Bolgariya

Bolgariya (bolgarsha: B'lgariya), rásmiy: Bolgariya Respublikası (bolgarsha: Republika B'lgariya) - Evropanıń qubla, Balqan yarım atawınıń shıǵıs bólegindegi mámleket. Shıǵısta Qara teńiz benen qorshalǵan. Maydanı 111 mıń km². Xalqı 6,4 million adam (2022). Paytaxtı - Sofiya qalası. Basqarıw tárepten 9 wálayatqa, olar toparlarǵa bólinedi. Sofiya qalası wálayatqa teńlestirilgen.

Mámleketlik basqarıw principi

Bolgariya - parlamentli respublika. 1946-jıldan 1990-jıl 15-noyabrge shekem Bolgariya Xalıq Respublikası dep atalǵan. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 12-iyulda kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2017-jıldan Rumen Radev). Onı mámleket xalqı tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylaydı. Nızam shıǵarıwshı húkimet - 240 deputattan ibarat xalıq jıynalısı (turaqlı isleytuǵın organ). Jańa konstituciyanı qabıllaw, Bolgariya aymaǵın ózgertiw máselesi yamasa mámleket dúzilisi hám mámleket basqarıwı formasına ózgeris kirgiziw máselelerin sheshiw ushın 400 wákilden ibarat Ullı xalıq jıynalısı saylanadı. Ol ózine silteme etilgen máseleler tuwralı úzil-kesil qarar qabıl etkeninen keyin kepilligi toqtatıladı. Ministrler Keńesi (húkimet) atqarıwshı húkimet organı esaplanadı.

Tábiyatı

Bolgariya relyefinde taw hám qırlar ústemlik etedi (mámleket aymaǵınıń 70% ke jaqını). Mámleket arasınan (batıstan shıǵısqa) Balqan tawları (jergilikli atı Stara Planina) kesip ótken. Bolgariya arqasında Dunay kóp tóbeli tegisligi bar; shıǵısta bul tegislik Dobruja platosına tutasqan. Sredna Gora hám Rodop tawları aralıǵında Maritsa dáryası boylap mámlekettegi eń ónimli Joqarı Frakiya (yamasa Marica) oypatlıǵı jaylasqan. Qara teńiz jaǵası kóbisi oypatlıq. Qubla hám qubla-batısında Rila Rodop tawları bar. Rila tawlarında Musala shıńı (2925 m) Balqan yarım atawdaǵı eń biyik shıń bolıp tabıladı. Eń áhmiyetli qazılma baylıqları: kómir (Shıǵıs Marica, Pernik, Bobov Dol háwizleri), temir (Kremikovsi káni), qorǵasınrux (Rodop), mıs (Medet) káni, tas duz (Mirovo), neft, mineral suw hám qurılıs materialları. Bolgariyanıń kóp bóleginde ıqlım ortasha kontinental. Qublasında Orta teńiz ıqlımınıń tásiri bar. Tawlarda biyiklik ıqlım regionları bar. Tegislik hám kóp tóbeli orınlarda iyuldıń ortasha temperaturası 23-25°, yanvar ayında -2° tan 2,5° qa shekem, tawlarda -10,8° qa shekem. Jawındı batıs hám arqa-batıs samallar keltiredi. Jıllıq jawın tegisliklerde 450-600 mm, tawlarda 850-1300 mm. Jawınnıń kóp bólegi jazdıń birinshi yarımında jawadı. Qurǵaqshılıq bolıp turadı.

Bolgariya dáryalarınıń hámmesi tawlardan aǵıp túsedi. Jaz aqırında júdá sayızlanıp qaladı. Eń úlken dáryaları: Dunay (keme qatnaydı), Iskir, Marica, Mesta hám Struma. Dáryalardan suwǵarıwda hám elektr payda etiwde paydalanıladı. Dáryalarǵa kóplegen suw bazaları qurılǵan. Bolgariyada kóller az, barları da kishi kóller, tiykarınan, Rila hám Pirin tawlarında. 500 den kóbirek mineral bulaq bar. Dunay tegisliginde kóbisi qara hám boz orman topıraq, Balqan tawlarınan qublasında qońır hám qaralaw, tawlarda qońır orman hám taw otlaq topıraqları, dárya qayırlarında ónimli allyuvial topıraqlar bar. Tábiyiy ósimlikler tek tawlarda saqlanıp qalǵan. Bolgariya aymaǵınıń 1/3 bólegi orman, sonnan 75% i keń japıraqlı terekler (emen, grab hám qara qayın), 24,7% i qaraǵay ormanları. 1700-2000 m den biyikte subalp hám alp otlaqları bar. Tegisliklerdiń kóp bólegi egislik. Haywanat dúnyası hár qıylı. Ormanlarda - jergilikli buǵı, jeyran, boyaw hám taw eshkisi, jabayı shoshqa; tawlarda - sasıqgúzen, porsıq, latcha, qasqır, túlki, almaxan; ormansız arqa aymaqlarında balpaq tıshqan, alaqorjın hám basqa haywan túrleri bar. Quslar hám hár qıylı jer bawırlawshılar kóp. Qara teńizden - pelamida, skumbriya, kambala, Dunaydan - sevryuga, sazan sıyaqlı balıqlar awlanadı. Milliy baǵları: Vitasha, Zlatni Pyasici, Ropotamo, Steneto hám basqalar.

