Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs

Eduard Detayl. Fontenua sawashı, 1745-jıl.

Avstriya miyrasxorlıǵı ushın urıs (1740—1748) — bir qatar Evropa mámleketleri Avstriya imperatorı Karl VI dıń wásiyatına qarsı shıǵıw hám Gabsburglar úyınıń Evropadaǵı úlken múlklerın bólip aliwǵa urınıwı nátiyjesinde júzege kelgen uzaq dawam etken áskeriy qarama-qarsılıq.

Táreplerdıń dawaları

Mariya-Tereziya

Imperator Karl VI nıń 1740-jıldıń 20-oktyabrinde qaytıs bolǵannan soń, onıń úlken qızı, Mariya Tereziya (gercog Stefan Lotaringiyalıǵa turmısqa shıqqan), onıń taxtǵa huqıqları Karl VI nıń ómiri waqtında Evropa mámlekerleri tárepinen tanılǵan, Pragmatikalıq sankciya qararına muwapıq, avstriya monarxiyasınıń barlıq jerlerine iyelik etiwi kerek bolǵan. Biraq, imperatordıń óliminen keyin dárhal, barlıq dáwagerler (Ispaniya patshası Filipp V, Bavariya kurfyurstı Karl-Albrext, Saksoniya kurfyurstı hám Polsha patshası Avgust III hám Sardiniya patshası Karl Emmanuil III) avstriya jerlerine qarata óz dáwagerliklerin jańalap basladi, hám sol waqıtta basqa da hár túrli dáwagerlikler málimlendi.

Bavariya kurfyurstı Karl-Albrext Mariya Tereziyanıń taxtǵa otırıwına qarsı shıqtı hám imperator Ferdinand I nıń qızı Annanıń urpaǵı sıpatında, 1546-jılǵı miyrasxorlıq shártnámasına súyenip, pútkil Gabsburg miyrası ushın dáwagerlik bildirdi.

Usıǵan uqsas dáwagerlikler Ispaniya tárepinen de kóterilgen, olar Gabsburglar úyınıń avstriyalıq hám ispaniyalıq tarawları arasındaǵı áyyemgi miyrasxorlıq shártnámaların tiykar etip alǵan.

Sonday-aq Saksoniya kurfyurstı Avgust III de usınday dawa menen ortaǵa shıqtı, ol Iosif I nıń úlken qızına úylengen edi.

Franciya bolsa búl jaǵdaydan paydalanıp, avstriya monarxiyasın joq qılıwdı qáledi. Onıń Bavariya menen dúzgen awqamına Prussiya hám Saksoniya da qosıldı. Bunnan tısqarı, háreketlerge basqa da mámleketler, sonıń ishinde Neapol hám Sardiniya korolları, Pfalc hám Kyoln kurfyurstlerı de tartıldı. Olar menen Avstriyanı bóliw haqqında qupiya sóylesiwler júrgizildi; german imperatorlıq tajı Bavariya kurfyurstıne tiyisli bolıwı kerek edi.

Jas prussiyalı patsha Fridrix II, ázelden Avstriya esabınan óz iýeliklerın keńeytiwdi qálewshi, sileziyalı gercoglikler Lignic, Volau, Brig hám Yegerndorf ústinen ózinıń úyınıń áyyemgi huqıqların málimlew ushın qáliplesken siyasiy jaǵdaydan paydalanıwdı sheshti. Biraq, onıń Angliya menen kelisiwleri (onıń patshası, Gannover baslıǵı sıpatında, Prussiyanıń keńeyiwin qálemeytuǵın edi) tabıslı bolmadı, hám Angliya Franciyaǵa bolǵan dástúrli dushpanshılıq sebepli Avstriya tárepine ótti, sonday-aq golland Bas Shtatları da sonday joldan júrdi.

Soǵan qaramastan, 1740-jılı Avstriyanıń jagdayı júdá awır edi: finans pútkilley buzılǵan, armiya - yarım quramda, zapaslar joq edi.

Prussiya menen urıstıń baslanıwı, 1740-jıl

Tiykarǵı maqala: Birinshi Sileziya urısı

1740-jıldıń noyabrinde Fridrix shama menen 25 mıń adamdı mobilizaciyalap, olardı eki korpusqa bóldi: I-shi feldmarshal Shverinnıń qolbasshılıǵında (19 mıń) ashıq maydanda háreketleniw ushın, II-shi — Angalt-Dessau miyrasxor shahzadasınıń qolbasshılıǵında, Glogau qorǵanın qamal qılıw ushın.

