Kontentke ótiw

Ayqulaq

Siltemelerdi redaktorlaw
Wikipedia — erkin enciklopediya
Qos ayqulaq hám tiykarǵı doǵanıń ishki tárepindegi qosımsha ayqulaqlar. Súwrettiń tómengi bólimindegi fotograf basınıń kóleńkesi ayqulaq sheńberiniń orayın (antisolyar noqatın) belgileydi.

Ayqulaq — bul suw tamshılarında jaqtılıqtıń sınıwı, ishki shaǵılısıwı hám dispersiyası nátiyjesinde aspanda úziliksiz jaqtılıq spektriniń payda bolıwına alıp keletuǵın optikalıq qubılıs[1]. Ayqulaq kóp reńli dóńgelek doǵa túrinde payda boladı[2]. Quyash nurınan payda bolǵan ayqulaqlar bárqulla aspannıń quyashqa tuwrı qarama-qarsı bóliminde payda boladı. Ayqulaqlar hawadaǵı suwdıń kóp túrleri sebepli payda bolıwı múmkin. Oǵan tek jawın ǵana emes, sonıń menen birge duman, shashırandı hám hawadaǵı shıq ta kiredi.

Ayqulaqlar tolıq sheńber bolıwı múmkin. Degen menen, baqlawshı ádette tek jer ústindegi jaqtılandırılǵan tamshılar payda etken doǵanı kóredi,[3] ol Quyashtan baqlawshınıń kózine shekemgi sızıq boyınsha oraylasqan boladı.

Dáslepki ayqulaqta doǵanıń sırtqı bóliminde qızıl, al ishki tárepinde fiolet reńi kórinedi. Bul ayqulaq jaqtılıqtıń suw tamshısına kirgen waqtında sınıwı, keyin tamshınıń artqı tárepinde shaǵılısıwı hám onnan shıqqanda jáne sınıwı sebepli payda boladı.

Qos ayqulaqta dáslepki doǵanıń sırtında ekinshi doǵa kórinedi hám onıń reńleriniń tártibi keri boladı, doǵanıń ishki tárepinde qızıl reńi boladı. Bul jaqtılıqtıń tamshıdan shıǵıwdan aldın onıń ishinde eki ret shaǵılısıwı nátiyjesinde júz beredi.

Kóriniwi

Reńli ayqulaq hám saqıyna tumsıqlı shaǵala

Ayqulaqlardı hawada suw tamshıları bolǵan hám quyash nurı baqlawshınıń artınan tómen múyesh penen túsip turǵan waqıtta baqlaw múmkin. Usıǵan baylanıslı, ayqulaqlar ádette azanda batıs aspanında hám keshte shıǵıs aspanında kórinedi. Eń tásirli ayqulaq kórinisleri aspannıń yarımı ele jawın bultları menen qarańǵı bolǵan hám baqlawshı Quyash baǵdarında ashıq aspan astında turǵan waqıtta qáliplesedi. Nátiyjede qarańǵı fonda jarqırap kórinetuǵın ayqulaq payda boladı. Usınday jaqsı kóriniw sharayatlarında, úlkenirek biraq hálsizirek ekinshi ayqulaqtı da kóbinese kóriwge boladı. Ol dáslepki ayqulaqtan shama menen 10° sırtta, reńlerdiń keri tártibi menen payda boladı.

Ayqulaq effekti jáne sarqıramalar yamasa fontanlar janında da jiyi kórinedi. Bunnan tısqarı, bul effektti quyashlı kúni hawaǵa suw tamshıların shashıratıw arqalı jasalma túrde payda etiwge boladı. Siyrek jaǵdaylarda, ay jaqtısı kúshli túnlerde ayqulaq, ay ayqulaǵı yamasa túngi ayqulaqtı kóriwge boladı. Adamnıń tómen jaqtılıqta reńdi qabıllawı hálsiz bolǵanlıqtan, ay ayqulaqları kóbinese aq bolıp kórinedi[4].

Ayqulaqtıń tolıq yarım sheńberin bir kadrǵa túsiriw qıyın, sebebi bul 84° kóriw múyeshin talap etedi. 35 mm kamera ushın fokus uzınlıǵı 19 mm yamasa onnan kem bolǵan keń múyeshli obektiv kerek bolar edi. Házir bir neshe súwretti panoramaǵa biriktiriw ushın programmalıq támiynat bar bolǵanlıqtan, bir-birin jawıp turatuǵın kadrlar qatarınan tolıq doǵanı hám hátte ekinshi doǵalardı da ańsat dúziwge boladı.

Jer ústinen, mısalı samolyotta, ayqulaqtı tolıq sheńber túrinde kóriw múmkin. Bul qubılıstı gloriya qubılısı menen shatastırıw múmkin, biraq gloriya ádette ádewir kishkene bolıp, tek 5-20° dı qamtıydı.

Dáslepki ayqulaqtıń ishindegi aspan doǵadan sırttaǵı aspanǵa qaraǵanda jaqtıraq. Bunıń sebebi hár bir jawın tamshısı sfera bolıp, ol jaqtılıqtı aspanda pútkil dóńgelek disk boylap shashıratadı. Disktiń radiusı jaqtılıqtıń tolqın uzınlıǵına baylanıslı, qızıl jaqtılıq kók jaqtılıqqa qaraǵanda úlkenirek múyesh penen shashıraydı. Disktiń kópshilik bóliminde barlıq tolqın uzınlıqlarındaǵı shashıraǵan jaqtılıq bir-birin jabadı, nátiyjede aspandı jaqtılatıp aq jaqtılıq payda boladı. Shetinde shashırawdıń tolqın uzınlıǵına baylanıslılıǵı ayqulaqtıń payda bolıwına alıp keledi[5].