Xalqı

Tiykarǵı xalqı bolgarlar, sonıń menen birge túrkler, lolılar, armanlar, ruslar, makedonlar hám basqa milletler de jasaydı. Xalıqtıń 67,93% qalalarda jasaydı. Mámleket tili - bolgar tili. Xalıqtıń kópshiligi - pravoslavlar; musulman sunniylar da bar. Eń iri qalaları: Sofiya, Plovdiv, Varna, Ruse, Burgas, Stara Zagora.

Tariyxı

Bolgariyanıń eń áyyemgi xalqı frakiy qáwimleri bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi I ásirde Bolgariyanı Rim imperiyası basıp aldı; ol qulaǵanınan keyin Bolgariya Vizantiya quramına kirdi. VII ásir baslarında Balqanǵa slavyanlar bastırıp kirip, keyinirek bul jerde dáslepki mámleket - Jeti slavyan qáwimi dep atalǵan dáslepki feodal mámleketin shólkemlestirdi. VII ásirdiń ekinshi yarımında Bolgariya aymaǵına xan Asparux (Isperix) basshılıǵındaǵı protobolgarlar - áyyemgi bolgarlar (kóshpeli túrkiy elat) bastırıp kirdi. Olar slavyanlar menen birge paytaxtı Pliska qalası bolǵan Birinshi bolgar patshalıǵı (681-1018) n dúzdi. IX ásir aqırına kelip protobolgarlar slavyanlar menen qosılıp ketti, slavyanlar tili mámleket tili bolıp qaldı, bolgar dep atalǵan slavyan xalqı payda boldı. 1185-1187-jıllarda aǵa-ini Petr hám Asen basshılıq etken iri xalıq kóterilisleri nátiyjesinde paytaxtı Tirnovo qalası bolǵan Ekinshi bolgar patshalıǵı (1187-1396) dúzildi. 1396-jıl Bolgariyanı túrkler basıp aldı. Jergilikli baylardıń ádilsizligi, awır milliy zulım bolgar xalqınıń azatlıq gúresin kúsheytti. Mámlekette gayduklar (xalıq óshpenlileri) háreketi keń qulash jaydı. 1876-jılǵı eń kúshli aprel kóterilisi shápáátsizlik penen bastırıldı. 1877-1878-jıllardaǵı Rossiya Túrkiya urısı nátiyjesinde rus áskerleri járdeminde Bolgariya túrklerden azat etildi. Biraq mámleket Túrkiyaǵa ǵárezli bolıp qala berdi. 1908-jıldan ǵárezsiz patshalıq dúzildi. Bolgariya 1912-1913-jıllardaǵı Balqan urıslarında qatnastı.

Birinshi jáhán urısında (1915-jıldan) Germaniya tárepinde háreket etti. 1919-jılǵı Nyoyi kelisim shártnamasına qaray úlken aymaǵınan, atap aytqanda Egey teńizi jaǵasınan ayırıldı. 1923-jıl iyun awdarıspaǵınan keyin hákimiyattı qolǵa alǵan húkimet Sentyabr kóterilisin shápáátsiz bastırdı. 1941-jıl martta Bolgariya Berlin paktine tartıldı, Germaniya áskerleri Bolgariya aymaǵına kirgizildi. Mámleket ekonomikası pútkilley gitlershiler máplerine boysındırıldı. Bolgar xalqı óz azatlıǵı hám ǵárezsizligi ushın gúresti kúsheytti. 1942-jılda dúzilgen watan frontı fashizmge qarsı bolǵan barlıq kúshlerdi birlestirdi. 1943-jılda Bolgariya xalıq azatlıq armiyası dúzildi. 1944-jılda Ukraina frontı áskerleri Bolgariya shegaralarına kirgen waqıtta Bolgariya húkimeti «tolıq biytárepligi» n daǵaza etti. 1944-jıl 9-sentyabrge ótetuǵın keshesi Sofiyada monarxiyanıń fashist húkimetine qarsı qurallı kóterilis kóterildi. Reaksion húkimet awdarıp taslandı hám watan frontınıń Xalıq húkimeti dúzildi. Bolgariyanıń mámleket basqarıw principi tuwrısındaǵı referendum urıs qatnasıwshısıları (92,7%) xalıq respublikası tárepdarı ekenligin bildirdi. 1946-jıl 15-sentyabrde Bolgariya Xalıq Respublikası daǵaza etildi. 1990-jıl Xalıq jıynalısına kóp partiyalı tiykarda ótkerilgen saylawda Bolgariya socialistlik partiyası jeńiske eristi, dekabrde koaliciya húkimeti dúzildi. 1997-jıl apreldegi parlament saylawında Demokratiyalıq kúshler birlespesi háreketleri hám shólkemleri koaliciyası jeńiske eristi (bul awqam 1989-jılda dúzilgen edi). Bolgariya - 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 5-sentyabrde ornatqan. Milliy bayramı - 3-mart - Bolgariyanıń Túrkiya zulımınan azat bolǵan kúni (1878).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları hám jámiyetlik shólkemleri

