Dáwletyarbek dástanı

Dawletyarbek da'stanı - tariyxıy da'stanlardın' ishinde bul epos u'lken qızıg'ıwshılıq tuwdıradı. Da'stan XVIII a'sir waqıyaların qamtıydı ha'm usı da'wirde Qońıratta tuwılıp o'sken, qaharmanlıq isler, ko'rsetken shayır, batır, shabondoz, sazende Dawletyarbektin' o'mirine arnalg'an.

Xorezm oazisi xalıqlarının' arasında, sonın' ishinde qaraqalpaqlarda baspag'a basılmay, tek qoljazba tu'rindegi da'stanlardı, olardın' jazba ha'm awızsha variantların ushıratamız. Solardın' birewi XVIII a'sirde ha'zirgi Qońırat rayonının' aymag'ında do'retilgen "Dawletyarbek" da'stanı ko'pten beri qaraqalpaq a'debiyatın izertlewshilerinin' dıqqatın o'zine awdarıp keledi ha'm bul da'stan qaraqalpaqlardın' tu'p do'retpesi ekenligi haqqında hesh qanday gu'man joq ekenligin aytıw kerek.

Ózbekstan İlimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bo'liminin' kitapxanasınla "Dawletyarbek" da'stanının' to'rt variantı saqlanadı. Urıstan burın 1930-jılları S.Mawlenov, Sh.Xojaniyazovlar ta'repinen Qarajan baqsı Qabulovtan "Dawletyarbek" da'stanının' birinshi variantı jazıp alındı. 1960-jılı Qońırat rayonında sho'lkemlestirilgen ekspedin'iya waqtında "Qońırat" kolxozında jasawshı Eshmurat degen kisiden alıng'an da'stannın' qol jazba nusqası pu'tinligi, xalıqlıg'ı jag'ınan ayrıqsha qızıg'ıwshılıq tuwdıradı. Ha'zirdin' o'zinde da'stannın' payda bolg'an ornı Qońıratta bizlerdin' anıqlawımızsha bizlerge belgisiz adamlardın' qolında. "Dawletyarbek" da'stanının' 4-5 qoljazbası saqlanadı. "Dawletyarbek" dastanının' do'regen jeri ha'zirgi Qaraqalpaqstannın' Qońırat rayonının' aymag'ı. Dawletyarbektin' urıwı balg'alı bolg'an, tariyxıy adam, shayır ha'm batır bolg'an kisi. Ol XVIII a'sirdin' ekinshi yarımında jasag'an Dawletyardın' Sarxun degen ataqlı, shapqısh atı bar boladı. Ol ju'yrekligi menen pu'tkil Xorezm oazisine dan'qın jayadı. Dawletyarbektin' Sarxunın qaraqalpaq shayırları obekt etip aladı. Xiywa xanı Aspandiyar Sarxunnın' xabarın esitip, o'zine almaqshı bolıp en' jaqın adamlarının' birin Qońıratqa jiberedi Qońırat wa'kili Xiywadan kelgen xannın' wa'kili menen birge Dawletyarbekten xang'a Sarxun atın beriwdi soraydı. Dawletyarbek xang'a atın bermeytug'ınlıg'ın aytadı. Olar Dawletyarg'a hu'jim etip, zorlıq ko'rsetpekshi boladı. Ashıwı kelgen Dawletyar a'dilsizlikke shıday almay, attı ku'sh penen almaqshı bolg'an xan wa'kilin o'ltiredi. Xang'a jaman atlı bolıp, jigitleri menen Qońırattan shıg'ıp ketedi. Atasının' dostı Tu'rkmen elinin' belgili adamlarınan birewi Ma'medjan Sa'rdardın' jurtında o'zine baspana tabadı. Dawletyarbek jigitleri menen birge Tu'rkmen elinin' jawı Iran shaxlarına qarsı a'dillik, azatlıq, g'a'rezsizlik ushın urısqa qatnasadı. Dawletyarbek o'mirinin' aqırına shekem patriotizm, erkinlikti su'yiw, g'a'rezsiz jasaw ideyalarına sadıq bolıp turadı. Xalıqlar doslıg'ında u'lken ja'rdemdi sezedi.

Tu'rkmen elinin jawına o'z elinin jawınday qarap og'an qarsı Dawletyarbektin atlanısı onı tariyxtag'ı en' unamlı qaharmanlar da'rejesine ko'teredi. "Dawletyarbek" da'stannın' qısqasha ideyalıq mazmunı da, haqıyqat bolg'an tariyxıy waqıya da usınday. Dawletyarbek da'stanı XVIII a'sirdin' tariyxıy, haqıyqıy adamnın' ornın so'z etkenlikten epos boyınsha barlıq materiallardı teren'nen u'yreniw menen o'zbek, tu'rkmen, qaraqalpaq versiyalarının' o'zgesheliklerin, bir-biri menen baylanıs tamırların ashıwımız kerek.

Tariyxıy dastanlardın' jamiyet o'mirinde tutqan ornı, bul jardag'ı da'stanlarda tariyxıy waqıyalardın' su'wretleniw o'zgeshelikleri, tariyxıy waqıyalarg'a a'piwayı xalıqtın' ko'z-qarasları olardın' ko'rkem do'retpe iretindegi ideyalıq ha'm estetikalıq a'hmiyeti ele de izertlew jumısların talap etedi.