Dáslepki ayqulaq doǵasınıń jaqtılıǵı doǵaǵa tangensial baǵıtta 96% polyarizaciyalanǵan[6]. Ekinshi doǵanıń jaqtılıǵı 90% polyarizaciyalanǵan.

Spektrdegi yamasa ayqulaqtaǵı reńler sanı

Adam kózi kóretuǵın reńler ushın eń kóp keltiriletuǵın hám yadta saqlanatuǵın izbe-izlik - bul Isaak Nyutonnıń jeti reńi: qızıl, qızǵılt sarı, sarı, jasıl, kók, indigo hám fiolet, ol «Richard Of York Gave Battle In Vain» mnemonikası menen yamasa oydan shıǵarılǵan adam atı (Roy G. Biv) menen este saqlanadı. Bul qısqartpa geyde keri tártipte, VIBGYOR túrinde de qollanıladı. Házirgi waqıtta ayqulaq kóbinese qızıl, qızǵılt sarı, sarı, jasıl, cian, kók hám fiolet reńlerine bólinedi[7]. Tiykarǵı reńlerdiń ayqın kóriniwi adamnıń qabıllawınıń ózgesheligi bolıp, tiykarǵı reńlerdiń anıq sanı belgili dárejede shártli tańlaw bolıp tabıladı.

Reńlerdi ayırıwda kózleriniń onsha sınshıl emesligin moyınlaǵan Nyuton,[8] dáslep (1672) spektrdi bes tiykarǵı reńge bólgen: qızıl, sarı, jasıl, kók hám fiolet. Keyinirek ol qızǵılt sarı hám indigo reńlerin qosıp, muzıkalıq gammanıń notalar sanına uqsatıp jeti tiykarǵı reńdi keltirgen[9]. Nyuton kórinetuǵın spektrdi jeti reńge bóliwdi áyyemgi grek sofistleriniń isenimlerinen kelip shıqqan isenimge tiykarlanıp tańlaǵan, olar reńler, muzıkalıq notalar, Quyash sistemasındaǵı belgili obektler hám hápte kúnleri arasında baylanıs bar dep esaplaǵan[10][11]. Ilimpazlar Nyutonnıń sol waqıtta «kók» dep esaplaǵan reńi házir cian dep qaralatuǵın edi, Nyuton «indigo» dep ataǵan reńi házir kók dep ataladı dep atap ótken[12][13][14][15].

Nyutonnıń dáslepki reńleri Qızıl Sarı Jasıl Kók Fiolet
Nyutonnıń keyingi reńleri Qızıl Qızǵılt sarı Sarı Jasıl Kók Indigo Fiolet
Házirgi túsindirme Qızıl Qızǵılt sarı Sarı Jasıl Kók Kók Fiolet

Ayqulaqtıń reńler úlgisi spektrden ózgeshe hám reńleri azıraq toyınǵan. Ayqulaqta spektral jayılıw bar, sebebi hár bir tolqın uzınlıǵı ushın bir turaqlı múyeshtiń ornına shıǵıw múyeshleriniń tarqalıwı bar[16]. Bunnan tısqarı, ayqulaq noqatlı derekten alınǵan doǵanıń buldıraǵan nusqası, sebebi quyash diskiniń diametrin (0.5°) ayqulaqtıń keńligine (2°) salıstırǵanda esapqa almawǵa bolmaydı. Sonlıqtan, ayqulaqtıń reńler sızıqlarınıń sanı, ásirese tamshılar ayrıqsha úlken yamasa kishi bolsa, spektrdegi sızıqlar sanınan ózgeshe bolıwı múmkin. Demek, ayqulaqtıń reńler sanı ózgermeli. Biraq, eger «ayqulaq» sózi nadurıs túrde spektr mánisinde qollanılsa, onda bul spektrdegi tiykarǵı reńler sanı boladı.

Bunnan tısqarı, ayqulaqlarda qızıl hám fiolet reńlerden tısqarı sáykes jaqın infraqızıl hám ultrafiolet aymaqlarında sızıqlar bar, biraq bul sızıqlar adamlarǵa kórinbeydi. Bul aymaqlardıń tek kórinetuǵın spektrge jaqın jiyilikleri ǵana ayqulaqlarǵa kiredi, sebebi suw hám hawa bul jiyilikler ushın barǵan sayın móldir emes bolıp, jaqtılıqtı shashıratadı. Ultrafiolet sızıǵın geyde qara-aq plenkalı kameralar menen kóriwge boladı[17].

Hámme ayqulaqta jeti reńdi kóre me degen soraw lingvistikalıq qatnaslılıq ideyasına baylanıslı. Ayqulaqtı qabıllawda universallıq bar degen usınıslar aytılǵan[18][19]. Biraq, keyingi izertlewler baqlanatuǵın ayqın reńlerdiń sanı hám olardıń qalay atalıwı adam qollanatuǵın tilge baylanıslı ekenin, reńlerdi bildiretuǵın sózleri az bolǵan tilde sóyleytuǵın adamlar azıraq ayqın reńler sızıqların kóretuǵının kórsetedi[20].

Túsindiriw

Jaqtılıq nurları jawın tamshısına bir baǵıttan (ádette Quyashtan tuwrı sızıq boyınsha) kiredi, tamshınıń artqı tárepinen shaǵılısadı hám tamshıdan shıqqanda jayılıp ketedi. Ayqulaqtan shıǵatuǵın jaqtılıq keń múyesh boylap tarqaladı, eń joqarı intensivligi 40.89–42° múyeshlerde boladı. (Eskertiw: Túsiw múyeshine baylanıslı, ushırasqan úsh bette jaqtılıqtıń 2 den 100% ke shekemgi bólegi shaǵılısadı. Bul diagramma tek ayqulaqqa tiyisli jollardı kórsetedi.)
Aq jaqtılıq jawın tamshısına kirgende dispersiya sebepli hár qıylı reńlerge ajıraladı, bunda qızıl jaqtılıq kók jaqtılıqqa qaraǵanda azıraq sınadı.