Bolgariyada 80 ge jaqın partiya hám siyasiy háreket jumıs júrgizedi. Jergiliklileri: Bolgariya social-demokratiyalıq partiyası, 1891-jılda tiykar salınǵan, 1948-jılda iskerligin toqtatqan, 1989-jıldan qayta iskerlik kórsete basladı; Bolgariya socialistlik partiyası, 1990-jıl aprelde dúzilgen; Bolgariya biznes bloki, 1991-jıl 22-yanvarda dizimnen ótkerilgen; Bolgariya dıyqanshılıq xalıq awqamı, 1899 -jılda tiykar salınǵan; Huquq hám azatlıq ushın háreket, Bolgariya musulman xalqın birlestiriwshi sociallıq-siyasiy shólkem, 1990-jıl yanvarda tiykar salınǵan; Xalıq awqamı, siyasiy birlespe, 1994-jılda tiykar salınǵan. Bolgariya dıyqanshılıq xalıq birlespesi menen Demokratiyalıq partiyanı óz ishine aladı; Demokratiyalıq kúshler awqamı, 1989-jıl dekabrde dúzilgen. Bolgariya ǵárezsiz sindikatları konfederaciyası, 1990-jılda dúzilgen; «Podkrepa» miynet konfederaciyası, 1990-jıl dúzilgen; «Birlik» ǵárezsiz kásiplik awqamı, 1990-jılda tiykar salınǵan.

Basqarıw organı

Bolgariya Prezidenti (Georgi Parvanov 22-yanvar 2002) tuwrıdan-tuwrı 5 jıllıq múddetke saylanıp, bir márte qayta saylanıw huqıqına iye. Prezident mámleket basqarıwshısı hám áskeriy kúshlerdiń joqarı komandiri wazıypaların atqaradı. Áyne waqıtta, prezident Milliy Qáwipsizlik organınıń Máslahát Komiteti baslıǵı bolıp, nızam qabıl ete almasa da, nızam joybarın [for further depates] qaytarıwı múmkin. Biraq parlament kópshiliktiń dawısı menen prezidenttiń vetosın biykarlawı múmkin. Ministrler Keńesi Bas ministr (Sergey Stanishev 2005-jıl 17-avgusttan berli) tárepinen basqarıladı. Ol Basqarıw Organınıń joqarı aǵzası bolıp, házirde 20 ministrden ibarat. Bas ministr parlamenttiń kopshilik dawısı menen tayınlanadı hám Prezident tárepinen óz mákemesin dúziw ushın mandat beriledi. Házirdegi koaliciya Bolgar Socialist Partiyası (BSP), Simeon II Milliy Háreketi (SMX) hám (tiykarınan mámlekette kemshilikti quraǵan Túrklerdi ańlatıwshı) Huqıqlar hám Azatlıq ushın Háreketten dúzilgen.

Húkimet

Bolgariya jalǵız palatalı parlamentke iye. Ulıwma Milliy Jıynalısı yamasa Narodno Sabranie, 240 deputatlardan ibarat bolıp, olar xalıq tárepinen 4 jıllıq múddetke saylanıladı. Dawıslar 28 administrativ bólimlerdiń hár birindegi kandidatlardıń partiyaları yamasa koaliciyalarına beriledi. Partiya yamasa koaliciya parlamentke kiriw ushın eń keminde dawıslardıń 4% toplawı zárúr. Parlament nızamlardıń kúshke kiriwi, byudjetti tastıyıqlaw, prezident saylawlarına tayarlanıw, bas ministr hám basqa ministrlerdiń tańlawı hám olardıń jumıstan bosatılıwı, urıs járiyalaw, áskerlerdiń Bolgariya aymaǵınan shetke shıǵıwı hám xalıqaralıq kelisim hám shártnamalardı tastıyıqlaw sıyaqlı wazıypalardı atqaradı.

