Kontentke ótiw

Ataw

Wikipedia — erkin enciklopediya
A satellite view of the Hawaiian islands, with the top of the image being North. There are few if any clouds, and most of the image is the seawater swirling in the wind, surrounding the islands.
Gavay atawları, Tınısh okeanındaǵı úlken arxipelag

Ataw – bul kontinentten ózgeshe, tolıǵı menen suw menen qorshalǵan qurǵaqlıq bólegi. Kontinental atawlar bar, olar plita tektonikası arqalı kontinentten bóliniw nátiyjesinde payda bolǵan, hám okean atawları bar, olar hesh qashan kontinenttiń bir bólegi bolmaǵan. Okean atawları vulkanlıq háreket nátiyjesinde payda bolıwı, marjan riflerinen atollǵa aylanıwı hám jaǵa boyında shógindilerden qáliplesip, tosqınlıq atawların payda etiwi múmkin. Dárya atawları da dáryalardaǵı shógindi hám qaldıqlardan payda bolıwı múmkin. Jasalma atawlar - bul adamlar tárepinen jasalǵan atawlar, olarǵa lagunalardan qurılǵan kishi taslı shıǵındı jerler hám rawajlanıw ushın paydalanılatuǵın úlken kólemli jer qayta tiklew joybarları kiredi.

Atawlarda hár túrli ósimlikler hám haywanlar jasaydı. Okean atawlarında teńiz jańa túrlerdiń kiriwine tábiyiy tosqınlıq bolıp xızmet etedi, bul atawǵa jetip kelgen túrlerdiń izolyaciyalanǵanda evolyuciyaǵa ushırawına alıp keledi. Kontinental atawlar ózleri bólinip shıqqan kontinent penen ósimlik hám haywanat dúnyasın bólisedi. Kontinental atawdıń qashan payda bolǵanına baylanıslı, sol atawdaǵı tirishilik tábiyiy tańlaw sebepli materiktegiden ádewir ózgeshelenip ketiwi múmkin.

Adamlar keminde mıńlaǵan jıllar dawamında atawlarda jasap, olardıń arasında sayaxat etken. Ayırım atawlar qurǵaqlıq kópiri yamasa kontinental atawdıń materikten bóliniwi arqalı, yamasa qayıq penen sayaxat etiw arqalı adamlardıń mákanına aylanǵan. Alıs arqada yamasa qublada ayırım atawlar máwsimlik yamasa muzlıq muz arqalı baylanısqan. Búgingi kúnde dúnya xalqınıń 10% ke shekemi atawlarda jasaydı. Atawlar ózleriniń tábiyiy gózzallıǵı, izolyaciyalanǵanlıǵı hám ózgeshe mádeniyatı sebepli turizm ushın keń tanılǵan orınlar bolıp esaplanadı.

Atawlar evropalılar tárepinen kolonizaciya obyektine aylandı, nátiyjede Tınısh okeandaǵı atawlardıń kópshiligi Evropa baqlawına ótti. Dekolonizaciya nátiyjesinde ayırım, biraq barlıq emes, ataw mámleketleri ózin-ózi basqarıwshı boldı, industrializaciya, invaziyalıq túrler, yadrolıq qurallardı sınaw hám turizm menen baylanıslı uzaq múddetli tásirler saqlanıp qaldı. Atawlar hám ataw mámleketleri klimattıń ózgeriwi qáwpi astında tur. Teńiz dárejesiniń kóteriliwi Maldiv atawların, Marshall atawların hám Tuvaludı tolıǵı menen suw astında qaldırıw qáwpin tuwdırmaqta. Tropikalıq ciklonlardıń jiyiligi hám kúshiniń artıwı infrastruktura hám haywanlar mákanlarınıń keń kólemde buzılıwına alıp keliwi múmkin. Tek atawlarda jasaytuǵın túrler joq bolıp ketiw qáwpi astındaǵı eń qáwipli túrlerdiń biri bolıp esaplanadı.

Ataw - bul kontinentten ózgeshe bolǵan, hámme tárepten suw menen qorshalǵan qurǵaqlıq maydanı. Atawlar menen kontinentlerdi ajıratıp turatuǵın standart ólshem joq. Kontinentlerdiń qabıl etilgen geologiyalıq anıqlaması bar - olar belgili bir tektonikalıq plitanıń eń úlken qurǵaqlıq massası bolıp esaplanadı.[1] Atawlar kóller, dáryalar, teńizler sıyaqlı hár qanday suw háwizlerinde payda bolıwı múmkin.[2] Tómen tolqında kóteriletuǵın, joqarı tolqında beti kórinbeytuǵın qurǵaqlıq maydanları ádette ataw dep esaplanbaydı. Kópir arqalı yamasa qurǵaqlıqtı qayta tiklew jolı menen materikke qosılǵan atawlar geyde «atawlıqtan shıqqan» dep esaplanadı, biraq bul bárhama emes.

