''': о, ө, ұ, ү, у.
|-
|'''Eziwlik''': а, ә, е, ы, і, и, э.
|}

=== Daiwıssız dıbıstar ===
Daiwıssız dıbıs o'kpeden shıqqan aiwanın' aiwız qiwısında kedergige ushırap shıg'iwınan jasaladı.
Qazaq tilinde 26 daiwıssız dıbıs bar: ''б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.''
Daiwıssız dıbıstar u'n men saldırdın' qatısına qaray ''uyan''', ''u'ndi'' ja'ne ''qatan''' bolıp u'shke bo'linedi.

{|border=1|
|style="background:#dedede"|'''Uyan'''':
|б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
|-
|style="background:#dedede"|'''U'ndi''':
|й, л, м, н, ң, р, у
|-
|style="background:#dedede"|'''Qatan'''':
|к, қ, п, с, т, ф, х, ч, ц, ш, щ
|}

== Grammatiykası ==
Qazaq tilinde so'z aldında turatın ko'mekshi so'zder (preposition) ornına, so'z artınan keletin [[shılaiw]] (postposition) ne tiyisti [[jalg'aiw]] qoldanıladı (mısalı: qazaq tili ''tiwralı'' maqala''nı'' entsiyklopediyya''g'a'' qosiw).

San esimi bar zat esim [[jekeshe tu'ri|jekeshe tu'rinde]] beriledi (mısalı: «men ''eki maqala'' jazdım», biraq «''maqalalarımda'' ko'p qate jiberippin»).

=== So'z taptarı ===
{{Main|So'z tabı}}
Qazaq tilinde kelesi so'z taptarı bar
* [[Zat esim]] (''бет, қол'')
* [[Sın esim]] (''қызыл'', ''биік'')
* [[San esim]] (''бір'', ''жүз'')
* [[Esimdik]] (''мен'', ''сен'')
* [[Etistik]] (''бару'', ''жазу'')
* [[U'steiw]] (''тез'', ''таза'')
* [[Shılaiw]] (''үшін'', ''туралы'')
* [[Elikteiw so'z]] (''күмп'', ''тарс-түрс'', 'ыржың-іржің'')
* [[Odag'ay]] (''алақай'', ''тәйт'', ''құрау-құрау'')

=== Septikteri ===
Qazaq tilinde 7 septik bar. To'mende a'r septiktin' suraqtarı, jalg'aiwları men mısaldarı berilgen:

{|border=1|
|septik
|surag'ı
|jalg'aiwı
|mısalı
|-
|[[Ataiw septik|Ataiw]]
|kim? ne?
|(joq)
|кісі, ат
|-
|[[İlik septik|İlik]]
|kimnin'? nenin'?
| -ның/-нің, -дың/-дің,<br /> -тың/-тің
|кісіi''тің'', ат''тың''
|-
|[[Barıs septik|Barıs]]
|kimge? nege? qayda?
| -ға/-ге, -қа/-ке
|кісі''ге'', ат''қа''
|-
|[[Tabıs septik|Tabıs]]
|kimdi? neni?
| -ны/-ні, -ды/-ді,<br /> -ты/-ті
|кісi''ны'', ат''ты''
|-
|[[Jatıs septik|Jatıs]]
|kimde? nede? qayda?
| -да/-де, -та/-те
|кісі''де'', ат''та''
|-
|[[Shıg'ıs septik|Shıg'ıs]]
|kimnen? neden?
| -нан/-нен, -дан/-ден,<br /> -тан/-тен
|кісі''ден'', ат''тан''
|-
|[[Ko'mektes septik|Ko'mektes]]
|kimmen? nemen?
| -мен/-бен/-пен
|кісі''мен'', ат''пен''
|}

== Sırtqı siltewler ==
* [http://www.tilashar.kz Tiliashar.kz] — qazaq tilinin' sabaqtarı {{ru icon}}
* [http://www.sozdik.kz So'zdik.kz] — Qazaqsha-orıssha, orıssha-qazaqsha so'zlik
* [http://slovar.azion.kz Slovar.Azion.kz] — Qazaqsha-orıssha, orıssha-qazaqsha so'zlik
* [http://www.massagan.com/sozdik.php Ma'ssag'an.com] — Qazaqsha-orıssha-inglisshe so'zlik

{{Altaic languages}}
{{Turkic languages}}

[[Kategotiya:Qazaq tili]]
[[Kategotiya:Qıpshaq-nog'ay tilleri]]
[[Kategotiya:Jalg'amalı tiller]]

17:57, 2008 j. iyunnıń 21 waqtındaǵı nusqası

Qazaq tili
Jergilikli atı қазақ тілі, қазақша, Qazaq tılı hám قازاق ٴتىلى
Tarqalǵan mámleketler Qazaqstan[1], Rossiya[2], Qıtay[3], Mongoliya[4], Ózbekstan[5], Túrkmenstan[6], Germaniya[7], Qırg'ızstan[8], Túrkiya[9], İran[10], A'zerbayjan hám Ukraina[11]
Sóylesiwshiler sanı 12 900 000
Klassifikaciyası
Álipbesi Kirill jazıwı, Arabic alphabet, Latın jazıwı hám Kazakh Braille
Til kodları
ISO 639-1 kk
ISO 639-2 kaz
ISO 639-3 kaz

Qazaq tili — Qazaqstan Respiwbliykasının' memlekettik tili, sonımen qatar Resey, O'zbekstan, Qıtay, Mon'g'oliyya jəne t.b. elderde turatın qazaqtardın' ana tili.