Aymaqlıq hám jergilikli húkimet

Bolgariya Respublikasınıń aymaǵı provinsiya hám municipalitetlerge bólingen. Provinsiyalardıń sanı 28 bolıp, hár biri húkimet tárepinen tayınlanatuǵın provinsiya hákimi menen basqarıladı. Usınıń menen birge, mámlekette 263 municipalitet bar.

Ekonomikası

Bolgariya - industrial-agrar mámleket. Jalpı ónimde sanaattıń úlesi 36%, awıl xojalıǵınıń úlesi 12%, xizmet kórsetiw tarawı úlesi 52% ti quraydı. Sanaatında mámlekettegi miynetke jaramlı xalıqtıń 41% bánt. Mashinasazlıq, elektron hám elektr-texnika, metallsazlıq, qurılıs materialların islep shıǵarıw, qara hám reńli metallurgiya, ximiya hám neft ximiyası, aǵashsazlıq, azıq-awqat tarmaqları rawajlanǵan. Jılına ortasha 35,6 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Bolgariyanıń janılǵı energetika rezervleri sheklengen, qazıp alınıp atırǵan kómirdiń sapası tómen. Pleven hám Shabla átiraplarında azıraq neft, Vratsa qasında gaz kánleri bar. Elektr energiyanıń ayırımların ıssılıq elektr stanciyaları beredi. Kozloduy qalası qasında atom elektr stanciyası qurılǵan.

Bolgariyanıń metallurgiya sanaatı mámlekettiń reńli metallar (qorǵasın, rux hám mıs) ǵa bolǵan zárúriyatın tolıq, prokat hám qara metallǵa bolǵan zárúriyatınıń kóp bólegin qanaatlandıradı. Mashinasazlıqta, tiykarınan, kóterme transport quralları (elektr mashinalar hám motomashinalar, liftler), metall qırqıw stanokları, awır hám energetika úskeneleri, awıl xojalıǵı mashinaları, azıq-awqat sanaatı ushın úskeneler, transport quralları hám basqalar islep shıǵarıladı. Tiykarǵı mashinasazlıq orayları: Sofiya, Ruse, Varna, Burgas, Gabrovo, Lovech, Plovdiv, Shumen. Cement sanaatı Devnya, Pleven hám Vratsadaǵı zavodlardan ibarat. Rila Rodop tawlarındaǵı iyne japıraqlı terekler, Balqan tawlarındaǵı búk orman aǵashları tiykarında aǵashsazlıq, atap aytqanda, mebelsazlıq tarmaǵı júzege kelgen. Toqımashılıq sanaatında jip gezleme toqıw, jeńil sanaatta tigiwshilik, ayaq kiyim islep shıǵarıw jetekshi orında. Azıq-awqat sanaatında shetke shıǵarıwǵa arnalǵan ónimler - temeki, konserva, vino hám konyak islep shıǵarıw rawajlanǵan.

Awıl xojalıǵında mámlekettegi miynetke jaramlı xalıqtıń 18% bánt. Bolgariyada ǵálle, palız eginleri, kartoshka, ot-jem, texnika eginlerinen temeki, paxta (qublasında), ayǵabaǵar, qant láblebi jetistiriledi. Áyyemnen egib kelinip atırǵan efir maylı eginler (qızǵılt, jalpız, lavanda) tiykarınan Karlovo hám Qazanlıq sayları boyında egiledi. Bolgariyada baǵshılıq hám júzimshilik rawajlanǵan. Pomidor hám dushshı burısh kóp jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, qoy, at, eshek, ǵashır, shoshqa, qus baǵıladı, balıq awlanadı. Tiykarǵı balıq tutıw portı - Burgas.

Transportı

Ishki jollarda júk hám jolawshı tasıwda temirjol (júklerdiń 17% i tasıladı) hám avtomobil transportı (júklerdiń 70% tasıladı) nıń áhmiyeti úlken. Bolgariya temirjollardıń uzınlıǵı 6,6 mıń km (62% elektrlastırılǵan) hám avtomobil jollardıń uzınlıǵı azǵana 37 mıń km (33,8 mıń km qattı qatlamlı). Bolgariya aymaǵınan Batıs Evropanı Jaqın Shıǵıs mámleketleri menen baylanıstıratuǵın xalıqaralıq temirjol hám avtomobil magistralları ótken. Teńiz transportı tiykarınan sırtqı sawdaǵa xızmet etedi. Tiykarǵı teńiz portları: Varna hám Burgas. Dunayda kemeler qatnaydı (portlar: Ruse, Svishtov, Lom). «Balkan» hám «JesAyr» firmaları samolyotları xalıqaralıq hám ishki jóneliste jolawshılar tasıydı.