Quyash jaqtılıǵı jawın tamshısına túskende, jaqtılıqtıń bir bólegi shaǵılısadı hám qalǵanı tamshıǵa kiredi. Jaqtılıq jawın tamshısınıń betinde sınadı. Bul jaqtılıq tamshınıń artqı tárepine túskende, onıń bir bólegi artqı tárepten shaǵılısadı. Ishki shaǵılısqan jaqtılıq betke jáne jetkende, jáne bir ret bir bólegi ishke shaǵılısadı hám bir bólegi tamshıdan shıqqanda sınadı. (Tamshıdan shaǵılısatuǵın, artqı tárepten shıǵatuǵın yamasa bet penen ekinshi márte ushırasqannan keyin tamshı ishinde sekiriwin dawam etetuǵın jaqtılıq dáslepki ayqulaqtıń payda bolıwına qatnaspaydı.) Ulıwma nátiyje - kiretuǵın jaqtılıqtıń bir bólegi 0° den 42° ge shekemgi diapazonda keri shaǵılısadı, eń kúshli jaqtılıq 42° ta boladı[21]. Bul múyesh tamshınıń ólshemine baylanıslı emes, biraq onıń sınıw kórsetkishine baylanıslı. Teńiz suwınıń sınıw kórsetkishi jawın suwına qaraǵanda joqarıraq, sonlıqtan teńiz shashırandısındaǵı «ayqulaqtıń» radiusı haqıyqıy ayqulaqtikinen kishkenerek. Bunı bul doǵalardıń sáykes kelmewi arqalı ápiwayı kóz benen kóriwge boladı[22].

Qaytatuǵın jaqtılıqtıń shama menen 42° ta eń kúshli bolıwınıń sebebi - bul burılıw noqatı - tamshınıń eń sırtqı saqıynasına túsetuǵın jaqtılıq 42° tan kem múyesh penen qaytadı, tamshınıń orayına jaqınıraq túsetuǵın jaqtılıq ta solay boladı. 42° dárejege jaqın qaytatuǵın dóńgelek jaqtılıq sızıǵı bar. Eger Quyash parallel, monoxromat nurlar shıǵaratuǵın lazer bolǵanda, interferenciya effektleri esapqa alınbasa, doǵanıń jaqtılıǵı (jarıqlıǵı) bul múyeshte sheksizlikke umtılatuǵın edi (Kaustika (optika) ǵa qarań). Biraq Quyashtıń jaqtılıǵı shekli hám onıń nurları hámmesi parallel emes (ol aspannıń shama menen yarım gradusın qaplaydı) bolǵanlıqtan, jaqtılıq sheksizlikke barmaydı. Bunnan tısqarı, jaqtılıqtıń qanshelli sınıwı onıń tolqın uzınlıǵına, demek reńine baylanıslı. Bul effekt dispersiya dep ataladı. Kók jaqtılıq (qısqaraq tolqın uzınlıǵı) qızıl jaqtılıqqa qaraǵanda úlkenirek múyesh penen sınadı, biraq tamshınıń artqı tárepinen jaqtılıq nurlarınıń shaǵılısıwı sebepli, kók jaqtılıq dáslepki túsken aq jaqtılıq nurına qızıl jaqtılıqqa qaraǵanda kishkenerek múyesh penen tamshıdan shıǵadı. Usı múyesh sebepli, kók reń dáslepki ayqulaq doǵasınıń ishki tárepinde, al qızıl reń sırtqı tárepinde kórinedi. Bunıń nátiyjesi tek ayqulaqtıń hár qıylı bóleklerine hár qıylı reńler beriw emes, jáne jarıqlıqtı kemeytiw bolıp tabıladı. (Dispersiyası joq suyıqlıq tamshılarınan payda bolǵan «ayqulaq» aq bolar edi, biraq ádettegi ayqulaqqa qaraǵanda jaqtıraq bolatuǵın edi.)

Jawın tamshısınıń artqı tárepindegi jaqtılıq tolıq ishki shaǵılısıwǵa ushıramaydı hám jaqtılıqtıń kópshilik bólegi artqı tárepten shıǵadı. Biraq, jawın tamshısınıń artqı tárepinen shıǵatuǵın jaqtılıq baqlawshı menen Quyash arasında ayqulaq payda etpeydi, sebebi tamshınıń artqı tárepinen shıǵatuǵın spektrler, basqa kórinetuǵın ayqulaqlardaǵıday intensivlik maksimumına iye emes, sonlıqtan reńler ayqulaq payda etiwdiń ornına aralasıp ketedi[23].