Qazaq tili tu'rki tilderdin' qıpshaq tobına jatadı, sonın' ishindegi qaraqalpaq, nog'ay, qarag'ash tilderimen birge kıpshaq-nog'ay topshasın quradı. Tag'ı da tatar, bashqurt, qarashay-balqar, qumıq, qaray, qırımlı (qırım-tatar) tilderine jaqın.

Jaziwı

Baslı maqala: Qazaq jaziwı

Qazaq jaziwı birneshe ret o'zgeriske ushıradı. 1929 jılg'a deyin Qazaqstanda qazaq arab jaziwın paydalandı. 20 g'. basında Axmet Baytursınulı usınısımen qazaq fonetiykasına negizdelgen arab-parsı a'lippesin (to'te jaziw) paydalang'an. Qazir de Qıtayda iste. 1929 jıldan 1940 jılg'a deyin latın grafiykası qoldanılıp, 1940 jıldan qazirge deyin kiyriyll a'lipbiyi qoldaniwda. Tu'rkiyya men Batıs elderdegi qazaqtar a'rtu'rli latın jaziwına negizdelgen a'lippelerdi paydalanadı.

Fonetiykası

Qazaq tili biwın u'ndestigine negizdeledi, yag'niy qazaqtın' to'l so'zderi ne birın'g'ay jiwan ne birın'g'ay jin'ishke bolıp keledi, ja'ne jiwan daiwıstı biwındardag'ı daiwıssız dıbıstar jiwan tu'rde aytıladı (mısalı: tıs, qurt), al jin'ishke daiwıstı biwındarda jin'ishke estiledi (mısalı: tis, ku'rt).

Qazaq tilinde ekpin ko'binese son'g'ı biwıng'a tu'sedi.

Daiwıstı dıbıstar

Qazaq tilinde 12 daiwıstı dıbıs bar: а, ә, е, и, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э Daiwıstı dıbıs til, jaq ja'ne erinnin' qatısına qaray jıwan ja'ne jin'ishke, ashıq ja'ne qısan', erindik ja'ne eziwlik bolıp jikteledi:

Tildin'
qatısına qaray: 		Jıwan: а, о, ұ, ы, у.
Jin'ishke: ә, ө, ү, і, е, и, у, э.
Jaqtın'
qatısına qaray: 		Ashıq: а, ә, о, ө, е, э.
Qısan': ы, і, и, у, ү, ұ.
Erinnin'
qatısına qaray: 		Erindik: о, ө, ұ, ү, у.
Eziwlik: а, ә, е, ы, і, и, э.

Daiwıssız dıbıstar

Daiwıssız dıbıs o'kpeden shıqqan aiwanın' aiwız qiwısında kedergige ushırap shıg'iwınan jasaladı. Qazaq tilinde 26 daiwıssız dıbıs bar: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ. Daiwıssız dıbıstar u'n men saldırdın' qatısına qaray uyan, u'ndi ja'ne qatan bolıp u'shke bo'linedi.

Uyan': б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
U'ndi: й, л, м, н, ң, р, у
Qatan': к, қ, п, с, т, ф, х, ч, ц, ш, щ

Grammatiykası

Qazaq tilinde so'z aldında turatın ko'mekshi so'zder (preposition) ornına, so'z artınan keletin shılaiw (postposition) ne tiyisti jalg'aiw qoldanıladı (mısalı: qazaq tili tiwralı maqalanı entsiyklopediyyag'a qosiw).

San esimi bar zat esim jekeshe tu'rinde beriledi (mısalı: «men eki maqala jazdım», biraq «maqalalarımda ko'p qate jiberippin»).

So'z taptarı

Baslı maqala: So'z tabı

Qazaq tilinde kelesi so'z taptarı bar

Septikteri

Qazaq tilinde 7 septik bar. To'mende a'r septiktin' suraqtarı, jalg'aiwları men mısaldarı berilgen:

septik surag'ı jalg'aiwı mısalı
Ataiw kim? ne? (joq) кісі, ат
İlik kimnin'? nenin'? -ның/-нің, -дың/-дің,
-тың/-тің 		кісіiтің, аттың
Barıs kimge? nege? qayda? -ға/-ге, -қа/-ке кісіге, атқа
Tabıs kimdi? neni? -ны/-ні, -ды/-ді,
-ты/-ті 		кісiны, атты
Jatıs kimde? nede? qayda? -да/-де, -та/-те кісіде, атта
Shıg'ıs kimnen? neden? -нан/-нен, -дан/-ден,
-тан/-тен 		кісіден, аттан
Ko'mektes kimmen? nemen? -мен/-бен/-пен кісімен, атпен

Sırtqı siltewler

v • d • e
Altay tilleri
Tu'rkiy tilleri • Mon'g'ol tilleri • Ton'g'ıs tilleri • Japon tilleri* • Ka'ris tili*
Eskertpe: *Japon tili men ka'ris tilinin' Altay tillerine jatatın-jatpaytını haqqında birın'g'ay pikir qalıptasqan joq. Tag'ı qaran'ız: Puyo tilleri.

Úlgi:Turkic languages

Kategotiya:Qazaq tili Kategotiya:Qıpshaq-nog'ay tilleri Kategotiya:Jalg'amalı tiller

  1. ↑ (unspecified title)
  2. ↑ (unspecified title)
  3. ↑ (unspecified title)
  4. ↑ (unspecified title)
  5. ↑ (unspecified title)
  6. ↑ (unspecified title)
  7. ↑ (unspecified title)
  8. ↑ (unspecified title)
  9. ↑ (unspecified title)
  10. ↑ (unspecified title)
  11. ↑ (unspecified title)
"https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Qazaq_tili&oldid=3325" saytınan alınǵan