Bilezik
Bilezik — hayal-qızlardıń bilekke sán ushın taǵatuǵın taǵınshaq buyımı. Túrkiy tillerde «bilezik» sózi «bilek» hám «júzik» sózlerinen payda bolǵan. Onıń tolıq forması ózbek tilinde bilakuzuk, uyǵır tilinde bilayuzuk yamasa bilakjúzik formasında ushıraydı. Eski dáwirlerde bilezik sánli buyım ǵana emes, bálki, kóz-tilden, awırıw-sırqawdan saqlaytuǵın káramatlı zat dep esaplaǵan. Dáslep súyekten, tastan, keyin mıs, gúmis, altınnan quyılıp islengen bilezikler hayal-qızlarǵa baxıt, páklikti keltiriwshi dep esaplaǵan.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Burında geybir ańlar menen quslardıń súyekleri, hasıl taslar kóz-tilden saqlawshı káramatlı zatlar dep sanalǵan. Mine, usınday qásiyetli, káramatlı zatlardıń qatarına dáslep súyekten, tastan, onnan soń mıs, altın hám gúmislerden quyıp islengen bilezikler jatadı. Qaraqalpaqlarda jılan bası úlgisinde islengen bilezikler ayrıqsha mánge iye bolǵan. Onıń sheńber tárizdegi kórinisi quyashqa uqsaǵan túri hayallardıń perzentli bolıwına tilekles bolatuǵın mánini bildirgen. Bileziklerdi taǵıwda hayal-qızlardıń jas ózgesheligi de itibarǵa alınadı. Jas qız-kelinshekler kóbinese qaslı bileziklerdi taqsa, al jası úlken hayallar quyma bileziklerdi bileklerine taǵıp júrgen.
Etimologiyası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Bilezik sóziniń etimologiyası haqqında Sh.Raxmatullaev tómendegi pikirlerdi bildirgen: «Bul atlıq sóz shaqabına tiyisli bolıp, eski túrkiy tillerine ortaq bolǵan «bilak uzugi» dizbekleriniń fonetikalıq ózgerisleri nátiyjesinde kelip shıqqanː bilak uzugi > bilak uzug > bilakuzuk > bilezik».
Demek, bilezik sózi bilek hám júzik sózleriniń birigiwinen payda bolǵan hám tómendegidey seslerdiń ózgeriwine ushırap jetip kelgenː bilek hám iúzik > bile (k)(iú) zik > bilezik.
Túrleri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- Altın bilezik — hayal-qızlardıń bilegine taǵılatuǵın altınnan islengen yamasa gúmisten islenip altın jalatılǵan taǵınshaq buyımı.
- Gúmis bilezik — gúmisten islengen bileziktıń bir túri. Bularǵa Ájinyaz atamızdıń qosıqların mısal etip ketsek boladıː
Oń qolında altın-gúmis bilezik,
Sallanna sallanǵan qızları bardı. (Ájinyaz)
- Qola bilezik — mıstan quyıp islengen bilezik. Bul bilezikti ápiwayı qaraqalpaq hayal-qızları taǵatuǵın bolǵan. Buǵan mısal sıpatındaː
Qolımdaǵı bilezigim qola meken,
Qola bolıp qolıma tola meken. (Xalıq qosıǵı)
- Qaslı bilezik — hár qıylı quyma taslar qondırılǵan bileziklerdiń túri. Bul bilezikti jas qız-kelinshekler taqqan. Qaslı bileziklerdiń bir qansha túri barː qız bilezik, qos bilezik, júzikli qaslı bilezik, jińishke bilezik, úsh qatarlı qaslı bilezik, jılanbas bilezik hám t.b.
- Qız bilezik — jas qızlarǵa arnalǵan jińishke bilezik.
- Qos bilezik — bawırı tutas, ústingi beti qatarlasqan eki bilezik, quyma qaslar qondırılıp islengen bilezik.
- Úsh qatarlı qaslı bilezik — ústingi beti bawırı tutas úsh bilezik qosarlanıp quyma qaslar menen bezelgen bilezik.
- Júzik qaslı bilezik — júzikler shınjır menen bekitilgen bilezik hám ol taǵılǵanda bilezigi bilekke, al júzikleri barmaqqa birgelikte taǵıladı.
- Jińishke — qızlar ushın jińishke bolıp islengen bilezik hám bunı qız bilezik dep te ataydı.
- Jılanbas bilezik — bul bilezikti qız-kelinshekter hár túrli ırımlarǵa, isenimlerge baylanıslı taqqan. Onıń eki ushında jılannıń bası úlgisindegi quyma naǵıs bar, jińishke bilezik.
- Quyma bilezik — altınnan, gúmisten hár túrli naǵıs úlgisinde qálipke quyılıp isleengen bilezik. Onı jası qırıqtan ótken hayallar taqqan. Quyma bileziktiń jalpaq bilezik degen túri de bar.