Ayqulaq bir belgili orında jaylaspaydı. Kóp ayqulaqlar bar; biraq, quyash penen jaqtılandırılǵan jaqtılıq tamshıları retinde tek birewin belgili bir baqlawshınıń kóriw noqatına baylanıslı kóriwge boladı. Barlıq jawın tamshıları quyash jaqtılıǵın birdey sındıradı hám shaǵılıstıradı, biraq tek ayırım tamshılardan shıqqan jaqtılıq baqlawshınıń kózine jetip keledi. Bul jaqtılıq sol baqlawshı ushın ayqulaqtı payda etedi. Quyash nurları, baqlawshınıń bası hám (sferalıq) suw tamshılarınan quralǵan pútkil sistema baqlawshınıń bası arqalı ótetuǵın hám Quyash nurlarına parallel bolǵan kósher dógereginde kósherlik simmetriyaǵa iye. Ayqulaq iyilgen, sebebi baqlawshı, tamshı hám Quyash arasında durıs múyeshke iye bolǵan barlıq jawın tamshıları ushı baqlawshıda bolǵan hám Quyashqa qaraǵan konusta jatadı. Konustıń tiykarı baqlawshınıń bası menen onıń kóleńkesi arasındaǵı sızıqqa 40-42° múyesh penen sheńber payda etedi, biraq eger baqlawshı onıń hámmesin kóriw ushın jer betinen jetkilikli biyiklikte, mısalı samolyotta bolmasa (tómenge qarań), sheńberdiń 50% yamasa onnan kóbiregi gorizonttan tómende boladı[24][25]. Basqasha aytqanda, durıs kóriw noqatına iye baqlawshı fontan yamasa sarqırama shashırandısında tolıq sheńberdi kóriwi múmkin[26]. Kerisinshe, tómengi keńliklerde tús waqtına jaqın (atap aytqanda, quyashtıń biyikligi 42 gradustan asqanda) ayqulaq aspanda kórinbeydi[27][28][29].

Túrleri

Qos ayqulaqlar

Dáslepki hám ekinshi doǵalar arasında kórinetuǵın Aleksandr sızıǵı menen qos ayqulaq. Jáne dáslepki doǵanıń ishindegi ayqın qosımsha doǵalardı da itibarǵa alıń.

Dáslepki ayqulaqtan úlkenirek múyeshte ekinshi ayqulaq kóbinese kórinedi. Qos ayqulaq termini dáslepki hám ekinshi ayqulaqlar kórinip turǵanda qollanıladı. Teoriyada, barlıq ayqulaqlar qos ayqulaqlar, biraq ekinshi doǵa bárqulla dáslepkisine qaraǵanda hálsizirek bolǵanlıqtan, ámelde onı bayqaw qıyın bolıwı múmkin.

Ekinshi ayqulaqlar suw tamshılarınıń ishinde quyash jaqtılıǵınıń eki márte shaǵılısıwı sebepli payda boladı. Texnikalıq jaqtan ekinshi doǵa quyashtıń ózine oraylasqan, biraq onıń múyeshlik ólshemi 90° tan úlken bolǵanlıqtan (fiolet ushın shama menen 127° den qızıl ushın 130° ge shekem), ol aspannıń dáslepki ayqulaq penen bir tárepinde, onnan shama menen 10° sırtta 50-53° kórinis múyeshi menen kórinedi. Ekinshi doǵanıń «ishki» tárepi baqlawshıǵa qarata «joqarı» bolǵanı sebepli, reńler dáslepki doǵaǵa salıstırǵanda keri kórinedi.

Ekinshi ayqulaq dáslepkisine qaraǵanda hálsizirek, sebebi bir shaǵılısıwǵa salıstırǵanda eki shaǵılısıwda kóbirek jaqtılıq joǵaladı hám ayqulaqtıń ózi aspannıń úlkenirek maydanına jayılǵan. Hárbir ayqulaq óziniń reńli jolaqları ishinde aq jaqtılıqtı shaǵılıstıradı, biraq bul dáslepki ayqulaq ushın «tómen» hám ekinshisi ushın «joqarı» baǵıtta[30]. Dáslepki hám ekinshi doǵalar arasındaǵı jaqtılandırılmaǵan qarańǵı aspan maydanı Aleksandr jolaǵı dep ataladı, onı birinshi bolıp súwretlegen Afrodisiyalı Aleksandr atına qoyılǵan.

Egizek ayqulaq

Dáslepki ayqulaq «egiz».

Eki bólek hám koncentrlik ayqulaq doǵalarınan turatuǵın qos ayqulaqtan ózgeshe, júdá siyrek ushırasatuǵın egiz ayqulaq bir tiykardan bólinip shıǵatuǵın eki ayqulaq doǵası túrinde kórinedi[31]. Ekinshi doǵadaǵı reńler, ekinshi ayqulaqtaǵıday keri tártipte emes, dáslepki ayqulaqtaǵı sıyaqlı tártipte kórinedi. «Ádettegi» ekinshi ayqulaq ta kóriniwi múmkin. Egiz ayqulaqlar qosımsha jolaqlarǵa uqsap kóriniwi múmkin, biraq olardı shatastırmaw kerek. Bul eki qubılıstı olardıń reńler profilindegi ayırmashılıq boyınsha ajıratıwǵa boladı: qosımsha jolaqlar áste pastel reńlerinen turadı (tiykarınan qızǵılt, fiolet hám jasıl), al egiz ayqulaq ádettegi ayqulaqtaǵıday spektrdi kórsetedi. Egiz ayqulaqtıń payda bolıw sebebi aspannan túsip atırǵan hár qıylı ólshemdegi suw tamshılarınıń birikpesi dep esaplanadı. Hawa qarsılıǵı sebepli, jawın tamshıları túskende jalpayadı, hám jalpayıw úlkenirek suw tamshılarında ayqınıraq kórinedi. Hár qıylı ólshemdegi jawın tamshıları bar eki jawın qosılǵanda, olardıń hár biri sál ózgeshe ayqulaqlar payda etedi, olar birlesip egiz ayqulaqtı payda etiwi múmkin. San juwmaǵı menen nur jolın izertlew 0.40 hám 0.45 mm tamshılardıń aralaspası súwrettegi egiz ayqulaqtı túsindire alatuǵının kórsetti. Tamshı ólshemindegi sol kishi ayırmashılıq tamshı formasınıń tegisleniwinde kishi ayırmashılıqqa hám ayqulaq tóbesiniń tegisleniwinde úlken ayırmashılıqqa alıp kelgen[32].