Sırtqı ekonomikalıq baylanısları

Bolgariya dúnyanıń 100 den artıq mámleketi menen sawda-satıq baylanısların jolǵa qoyǵan. Shetke kóterme transport mashina-úskeneleri (elektr mashinalar, elektr telferlar), kemeler, tovar vagonları, avtomatlastırıw quralları, elektron hám elektr texnika ónimleri, stanoklar, mebel, teri sanaatı ónimleri, awıl xojalıǵı shiyki бnimin qayta islew tiykarındaǵı azıq-awqat ónimleri (konserva, temeki, sigareta, sherbet, vino, efir mayı), palız eginleri hám ızǵar miyweler shıǵaradı; shetten tiykarınan mashinalar, ásbap-úskeneler, transport quralları, qara metall, neft, kómir, sellyuloza, jeńil sanaat ónimlerin keltiredi. Mámleketke shet el turizmi ádewir payda keltiredi (1 jılda 1 mln. nan artıq adam kelip ketedi). Pul birligi - lev.

Medicinalıq xızmeti

Bolgariyada 70 mıńǵa jaqın orınlı emlewxanalar bar. 25 mıńǵa jaqın shıpaker isleydi. Shıpakerlerdi Sofiya, Plovdiv, Varnadaǵı medicina institutları tayarlaydı. Baroves, Varna, Drujba, Zlatni Pyasitsi, Nesebir, Slinchev Bryag ıqlımlıq kurortları, Kyustendil, Hisara mineral suw hám Tuzla, Pomoriye ılay menen emlew kurortları ataqlı.

Xalıq tálimi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Bolgariyada 7 jastan 18 jasqa deyingi balalar ushın májburiy biypul tálim engizilgen. Politexnika hám óner-texnika mektepleri, bilim orınları hám texnikumlar bar. Iri joqarı oqıw orınları Sofiya, Plovdiv, Veliko Tirnovo universitetleri bolıp tabıladı. Ilimiy orayları: Bolgariya Pánler akademiyası, Bolgariya pánleri akademiyası, Medicina akademiyası. Sofiyada Xalıq kitapxanası, universitet hám de Pánler akademiyası kitapxanaları hám basqa ǵalabalıq kitapxanalar, Milliy kórkem galereya, etnika, áskeriy tariyx (Pleven qalasında) muzeyleri hám basqalar bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Bolgariyadaǵı tiykarǵı gazetalar: «Demokratsiya» («Demokratiya», Demokratiyalıq kúshler birlespesiniń kúndelik gazetası, 1990-jıldan), «Duma» («Sóz», Bolgariya socialistlik partiyasınıń kúndelik gazetası, «Rabotnichesko delo» gazeta ornına 1990-jıldan), «Zemedelsko zname» («Dıyqanlar bayraǵı», kúndelik gazeta, Bolgariya dıyqanshılıq xalıq awqamınıń basılımı, 1902-jıldan), «Svoboden narod» («Azat xalıq», háptelik gazeta, Bolgariya social-demokratiyalıq partiyasınıń organı, 1990-jıldan), «Trud» («Miynet», Bolgariya ǵárezsiz sindikatları konfederaciyasınıń organı, 1923-jıldan). Bolgariya telegraf agentligi - BTA, Sofiya Press baspasóz agentligi (1967-jılda dúzilgen) bar. 1929-jıldan radioesittiriwler, 1959-jıl noyabrden telekórsetiwler berip barıladı.

Ádebiyatı

Bolgariya ádebiyatı - slavyan ádebiyatlarınıń eń áyyemgisi bolıp, ol IX ásirdiń 2-yarımında Kirill hám Mefodiy tárepinen slavyan jazıwınıń engiziliwi nátiyjesinde júzege keldi. IX-X ásirlerdegi jazıwshılar - Kliment Oxridskiy, Konstantin Preslavskiy, Chernorizes Xrabr hám basqalar dóretiwshiligi diniy-násiyat ruwxında bolǵan. Áyyemgi bolgar mádeniyatı Kiyev Rusı dáwirinde shıǵıs slavyanlardıń ruwxıy turmısına tásir ótkerdi, olardıń ádebiyatı payda bolıwına kómeklesti. Bolgariyanıń Vizantiya húkimranlıǵı (1018-1187) astında bolıwı milliy ádebiyat rawajlanıwına tosqınlıq etti. Ekinshi bolgar patshalıǵı (1187-1396) dáwirinde ol taǵı gúllendi. XIV-XV ásirlerdegi belgili jazıwshılar - Feodosiy Tirnovskiy, Yevfimiy Tirnovskiy, Grigoriy Samblak. XVIII ásir 2-yarımında baslanǵan Bolgariya milliy oyanıwı ádebiyattıń rawajlanıwına imkan jarattı. Bul dáwir sezimi Paisiy Xilendarskiy, Sofroniy Vrachanskiy dóretpelerinde sáwlelendi. XIX ásirde D. Popskiy, K. Ognyanovich, P. Protich hám basqalar dóretiwshilik etti. Awdarma dóretpeleri tásirinde Sentimental poeziya payda boldı. Milliy azatlıq háreketiniń kusheyiwi (XIX ásirdiń 50-70-jılları) poeziya, proza hám dramaturgiyanıń rawajlanıwına túrtki boldı. Realistlik dóretpelerdiń payda bolıwı L. Karavelov, P. R. Slaveykov, X. Botev atı menen baylanıslı. I. Vazovtıń «Zulım astında» romanı, «Umıtılǵanlar epopeyasi» lirikalıq toparı, P. P. Slaveykovtıń «Qanlı qosıq» dástanı sol dáwirdiń eń quwatlı dóretpeleri bolıp tabıladı.