«Island» sózi orta ásirlik inglis tilindegi «iland» sózinen kelip shıqqan, ol bolsa eski inglis tilindegi «igland» sózinen kelip shıqqan (bunda «ig» yamasa «ieg» óz aldına qollanılǵanda «ataw» mánisin ańlatqan, al «-land» házirgi mánisin saqlaǵan). Eski inglis tilindegi «ieg» haqıyqatında shved tilindegi «ö» hám nemis tilindegi «Aue» sózleri menen tuwısqan, al latın tilindegi «aqua» (suw) sózi menen uzaǵıraq baylanısqan.

Bul sózdiń jazılıwı XV ásirde ózgertilgen, sebebi eski francuz tilinen kirgen «isle» sózi menen baylanıstırılıp, nadurıs etimologiya payda bolǵan, al «isle» sóziniń ózi latın tilindegi «insula» sózinen kelip shıqqan.[3]

A diagram showing the movement of continental plates causing the growth and weathering of an island chain.
Gavay ıssı noqatında Jer arqalı kesim. Mantiyadan magma litosferaǵa kóteriledi, litosfera ıssı noqat ústinen jıljıǵan sayın vulkanlar dizbegin payda etedi.

Okeanlarda payda bolıwı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Atawlar kóbinese arxipelaglarda yamasa ataw dizbeklerinde, yaǵnıy atawlar toplamlarında ushırasadı. Bul dizbekler vulkanlıq ıssı noqatlardan, yaǵnıy litosferanıń átirapındaǵı aymaqqa qaraǵanda mantiyası ıssıraq bolǵan jerlerden payda boladı dep esaplanadı.[4][5] Bul ıssı noqatlar vulkanlardı payda etip, olardıń lavası atawlardı quraytuǵın taslardı payda etedi. Ayırım atawlar ushın, tektonikalıq plitalardıń turaqlı ıssı noqatlar ústinen jıljıwı sızıqlı dizbekte atawlardı payda etedi, bunda ıssı noqattan uzaǵıraq jaylasqan atawlar áste-aqırın eskirip, kóbirek tozıp, nátiyjesinde teńiz astına tolıq batıp ketedi.[6] Buǵan mısal retinde Gavay atawların keltiriwge boladı, onda eń eski ataw 25 million jıl burın payda bolǵan, al eń jası, Gavay, ele de aktiv vulkan bolıp esaplanadı. Biraq, barlıq ataw dizbekleri usılay payda bolmaydı. Ayırımları tektonikalıq plitalardıń ózindegi jarıqlardan bir waqıtta payda bolıp, birden bir neshe atawdı jaratıwı múmkin. Buǵan dálil retinde Liniya atawların keltiriwge boladı, olardıń barlıǵı hár qıylı jasta emes, al shama menen 8 million jıl burın payda bolǵan dep esaplanadı.

Basqa ataw dizbekleri bar kontinentlerden ajıralıp qalıw nátiyjesinde payda boladı. Yaponiya arxipelagı teńiz túbiniń keńeyiwi sebepli Evraziyadan ajıralıp qalǵan bolıwı múmkin. Bul qubılıs jańa okean qabıǵınıń payda bolıwı hám eski qabıqtı iyterip shıǵarıwı menen xarakterlenedi. Kontinental shelfte jaylasqan atawlar kontinental atawlar dep atalıwı múmkin. Jańa Zelandiya sıyaqlı basqa atawlar bolsa, kishireyip, teńiz astına batqan kontinentlerdiń qaldıqları bolıp esaplanadı.[7] Zelandiya dep atalatuǵın, Jańa Zelandiya jaylasqan kontinent tárizli qabıq aymaǵınıń dáslepki maydanınıń 93% suw astında qalǵan dep bahalanǵan.