Sol waqıtta, jáne de siyregirek ushırasatuǵın úsh tarmaqqa bólingen ayqulaq tábiyatta baqlanǵan hám súwretke túsirilgen[33].

Tolıq sheńberli ayqulaq

Dóńgelek ayqulaq

Teoriyada, hár bir ayqulaq sheńber, biraq jerden ádette tek onıń joqarǵı yarımın kóriwge boladı. Ayqulaqtıń orayı aspandaǵı Quyashtıń jaylasıwına diametral qarama-qarsı bolǵanlıqtan, quyash gorizontqa jaqınlasqan sayın sheńberdiń kóbirek bólegi kórinedi, bul kún batqanda yamasa shıqqanda kórinetuǵın sheńberdiń eń úlken bólegi shama menen 50% ekenin ańlatadı. Ayqulaqtıń tómengi yarımın kóriw ushın baqlawshınıń gorizontınan tómende suw tamshıları bolıwı, sonıń menen birge olarǵa quyash jaqtılıǵınıń jetip barıwı kerek. Baqlawshı jer betinde turǵanda bul talaplar ádette orınlanbaydı, sebebi ya kerekli orında tamshılar bolmaydı, ya baqlawshınıń artındaǵı landshaft quyash jaqtılıǵına tosqınlıq etip turadı. Biraq, biyik imarat yamasa samolyot sıyaqlı biyik kóriw noqatınan bul talaplar orınlanıwı hám tolıq sheńberli ayqulaqtı kóriwge boladı[34][35]. Yarım ayqulaq sıyaqlı, dóńgelek ayqulaqta da ekinshi doǵa yamasa qosımsha doǵalar bolıwı múmkin[36]. Jerde turıp ta tolıq sheńberdi payda etiw múmkin, mısalı, quyashqa arqańdı qaratıp turıp baqsha shlangısınan suw dumanın shashıratıw arqalı[37].

Dóńgelek ayqulaqtı diametri ádewir kishi hám basqa optikalıq processler arqalı payda bolatuǵın gloriya menen shatastırmaw kerek. Tuwrı jaǵdaylarda, gloriya hám (dóńgelek) ayqulaq yamasa duman doǵası birge payda bolıwı múmkin. «Dóńgelek ayqulaq» penen shatastırılıwı múmkin bolǵan basqa atmosferalıq qubılıs - bul suyıq suw tamshıları emes, muz kristalları sebepli payda bolatuǵın hám Quyashtıń (yamasa Aydıń) qarama-qarsısında emes, al dógereginde jaylasqan 22° galosı.

Qosımsha ayqulaqlar

Dáslepki doǵanıń ishinde qosımsha jolaqları bar ayqulaqtıń joqarı dinamikalıq diapazonlı súwreti

Ayırım jaǵdaylarda, ayqulaqtıń fiolet shetin jaǵalap bir yamasa bir neshe tar, hálsiz reńli jolaqlardı kóriwge boladı; yaǵnıy, dáslepki doǵanıń ishinde yamasa, júdá siyrek jaǵdaylarda, ekinshi doǵanıń sırtında. Bul qosımsha jolaqlar qosımsha ayqulaqlar yamasa qosımsha jolaqlar dep ataladı; ayqulaqtıń ózi menen birge bul qubılıs jáne qatlamlı ayqulaq dep te belgili. Qosımsha doǵalar tiykarǵı doǵadan biraz ajıralǵan, onnan uzaqlasqan sayın izbe-iz hálsizlenip baradı hám ádettegi spektr úlgisiniń ornına pastel reńlerine (tiykarınan qızǵılt, fiolet hám jasıl reńlerden turatuǵın) iye[38]. Bul effekt diametri shama menen 1 mm yamasa onnan kishi suw tamshıları qatnasqanda kórinedi; tamshılar qanshelli kishi bolsa, qosımsha jolaqlar sonshelli keń boladı hám olardıń reńleri sonshelli az toyınǵan boladı[39]. Kishi tamshılarda payda bolıwına baylanıslı, qosımsha jolaqlar dumanda ayrıqsha kózge túsiwge beyim[40].

Qosımsha ayqulaqlardı klassikalıq geometriyalıq optika járdeminde túsindiriw múmkin emes. Gezeklesken hálsiz jolaqlar jawın tamshıları ishinde biraz ózgeshe uzınlıqtaǵı sál ózgeshe jollar boylap júretuǵın jaqtılıq nurlarınıń interferenciyası sebepli payda boladı. Ayırım nurlar fazada bolıp, konstruktiv interferenciya arqalı bir-birin kúsheytip, jarıq jolaq payda etedi; basqaları yarım tolqın uzınlıǵına shekem fazadan shıǵıp, destruktiv interferenciya arqalı bir-birin joq etip, boslıq payda etedi. Hár qıylı reńdegi nurlar ushın sınıw múyeshleri hár qıylı bolǵanlıqtan, interferenciya úlgileri hár qıylı reńdegi nurlar ushın biraz ózgeshe, sonlıqtan hárbir jarıq jolaq reńi boyınsha ayrılıp, miniatyura ayqulaq payda etedi. Qosımsha ayqulaqlar jawın tamshıları kishi hám bir ólshemli bolǵanda anıǵıraq kórinedi. Qosımsha ayqulaqlardıń bar ekenligi tariyxıy jaqtan jaqtılıqtıń tolqınlıq tábiyatınıń birinshi kórsetkishi bolǵan hám birinshi túsindiriwdi 1804-jılı Tomas Yung bergen.

Shaǵılısqan ayqulaq, shaǵılısıw ayqulaǵı

Kún batqandaǵı shaǵılısıw ayqulaǵı (joqarıda) hám ádettegi ayqulaq (tómende)

Ayqulaq suw betiniń ústinde payda bolǵanda, hár qıylı jaqtılıq jollarınan payda bolǵan eki tolıqtırıwshı aynalı doǵanı gorizonttıń tómeninde hám joqarısında kóriwge boladı. Olardıń atları sál ózgeshe.