XIX ásirdiń 90-jıllarında sın kózqarastan realizm jetekshi aǵımǵa aylandı. Social qarama-qarsılıqlar, dıyqanlardıń narazılıq keyipleri shın súwretlendi (T. Vlaykov, X. Maksimov, Yelin Pelin, A. Strashimirov). I. Vazovtıń «Dárbedarlıq qosıqları» qosıqlar toplamı, P. Yavorovtıń «Egislikte», «Dol» dástanlarında shınlıq ushın gúres ideyası sáwlelendi. Qarsılıq kórsetiw háreketi dáwirinde (1941-1944) N. Vapsarov, S. Spasov, X. Kirpachev sıyaqlı jazıwshılar hám qálem, hám qural menen gúresip, joqarı ideya jolında nabıt boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin S. Dichevtiń «Azatlıq ushın», D. Talevtiń «Temir shıra», «Prespan qońırawları», S. Daskalovtıń «Jol», D. Angelovtıń «Turmıs hám ólim ornına» romanlarında tariyxıy ótmish jańa dáwir sezimi tiykarında aytıldı. A. Gulyashka, P. Vejinov, K. Kalchev, D. Dimov, G. Karaslavov, E. Stanev sıyaqlı jazıwshılardıń roman hám qıssalarında adamlardıń jańasha adamgershilik qatnasları óz kórinisin taptı. Shayırlardan Ye. Bagryana, D. Gabe, M. Isayev, V. Andreyev, Bolgariya Dimitrova dóretiwshiligi bolgar poeziyasında salmaqlı orın iyeleydi. Adamgershilik, etika máseleleri O. Vasilev, K. Zidarov, G. Genov dramalıq shıǵarmalarınıń tiykarın quraydı.

Arxitektura

Eramızǵa shekemgi IV ásirde Qazanlıq qasında frakiylar jaratqan Sevtopolis qalası qaldıqları saqlanǵan; rimlikler húkimranlıǵı dáwirinen eramızǵa shekemgi I-II ásirlerdegi Ratsiariya, Eskus hám basqa qalalardıń qaldıqları qalǵan. Qublasında - Chobandera, Belovo, Hisar hám basqa qalalarda IV-IX ásirler arxitekturalıq estelikleri, ıbadatxana (bazilika tipindegi) lar bar. Bulardan eń ataqlısı házirgi Sofiyadaǵı múqaddes Sofiya ıbadatxanası bolıp tabıladı. Bolgariya áyyemgi arxitektorlıǵı eki dáwirge - 1-patshalıq (681-1018), 2patshalıq (1187-1396) dáwirine bólinedi. 1-patshalıq dáwiri (paytaxtı Pliska) nde óz dáwiriniń kúsh qúdiretin sáwlelendiriwshi saltanatlı ımaratlar hám ıbadatxanalar qurılǵan, olarda mramor taslardan hám bezewlerden paydalanılǵan. 2 patshalıq dáwiri (paytaxtı Tirnovo) nde Bolgariya arxitektorlıǵı joqarı basqıshqa kóterildi. Tirnovodaǵı «Qırıq japakesh» (1230), Mesembriy (Nesebir) daǵı «Aliturgita», «Ioanna», «Pantokratora» (XIII-XIV ásirler) hám Stanimak (Asenovgrad, XIII ásir), Boyan qalalarındaǵı ıbadatxanalar, Tirnovo qorǵan diywalı hám «Baba Vida» (XIV ásir) qorǵanı itibarǵa ılayıq. Bolgariyada túrkler húkimranlıǵı dáwirinde xalıq arxitektorlıǵı kúsheydi. Bolgariya túrkler tásirinen qutılǵannan soń (1878), jańa túrdegi turar jay, sanaat hám xojalıq ımaratlar payda bola basladı: Sofiyadaǵı «Sinodal palatası» hám «Minerallı juwınıw bólmesi» (1880, arxitektor I. Monchilov). Brones qalasında «Bistritsa»- shah sarayı (arxitektor I. Koychev), Sofiyada «Aleksandr Nevskiy» ıbadatxanası (arxitektor A. N. Pomeransev) hám basqalar qurılǵan. 1934-jılda Sofiya, Varna, Plovdiv hám basqa qalalardıń joybarları islep shıǵıldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin qalalar hám xalıq jasaytuǵın mákan-jaylar qayta qurıldı, kórkem sanatoriya, dem alıw úyleri, turar jay ımaratları, zavod, fabrika hám basqa ımaratlar qurılısı háwij aldı.