Geybir atawlar suw astına batqan vulkanlıq atawlarda marjan rifleriniń ósiwi nátiyjesinde payda boladı.[8] Bul marjan atawları ortalıq lagunanı qorshap alǵanda, ataw atoll dep ataladı.[9] Riflerdiń hám olarǵa baylanıslı atawlardıń payda bolıwı sayız suwlı aymaqlarda shógindilerdiń jıynalıwı menen tezlesedi. Ayırım jaǵdaylarda, tektonikalıq qozǵalıslar rifti suwdan tek 1 metrge kóterse de, shógindilerdiń jıynalıwına hám atawdıń payda bolıwına alıp keliwi múmkin.

Barer atawları jaǵa boylap sozılǵan uzın, qumlı sızıqlar bolıp, tolqınlar arqalı shógindilerdiń jıynalıwı nátiyjesinde payda boladı. Bul atawlar samal hám tolqınlardıń ózgeriwine qaray tozadı hám ósedi. Barer atawları jaǵa aymaqların awır hawa rayınan qorǵaw tásirine iye, sebebi olar úlken tolqınlardıń energiyasınıń bir bólegin jaǵaǵa jetpesten burın sińirip aladı.[10]

Antarktika atawları geyde teńiz yamasa muzlıq muz arqalı basqa qurǵaqlıq massasına turaqlı túrde baylanısqan boladı. Buǵan mısal retinde Antarktikadaǵı Ross atawın keltiriwge boladı.

Tábiyǵıy suw háwizlerinde payda bolıwı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Dárya atawı - dáryalardaǵı eroziya hám shógindilerdiń jıynalıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın ataw; derlik barlıq dáryalarda qanday da bir túrdegi dárya atawları bar. Bul atawlar bir neshe metr biyiklikte bolıwı múmkin hám ádette waqıtsha boladı. Dáryanıń aǵıs tezligi, suw dárejesi hám shógindi quramınıń ózgeriwi dárya atawlarınıń payda bolıw hám joǵalıw tezligine tásir etiwi múmkin. Turaqlı dárya atawları da bar, olardıń eń úlkeni (tolıǵı menen qurǵaqlıqta jaylasqan) Braziliyanıń Tokantins dáryasındaǵı Bananal atawı bolıp, onıń maksimal keńligi 55 kilometrdi quraydı.[11]

Kóller muzlıqlar, tektonikalıq plitalar hám vulkanizm sıyaqlı hár qıylı sebeplerge baylanıslı payda boladı.[12] Kól atawları usı processlerdiń bir bólegi sıpatında payda bolıwı múmkin.[13]

  1. «Continent» (en). education.nationalgeographic.org. 16-iyul 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 26-iyun 2024-jıl.
  2. «Island» (en). education.nationalgeographic.org. Qaraldı: 13-iyul 2024-jıl.
  3. Wedgwood, Hensleigh (1855). "On False Etymologies". Transactions of the Philological Society (6): 66. https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.b3924121;view=1up;seq=76. Retrieved September 22, 2018. 
  4. Wilson, J. Tuzo (June 1, 1963). "A Possible Origin of the Hawaiian Islands" (in en). Canadian Journal of Physics 41 (6): 863–870. doi:10.1139/p63-094. ISSN 0008-4204. http://www.nrcresearchpress.com/doi/10.1139/p63-094. 
  5. Neall, Vincent E. (October 27, 2008). "The age and origin of the Pacific islands: a geological overview" (in en). Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 363 (1508): 3293–3308. doi:10.1098/rstb.2008.0119. ISSN 0962-8436. 
  6. Jones, Anthony T (1993). "Review of the chronology of marine terraces in the Hawaiian Archipelago". Quaternary Science Reviews 12 (9): 811–823. doi:10.1016/0277-3791(93)90019-I. https://www.researchgate.net/publication/222594231. 
  7. (in en) New Zealand phylogeography: evolution on a small continent. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-294X.2009.04294.x. 
  8. (in en) Classifying Pacific islands. 
  9. Magazine. «Why Some Geologists Say Charles Darwin's Theory of Coral Atoll Formation Is Wrong» (en). Smithsonian Magazine. Qaraldı: 13-iyul 2024-jıl.
  10. US Department of Commerce. «What is a barrier island?» (EN-US). oceanservice.noaa.gov. Qaraldı: 28-iyun 2024-jıl.
  11. «Bananal Island | Amazon Rainforest, Wildlife & Conservation | Britannica» (en). www.britannica.com. Qaraldı: 27-iyun 2024-jıl.
  12. «Lake» (en). education.nationalgeographic.org. Qaraldı: 28-iyun 2024-jıl.
  13. «Largest And Highest Islands Of The World» (en-US). WorldAtlas (18-may 2021-jıl). Qaraldı: 28-iyun 2024-jıl.