Shaǵılısqan ayqulaq gorizonttan tómendegi suw betinde payda bolıwı múmkin[41]. Quyash jaqtılıǵı dáslep jawın tamshılarınan burıladı, sońınan baqlawshıǵa jetpesten aldın suw betinen shaǵılısadı. Shaǵılısqan ayqulaq kóbinese, hesh bolmasa yarım, hátte kishi shalshıqlarda da kórinedi.

Shaǵılısıw ayqulaǵı quyash jaqtılıǵı jawın tamshılarına jetpesten aldın suw betinen shaǵılısqanda payda bolıwı múmkin, eger suw beti úlken, pútkil beti boyınsha tınıq hám jawın perdesine jaqın bolsa. Shaǵılısıw ayqulaǵı gorizonttan joqarıda payda boladı. Ol gorizontta ádettegi ayqulaq penen kesilisedi hám onıń doǵası aspanda joqarıraq kóteriledi, onıń orayı gorizonttan ádettegi ayqulaqtıń orayı tómende turǵanınday biyiklikte joqarıda turadı. Shaǵılısıw doǵaları ádette quyash tómen bolǵanda jarıqraq boladı, sebebi sol waqıtta onıń jaqtılıǵı suw betlerinen kúshlirek shaǵılısadı. Quyash tómenlegen sayın ádettegi hám shaǵılısıw doǵaları bir-birine jaqınlasadı. Talaplardıń birikpesi sebepli, shaǵılısıw ayqulaǵı siyrek kórinedi.

Eger shaǵılısqan hám shaǵılısıw ayqulaqları bir waqıtta qáliplesse, segizge shekem ayırım doǵalardı ayırıwǵa boladı: gorizonttan joqarıdaǵı ádettegi (shaǵılısıwsız) dáslepki hám ekinshi doǵalar (1, 2) hám olardıń gorizonttan tómendegi shaǵılısqan sıńarları (3, 4), hám gorizonttan joqarıdaǵı shaǵılısıw dáslepki hám ekinshi doǵaları (5, 6) hám olardıń gorizonttan tómendegi shaǵılısqan sıńarları (7, 8)[42].

Monoxrom ayqulaq

Qızıl (monoxrom) ayqulaqtıń qayta islenbegen súwreti

Geyde quyash shıǵıwı yamasa batıwı waqtında jawın jawıwı múmkin, bul waqıtta kók hám jasıl sıyaqlı qısqa tolqın uzınlıqları shashıraǵan hám tiykarınan spektrden joǵalǵan boladı. Jawın sebepli qosımsha shashıraw qáliplesiwi múmkin, hám nátiyjede siyrek hám tásirli monoxrom yamasa qızıl ayqulaq payda bolıwı múmkin[43].

Joqarı tártipli ayqulaqlar

Keń tarqalǵan dáslepki hám ekinshi ayqulaqlardan tısqarı, joqarı tártipli ayqulaqlardıń da payda bolıwı múmkin. Ayqulaqtıń tártibi onı payda etetuǵın suw tamshıları ishindegi jaqtılıq shaǵılısıwlarınıń sanına baylanıslı anıqlanadı: Bir shaǵılısıw birinshi tártipli yamasa dáslepki ayqulaqtı payda etedi; eki shaǵılısıw ekinshi tártipli yamasa ekinshi ayqulaqtı payda etedi. Kóbirek ishki shaǵılısıwlar joqarı tártipli doǵalardı payda etedi - teoriyada sheksizlikke shekem[44]. Biraq, hárbir ishki shaǵılısıwda kóbirek jaqtılıq joǵalǵanlıqtan, hárbir keyingi doǵa izbe-iz hálsizlenip baradı hám sonlıqtan onı bayqaw qıyınlasa beredi. Úshinshi tártipli (yamasa úshlik) hám tórtinshi tártipli (tórtlik) ayqulaqlardı baqlawdaǵı qosımsha qıyınshılıq - olardıń quyash baǵıtındaǵı jaylasıwı (sáykes túrde quyashtan shama menen 40° hám 45° aralıqta), bul olardıń onıń jarqırawına batıp ketiwine alıp keledi[45].

Usı sebeplerden, tábiyiy jaǵdayda 2-tártipten joqarı ayqulaqlardı qarapayım kóz benen kóriw siyrek ushırasadı. Soǵan qaramastan, tábiyatta úshinshi tártipli doǵanıń kóriniwi haqqında xabarlar bolǵan hám 2011-jılı ol birinshi ret anıq súwretke túsirilgen[46][47]. Kóp ótpesten, tórtinshi tártipli ayqulaq ta súwretke túsirilgen,[48][49] al 2014-jılı besinshi tártipli (yamasa beslik) ayqulaqtıń birinshi súwretleri járiyalanǵan[50]. Beslik ayqulaq dáslepki hám ekinshi ayqulaqlar arasındaǵı boslıqta yarım jaylasqan hám hátte ekinshi ayqulaqqa qaraǵanda ádewir hálsiz. Laboratoriya jaǵdayında ádewir joqarı tártipli doǵalardı payda etiw múmkin. Feliks Bille (1808-1882) 19-tártipke shekemgi ayqulaqtıń múyeshlik jaylasıwların súwretlegen, ol bul úlgini «ayqulaqlar rawshanı» dep ataǵan[51][52]. Laboratoriya jaǵdayında lazerler payda etetuǵın júdá jaqtı hám jaqsı kollimaciyalanǵan jaqtılıqtı paydalanıp joqarı tártipli ayqulaqlardı baqlaw múmkin. 1998-jılı Ng hám basqalar usınday usıldı biraq argon ion lazer nurın paydalanıp 200-tártipke shekemgi ayqulaqtı xabarlaǵan[53].