16-dekabrde Prussiya armiyası shegaradan ótti. Sileziyada avstriyalı áskerlerdıń óte ájiz bolǵanlıǵı sebepli, 1741-jıldıń yanvar ayınıń aqırına qaray pútkil ólke derlik hesh bir qarsılıqsız prussiyalılar tárepinen iyelendi, tek Glogau, Brig hám Neysse qorǵanları bunnan tısqarı edi. Avstriya kúshleri qolbasshısı feldmarshal-leytenant Broun Moraviyaǵa sheginip ketti.

Francuzlar hám saksoniyalılardıń ásteligi, Mariya-Tereziyanıń Sileziyadan óz erki menen bas tartıwdaǵı keskin bas tartıwı hám Vengriya shegaralarında kúshli armiyanıń qurılıwı haqqındaǵı xabarlar Fridrix ushın kútilmegen jaǵdaydı payda etti. Fevral ayınıń basında prussiya armiyası, qosımsha kúshlerdi kútip, Moraviya shegarası boylap qıslawǵa ornalastı. Fevral ayınıń ortasında Prussiyadan qosımsha kúshler jiberildi (15 batalyon, 25 eskvadron, 90 artilleriya quralları), hám patshanıń ózi armiyaǵa keldi.

Bul waqıtta feldmarshal Neyppergtıń avstriya armiyası Olmyuc janında jıynalıwdı basladı. Neypperg prussiya armiyasınıń kerılıp jaylasıwınan paydalanıp, ortalıqtı jarıp ótiw qararın qabıl etti. 28-martta ol Egerndorftan Neysse hám Brigke qaray hújim etiw ushın júrisın basladı. Fridrix arqaǵa sheginiw arqalı óz kúshlerin toplaw hám avstriyalılardı jeńiw qararına keldi.

5-aprel kúni avstriyalılar Neysse qalasına kirdi — Frederik ózinıń sheber flang júrisi menen bólek-bólek jeńilisten qutılıp, 9-aprelge kelip ózinıń kúshlerinıń kóp bólegın Olau janında jıynadı. 10-aprel kúni Molvic awılı janında sawash boldı, ol avstriyalılardıń tolıq jeńiliwi menen juwmaqlandı. Prussiya armiyası Brig qalası (4-mayda qulaǵan) janındaǵı orınlarda jaylastı, avstriyalılar Neysse qalasına sheginip ketti. Jeńis úlken siyasiy áhmiyetke iye boldı: Franciya hám Bavariya Prussiya menen kelisiwledi tezletti hám 4-iyunda olar menen awqam dúzildi.

Franciya hám Bavariya urısqa qosılıwı, 1741-jıl

Iyul ayınıń aqırında Franciya-Bavariya armiyası áskeriy háreketlerdi baslap, húkimet urısları usılındaǵı marsh-manyovrlerdi ámelge asırıp, keskin soqlıǵısıwdan qashıp ketti. Kurfyurst Karl Albrext óz armiyası hám marshal Bel-Il basshılıǵındaǵı járdemshi francuz korpusı basshılıǵında Joqarı Avstriyaǵa bastırıp kirdi, bul jerde Linc xalqı oǵan ercgercog sipatında ant berdi.

Fridrix óz armiyasın oqıtıwdaǵı kemshiliklerdi dúzetiw ushın tınıshlıqtan paydalandı. 10-avgustta Breslau prusslar tárepinen basıp alındı.

Keleshektegi háreketler ushın Franciya-Bavariya armiyası Venaǵa, Prussiya armiyası bolsa avstriyalılardı aldında uslap turiw ushın hújim etiwge kelisip alındı. Biraq, Bavariya kurfyurstı jańa aymaqlardı iyelew haqqında oylap, bul baǵdarǵa marshal Segyur basshılıǵındaǵı kúshlerdıń bir bólegin ǵana jiberdi, ózi bolsa Bogemiyaǵa qaray jol aldi, ol jerge bolsa Saksoniya áskerleri kirip bolǵan edi.

Avstriyanı pútkilley joq etiw hám óz awqamlaslarınıń aymaqların keńeytiw Fridrix rejesine kirmeytuǵın edi, bunnan tısqarı, Prussiya armiyası dem aliwǵa júdá mútáj edi, sonlıqtan Angliya járdeminde 11-oktyabrde Kleyn-Shellendorf awılında Prussiya hám Avstriya ortasında pútkil qısqa jasırın kelisim dúzildi. Sileziyanıń barlıq qorǵanları prusslarǵa tapsırıldı.

Prussiya patshası Fridrix II jaslıǵında