Súwretlew kórkem óneri

Bolgariya aymaǵında áyyemgi dáwirge tiyisli frakiylar qábir tasları, áyyemgi maqbaralarda az ushıraytuǵın diywal súwretler (Qazanlıq qasında, eramızǵa shekemgi IV-III ásirler) hám basqa estelikler, orta ásirlerden ájayıp háykeller, mozaika hám naǵıslı keramika buyımları saqlanǵan. XII-XIV ásirlerde súwretshilik (Tirnovo mektebi jetekshilik etken), kitap miniatyurası rawajlanǵan. Túrkler húkimranlıǵı dáwirinde xalıq dóretiwshiligi (naǵıs oyıwshılıq, keramika, kesteshilik) kóbirek rawajlandı. Bolgariya milliy kórkem realistlik mektebi XIX ásir ortalarınan payda boldı (Zahariy Zograf, S. Dospevskiy, X. Sokev, N. Pavlovichlar portret, tariyxıy hám patriotlıq ruwxında kartinalar jarattı). 1878-jıl kóterilisinen keyin I. Mirkvichka, Ya. Veshin, I. Angelov, A. Mitov hám basqa súwretshiler xalıq ómirin shın sáwlewlendirdi. XX ásirdiń birinshi shereginde peyzaj súwretshisi (A. Mixov, N. Petrov), siyasiy karikaturashı (A. Bojinov), músinshi (A. Nikolayev, I. Lazarov) ler dóretiwshilik etti. 20-30-jıllarda demokratiyalıq dástúrlerdi súwretshilerden X. Stanchev, S. Venev, músinshi I. Funev, súwretshi I. Beshkov hám basqalar dawam ettirdi, keyingi waqıtlarda xalıq turmısındaǵı jańa ózgerislerdi súwretshilerdiń ǵarrı áwladı (S. Venev, D. Gujenov, V. Dimitrov Maystor, M. Markov, B. Mitov, A. Mixov, A. Nikolov, I. Petrov, D. Uzınov, I. Funev hám basqalar) hám jaslar óz polotnolarında súwretledi. Xalıq ámeliy kórkem óneri: keramika, kesteshilik hám basqalar rawajlanıp atır.

Teatr

Bolgariya teatr kórkem óneri tariyxı xalıq oyını hám tamashalarınan baslanadı. XIX ásirde milliy azatlıq háreketiniń kúsheyiwi menen Bolgariya milliy teatrı da dúzile basladı. 1856-jılda birinshi teatr tamashaları kórsetildi. 1866-jılda Brail qalasında (Ruminiya) dramaturg hám rejissyor D. Voynikov basshılıǵında bolgar truppası dúzildi. 1883-jıl Plovdivda birinshi professional teatr truppası jumıs basladı. 1886-jılda bul jerde «Plovdiv háweskerlik truppası» dúzildi. 1888-jıl bul truppa Sofiyaǵa kóship ótip, «Bolgar xalıq tiykarǵı truppası» dep ataldı. 1891-jıl dramalıq hám opera truppaları dúzildi. 1892-jılda dúzilgen «Kúlki hám kóz jasları» truppası 1904-jılda xalıq teatrına aylandırıldı. Keyinirek «Zarya», R. Popovanıń dramalıq teatrı, Jańa xalıq teatrı, «Zamanagóy teatr», «Erkin teatr», sonıń menen birge Varna, Ruse, Qazanlıqtaǵı teatrlar payda boldı. Bolgar teatrı rawajlanıwında V. Kirkov, S. Ognyanov, S. Bichvarov, A. Bulevskaya sıyaqlı artistlerdiń iskerligi úlken rol oynadı. Bolgariya teatrları repertuarınan milliy dramaturglar I. Vazov, O. Vasilev, K. Zidarov sıyaqlılardıń, sonıń menen birge jáhán klassikalıq hám házirgi zaman shet el dramaturglarınıń dóretpeleri orın alǵan. F. Filipov, K. Mirskiy, R. Delcheva, O. Kircheva, S. Gesov, I. Kondov, M. Popova, V. Trandafilov, Z. Yordanova, G. Stamatov sıyaqlı rejissyor hám aktyorlar Bolgariya teatr kórkem óneriniń iri ǵayratkerleri bolıp tabıladı.