Úshlik hám tórtlik ayqulaqlardı «úsh eseli» hám «tórt eseli» ayqulaqlar menen shatastırmaw kerek - bul terminler geyde nadurıs túrde (ádewir keń tarqalǵan) qosımsha doǵalar hám shaǵılısıw ayqulaqların bildiriw ushın qollanıladı.

Ay sáwlesi astındaǵı ayqulaqlar

Tómengi Yosemiti sarqıramasındaǵı shashırandı ay ayqulaǵı

Kópshilik atmosferalıq optikalıq qubılıslar sıyaqlı, ayqulaqlardı Quyash jaqtılıǵı, biraq jáne Ay jaqtılıǵı da payda ete aladı. Keyingi jaǵdayda, ayqulaq ay ayqulaǵı yamasa ayqulaq dep ataladı. Olar quyash ayqulaqlarına qaraǵanda ádewir hálsiz hám siyrek, olardıń kóriniwi ushın Aydıń tolısıwǵa jaqın bolıwın talap etedi. Sol sebepli, ay ayqulaqları kóbinese aq bolıp kórinedi hám monoxrom dep esaplanıwı múmkin. Biraq, tolıq spektr bar, biraq adam kózi ádette reńlerdi kóriw ushın jetkilikli sezgir emes. Uzaq ekspoziciyalı súwretler geyde bunday ayqulaqtaǵı reńdi kórsetedi[54].

Duman

Duman hám gloriya, sonday-aq Broken elesi

Dumanlar ayqulaqlar sıyaqlı payda boladı, biraq olar jaqtılıqtı keń shashıratatuǵın ádewir kishi bult hám duman tamshıları tárepinen payda etiledi. Olar derlik aq bolıp, sırtında hálsiz qızıl hám ishinde kók reńler bar; kóbinese ishki shetiniń ishinde bir yamasa bir neshe keń qosımsha jolaqlardı kóriwge boladı. Reńler hálsiz, sebebi hár bir reńdegi doǵa júdá keń hám reńler bir-birin jabadı. Dumanları salqınıraq suw menen tiyisken hawa salqınlaǵanda suw ústinde jiyi kórinedi, biraq eger duman quyashtıń nurı ótiwi ushın jetkilikli juqa bolsa hám quyash ádewir jarıq bolsa, olardı hár jerde tabıwǵa boladı. Olar júdá úlken - derlik ayqulaqtay hám onnan ádewir keń. Olar geyde doǵanıń orayında gloriya menen birge payda boladı.

Duman doǵaların muz galoları menen shatastırmaw kerek, olar dúnya júzi boyınsha júdá keń tarqalǵan hám (hár qanday tártiptegi) ayqulaqlarǵa qaraǵanda ádewir jiyirek kórinedi, biraq ayqulaqlarǵa baylanıslı emes.

Slitbow (burshaq ayqulaq)

Slitbow ádettegi ayqulaq sıyaqlı payda boladı, biraq jawın suwı ornına jawıp atırǵan burshaq (muz bólekleri) arqalı ótkende qáliplesedi. Jaqtılıq burshaq arqalı ótkende sınıwǵa ushırap, bul siyrek qubılıstı payda etedi. Bul qubılıs AQSH boylap hújjetlestirilgen bolıp, birinshi ret ashıq hújjetlestirilgen hám súwretke túsirilgen slitbow 2012-jıldıń 21-dekabrinde Virdjiniya shtatınıń Richmond qalasında baqlanǵan[55]. Ádettegi ayqulaqlar sıyaqlı, olar da hár qıylı formada bolıwı múmkin, máselen, bir reńli slitbow 2016-jıldıń 7-yanvarında Indiana shtatınıń Valparaiso qalasında hújjetlestirilgen.

Derekler

  1. ↑ Tony Buick. The Rainbow Sky: An Exploration of Colors in the Solar System and Beyond. 
  2. ↑ «Rainbow». National Geographic. 20-may 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-may 2023-jıl.
  3. ↑ Masters. «The 360-degree Rainbow». Weather Underground. The Weather Company (14-aprel 2005-jıl). 29-yanvar 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  4. ↑ Walklet. «Lunar Rainbows – When to View and How to Photograph a "Moonbow"». The Ansel Adams Gallery (2006). 25-may 2007-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 7-iyun 2007-jıl.
  5. ↑ «Why is the inside of a rainbow brighter than the outside sky?». WeatherQuesting. 28-may 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-avgust 2013-jıl.
  6. ↑ «Rainbow – A polarized arch?». Polarization.com. 9-sentyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-avgust 2013-jıl.
  7. ↑ «Understand the science of appearance of different colors of the rainbow». Encyclopædia Britannica (2014). 10-avgust 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 16-avgust 2020-jıl.
  8. ↑ Gage, John. Color and Meaning. 
  9. ↑ Allchin. «Newton's Colors». SHiPS Resource Center. 29-sentyabr 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 16-oktyabr 2010-jıl.
  10. ↑ Hutchison. «Music For Measure: On the 300th Anniversary of Newton's Opticks». Colour Music (2004). 18-yanvar 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-oktyabr 2023-jıl.
  11. ↑ Newton, Isaac. Opticks. 
  12. ↑ Evans, Ralph M.. The perception of color. 
  13. ↑ McLaren, K.. Newton's indigo. 
  14. ↑ Waldman, Gary. Introduction to light : the physics of light, vision, and color. 
  15. ↑ Asimov, Isaac. Eyes on the universe: a history of the telescope. 
  16. ↑ Cowley. «Primary rainbow colours». Atmospheric Optics. Qaraldı: 27-avgust 2012-jıl.
  17. ↑ «UCSB Science Line». scienceline.ucsb.edu. 1-iyun 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-iyun 2023-jıl.
  18. ↑ Rosch Heider, Eleanor. Universals in color naming and memory. 
  19. ↑ Dawkins, Richard. The ancestor's tale: a pilgrimage to the dawn of evolution. 
  20. ↑ Roberson, Debi. Color categories are not universal: Replications and new evidence from a stone-age culture. http://repository.essex.ac.uk/12996/1/PDF.js%20viewer1.pdf. Retrieved 11 July 2019. 
  21. ↑ «About Rainbows». Eo.ucar.edu. 18-avgust 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-avgust 2013-jıl.
  22. ↑ Cowley, Les. «Sea Water Rainbow». Atmospheric Optics. Qaraldı: 7-iyun 2007-jıl.
  23. ↑ Cowley, Les. «Zero order glow». Atmospheric Optics. 13-yanvar 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-avgust 2011-jıl.
  24. ↑ Anon. «Why are rainbows curved as semicircles?». Ask the van. The Board of Trustees at the University of Illinois (7-noyabr 2014-jıl). 2-oktyabr 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-aprel 2015-jıl.
  25. ↑ «How to see a whole circle rainbow – EarthSky.org». earthsky.org. 4-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  26. ↑ «USATODAY.com – Look down on the rainbow». usatoday30.usatoday.com. 12-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 30-oktyabr 2013-jıl.
  27. ↑ «Science of rainbows explains much, steals the magic not at all». Triton. Qaraldı: 28-oktyabr 2024-jıl.
  28. ↑ «Rainbows» (en). Met Office. Qaraldı: 28-oktyabr 2024-jıl.
  29. ↑ «Does latitude affect the frequency of "double rainbows"? | Naked Science Forum see Reply #2 on: 07/05/2008». www.thenakedscientists.com. Qaraldı: 28-oktyabr 2024-jıl.
  30. ↑ «Secondary rainbow». www.atoptics.co.uk (16-sentyabr 2023-jıl).
  31. ↑ «Atmospheric Optics: Twinned rainbows». Atoptics.co.uk (3-iyun 2002-jıl). Qaraldı: 19-avgust 2013-jıl.
  32. ↑ Physically-based simulation of rainbows. http://graphics.ucsd.edu/~henrik/papers/physically_based_simulation_of_rainbows.pdf. Retrieved 9 May 2019. 
  33. ↑ «Triple-split rainbow observed and photographed in Japan, August 2012». blog.meteoros.de (12-mart 2015-jıl). 2-aprel 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-mart 2015-jıl.
  34. ↑ «Can you ever see the whole circle of a rainbow? | Earth». EarthSky (15-dekabr 2012-jıl). 4-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-oktyabr 2013-jıl.
  35. ↑ Philip Laven. «Circular rainbows». Philiplaven.com (4-avgust 2012-jıl). 5-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-oktyabr 2013-jıl.
  36. ↑ «APOD: 2014 September 30 – A Full Circle Rainbow over Australia». apod.nasa.gov. 25-yanvar 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  37. ↑ «OPOD – 360° Rainbow». www.atoptics.co.uk (16-sentyabr 2023-jıl).
  38. ↑ «Supernumerary Rainbows». www.atoptics.co.uk (16-sentyabr 2023-jıl).
  39. ↑ «Supernumerary Rainbows and drop size». www.atoptics.co.uk (16-sentyabr 2023-jıl).
  40. ↑ «Fogbow droplet size effect». www.atoptics.co.uk (16-sentyabr 2023-jıl).
  41. ↑ Les Cowley (Atmospheric Optics). «Bows everywhere!». Qaraldı: 13-aprel 2015-jıl.
  42. ↑ «Atmospheric Optics: Reflection rainbows formation». Atoptics.co.uk. 23-sentyabr 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-avgust 2013-jıl.
  43. ↑ «Dawn Red Rainbows Arizona – OPOD». atoptics.co.uk. 4-fevral 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-fevral 2015-jıl.
  44. ↑ «Untitled Document». www.atoptics.co.uk (16-sentyabr 2023-jıl).
  45. ↑ «3rd & 4th order rainbows». www.atoptics.co.uk (16-sentyabr 2023-jıl).
  46. ↑ Photographic evidence for the third-order rainbow. 1 October 2011. 
  47. ↑ «Triple Rainbows Exist, Photo Evidence Shows, ScienceDaily.com, Oct. 5, 2011». Sciencedaily.com (6-oktyabr 2011-jıl). 4-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-avgust 2013-jıl.
  48. ↑ Photographic observation of a natural fourth-order rainbow. 1 October 2011. 
  49. ↑ «Short Sharp Science: First ever image of fourth-order rainbow». www.newscientist.com. 11-iyul 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  50. ↑ «Observations of the quinary rainbow». www.weatherscapes.com. 3-yanvar 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  51. ↑ Mémoire sur les Dix-neuf premiers arcs-en-ciel de l'eau. 
  52. ↑ How to create and observe a dozen rainbows in a single drop of water. http://optica.machorro.net/Optica/SciAm/Rainbow/1977-07-body.html. Retrieved 8 August 2011. 
  53. ↑ Observation of high-order rainbows formed by a pendant drop. 
  54. ↑ «Moonbow – Lunar Rainbow». www.atoptics.co.uk. 21-aprel 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-iyun 2015-jıl.
  55. ↑ «Friday Night – Sleetbow». johncohn.org (22-dekabr 2012-jıl). 28-oktyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 10-fevral 2021-jıl.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Ayqulaq&oldid=158147» saytınan alınǵan