Muzıka

Eń áyyemgi xalıq qosıqları dástúr, miynet, qaharmanlıq, lirikalıq qosıqlardan ibarat. Xalıq ádetlerin ańlatıwshı xoro, ruchenitsa oyınları bolǵan. Muzıka folklorında bir-eki dawıslı qosıqlar kóbirek, úsh-tórt dawıslı qosıqlar kemirek ushıraydı. Xalıq qosıq hám oyınlarınıń salmaǵı Jaqın Shıǵıs muzıkası tásirinde bayıǵan. Tiykarǵı milliy saz ásbapları - gadulka, gayda, kaval hám tambura. Orta ásirlerde xalıq namaları hám shirkew muzıkası keń tarqalǵan, milliy sazende, kompozitorlar jetilisip shıqqan. Túrkiya tásirinen qutılǵannan soń, Bolgariyanıń professional muzıka rawajlanıwı ushın qolaylı shárayat tuwıldı. Xalıq qiráátxanaları janında qor toparları dúzildi. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Ye. Manolov, D. Xristov, G. Atanasov sıyaqlı dáslepki professional kompozitorlar jetilisti. 1904-jılda Sofiyada muzıka mektebi (1921-jıldan Mámleket muzıka akademiyası, 1954-jıldan Bolgariya mámleket konservatoriyası) ashıldı, 1908-jılda opera teatrı (1921-jıldan Sofiya xalıq operası) dúzildi. XX ásir baslarında A. Bukoreshchliyev, D. Xristov, P. Pipkov, Al. Morfov, A. Kristev sıyaqlı kompozitor hám muzıka folklorshıları tiykarınan qor muzıkası salasında isledi. G. Atanasov «Gergana», «Sveta» sıyaqlı dáslepki Bolgariya operaların jarattı. P. Vladigerov simfoniyalıq muzıkanı baslap berdi. P. Staynov penen V. Stoyanovlar simfoniyalıq hám qor muzıkasınıń iri ustaları bolıp tabıladı. Ózbekstanda Bolgariya kórkem óner ustaları kóp ret koncert bergen.

Kinosı

Bolgariyada 1910-jıldan baslap milliy operatorlar súwretke alǵan waqıyalı hám hújjetli lentalar shıǵarılǵan. Birinshi bolgar kórkem filmi «Sawlatlı bolgar» (rejissyor V. Gendov) 1915-jıl shıqtı. Bolgariyada birinshi dawıslı film «Quldıń kóterilisi» (rejissyor V. Gendov) 1933-jılda kórsetildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Bolgariyada milliy kino kórkem óneri rawajlanıwında jańa bosaǵa baslandı. D. Dakovskiy, B. Sharaliyev, A. Yanchev, A. Marinovich, Z. Jandov sıyaqlı rejissyorlar, P. Vejinov, A. Vagenshteyn, X. Ganev sıyaqlı scenariyshiler jetilisti. 50-jıllarda «Trevoga» (rejissyor Z. Jandov), «Watan aspanında tań» (rejissyor A. Marinovich hám S. Sirgajiyev), «Alaǵada jol» (rejissyor D. Dakovskiy) filmleri ekranǵa shıqtı. «Shipka qaharmanları» (1955), «Tariyx sabaǵı» (1957) filmleri jaratıldı. Keyingi jıllarda shıqqan «Jarlı kóshe» (rejissyor X. Piskov), «Biz onda jas edik» (rejissor B. Jelyazkova), «Tutqın quslar» (rejissyor D. Mundrov), «Shaptalı urısı» (rejissyor V. Radev), «Inspektor hám tún» (rejissyor R. VAilchaiov), «Muhabbat» (rejissyor L. Staykov) sıyaqlı filmlerde jańa, turmıslıq temalardı kóteriw, mazmun, tásirliliktiń jańa quralların izlew sezildi. Bolgariyada hár jılı 200 ge jaqın hújjetli, ilimiy, multfilm hám 10-20 kórkem film islep shıǵarıladı. Kino aktyorlardan N. Kokanova, G. Georgiyev Ges, S. Danailov, D. Tonchevalar ataqlı.

Provinciyalar

Tiykarǵı maqala: Bolgariya provinciyaları

1987-jıl 9 provinsiyaǵa bolingeninen keyin, 1999-jıldan baslap, Bolgariya 28 provinsiyadan ibarat (oblasti, birlikte - oblast). Mámleket paytaxtı bólek provinsiya esaplanıp, hár bir provinsiya óz paytaxtı atı menen ataladı: