Kontentke ótiw

Esaplaw texnikası

Wikipedia, erkin enciklopediya
Computer simulation
Kompyuter simulyaciyası, tiykarǵı kros-esaplaw metodologiyalarınıń biri

Esaplaw texnikası (ingl. Computing) ‒ bul esaplaw mashinaların talap etetuǵın, olardan payda kóretuǵın yamasa olardı jaratıwǵa baǵdarlanǵan hár qanday maqsetli iskerlik.[1] Ol algoritmlik processlerdi úyreniw hám tájiriybe ótkeriwdi, sonday-aq apparatlıq támiynat hám programmalıq támiynattı islep shıǵıwdı óz ishine aladı. Esaplawdıń ilimiy, injenerlik, matematikalıq, texnologiyalıq hám sociallıq aspektleri bar. Tiykarǵı esaplaw pánlerine kompyuter injiniring, kompyuter ilimi, kiberqáwipsizlik, maǵlıwmat ilimi, informaciyalıq sistemalar, informaciyalıq texnologiyalar hám programmalıq támiynat injiniringi kiredi.[2]

Esaplaw texnikası termini sanaw hám esaplaw menen de sinonim bolıp tabıladı. Burınǵı waqıtlarda ol mexanikalıq esaplaw mashinaları tárepinen orınlanǵan háreketlerge, al onnan da burın, adam esaplawshılarına baylanıslı qollanılatuǵın edi.[3]

Early vacuum tube Turing complete computer
ENIAC, dáslepki programmalanatuǵın ulıwma maqsetli elektronlı cifrlı kompyuter

Tariyxı

Esaplaw tariyxı esaplaw apparatlıq támiynatınıń tariyxınan uzaǵıraq hám kestelerdiń járdemisiz yamasa járdemi menen qálem hám qaǵaz (yamasa por hám taqta) ushın arnalǵan usıllardıń tariyxın óz ishine aladı. Esaplaw sanlardı kórsetiw menen tıǵız baylanıslı, degen menen esaplaw ushın zárúr bolǵan matematikalıq túsinikler sanaq sistemalarınan burın da bar edi. Esaplawda qollanıw ushın belgili bolǵan eń dáslepki ásbap - bul abak, hám onıń Vavilonda b.e.sh. shama menen 2700 hám 2300 jıllar aralıǵında oylap tabılǵan dep esaplanadı. Zamanagóy konstrukciyadaǵı abaklar búgingi kúnde de esaplaw ásbapları retinde qollanıladı.

Esaplawda cifrlı elektronikanı qollanıw boyınsha dáslepki jazılǵan usınıs - C. E. Wynn-Williams tárepinen jazılǵan "Fizikalıq qubılıslardı joqarı tezlikte avtomat sanaw ushın tiratronlardı qollanıw" atlı 1931-jıldaǵı maqala.[4] Keyin Klod Shwnnonnıń 1938-jılǵı "Rele hám kommutaciya sxemalarınıń simvollıq analizi" maqalası elektronikanı Bul algebralıq operaciyaları ushın qollanıw ideyasın kirgizdi.

Maydan effekti tranzistorı túsinigi 1925-jılı Yulius Edgar Lilienfeld tárepinen usınıldı. Djon Bardin hám Uolter Bratteyn, Bell Labs-da Uilyam Shokli jetekshiligi basshılıǵında islep, 1947-jılı birinshi jumıs isleytuǵın tranzistor, noqat-kontakt tranzistorın qurdı.[5][6] 1953-jılı Manchester Universiteti birinshi tranzistorlı kompyuter, Manchester Baby-di isledi.[7] Biraq, dáslepki baylanıs tranzistorları salıstırmalı túrde úlken qurılmalar edi hám olardı ǵalabalı túrde óndiriw qıyın edi, bul olardı bir qatar arnawlı qollanıwlar menen shekledi.[8]

1957-jılı Frosh hám Derik Bell Labs-ta birinshi kremniy dioksid maydan effekti tranzistorların islep shıǵara aldı, bul drenaj hám deregi bette jaqın bolǵan birinshi tranzistorlar edi. Keyin komanda 1960-jılı Bell Labs-ta jumıs isleytuǵın MOSFET-ti kórsetti.[9] MOSFET joqarı tıǵızlıqtaǵı integrallanǵan sxemalardı qurıw múmkinshiligin berdi,[10] bul kompyuter revolyuciyası[11] yamasa mikrokompyuter revolyuciyası[4] dep atalatuǵın nátiyjege alıp keldi.[12]

Kompyuter

Kompyuter - bul kompyuter programması dep atalatuǵın kórsetpeler (instrukciyalar) jıynaǵına sáykes maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın mashina.[13] Programmanıń kompyuter kórsetpelerdi orınlaw ushın tikkeley paydalana alatuǵın orınlanatuǵın forması bar. Sol programmanıń adam oqıytuǵın derek kodı forması baǵdarlamashıǵa algoritm dep atalatuǵın adımlar izbe-izligin úyreniw hám islep shıǵıwǵa múmkinshilik beredi.[14] Instrukciyalar hár túrli kompyuterlerde orınlanıwı múmkin bolǵanlıqtan, dereklik instrukciyalardıń bir jıynaǵı CPU tipine muwapıq mashina kórsetpelerine aylandırıladı.[15]

Orınlaw procesi kompyuter programmasındaǵı kórsetpelerdi ámelge asıradı. Kórsetpeler kompyuter tárepinen orınlanatuǵın esaplawlardı bildiredi. Olar orınlawshı mashinada ápiwayı háreketler izbe-izligin iske qosadı. Bul háreketler kórsetpelerdiń semantikasına sáykes nátiyjelerdi payda etedi.

Kompyuter apparatlıq támiynatı

Kompyuter apparatlıq támiynatı oraylıq processor blogı, yad hám kirgiziw/shıǵarıw menen birge, kompyuterdiń fizikalıq bóleklerin óz ishine aladı.[16] Esaplaw logikası hám kompyuter arxitekturası kompyuter apparatlıq támiynatı tarawındaǵı tiykarǵı temalar bolıp tabıladı.[17][18]

Kompyuter programmalıq támiynatı

Kompyuter programmalıq támiynatı, yamasa tek programmalıq támiynat ‒ bul kompyuter programmaları hám baylanıslı maǵlıwmatlardıń jıynaǵı bolıp, kompyuterge kórsetpeler beredi. Programmalıq támiynat kompyuterdiń yadında saqlanǵan bir yamasa birneshe kompyuter programmalarına hám maǵlıwmatlarǵa tiyisli. Bul programmalar, proceduralar, algoritmler, sonday-aq maǵlıwmatlardı qayta islew sistemasınıń jumısına baylanıslı bolǵan hújjetler toplamı. Programmalıq támiynat ózi ámelge asıratuǵın programmanıń funkciyasın orınlaydı, ya kompyuter apparatlıq támiynatına tikkeley kórsetpeler berip, ya bolmasa programmalıq támiynattıń basqa bólegine kirgiziw retinde xızmet etedi. Bul termin eski apparatlıq támiynat (fizikalıq qurılmalardı ańlatatuǵın) termini menen salıstırıw ushın oylap tabılǵan. Apparatlıq támiynattan ayırmashılıǵı, programmalıq támiynat materiallıq emes.[19]

Programmalıq támiynat geyde tek ámeliy programmalıq támiynatın ańlatatuǵın tar mániste qollanıladı.

Sistemalı programmalıq támiynat

Sistemalı programmalıq támiynat yamasa sistemalar programmalıq támiynatı ‒ bul kompyuter apparatlıq támiynatın basqarıw hám baqlaw, sonday-aq qollanba programmalıq támiynatın iske túsiriw ushın platforma beriw ushın islep shıǵılǵan kompyuter programmalıq támiynatı. Sistemalı programmalıq támiynatqa operaciyalıq sistemalar, utilita programmalıq támiynatı, qurılma drayverleri, ayna sistemaları hám mikroprogramma kiredi. Jiyi qollanılatuǵın rawajlandırıw quralları, mısalı, kompilyatorlar, baylanıstırıwshılar hám qáte tabıwshılar (debaggerler) sistema programmalıq támiynatı sıpatında klassifikaciyalanadı.[20] Sistemalı programmalıq támiynat hám aralıq programma kompyuterdiń imkaniyatların basqaradı hám integraciyalaydı, biraq qollanba programmalıq támiynatınan ayırmashılıǵı, ádette olardı paydalanıwshıǵa payda keltiretuǵın wazıypalardı orınlawda tikkeley qollanbaydı.

Qollanba (ámeliy) programmalıq támiynat

Qollanba programmalıq támiynatı, sonday-aq qollanba yamasa qosımsha dep te ataladı, paydalanıwshıǵa belgili bir wazıypalardı orınlawǵa járdem beriw ushın islep shıǵılǵan kompyuter programmalıq támiynatı bolıp tabıladı. Mısalı kárxana programmalıq támiynatı, buxgalteriya esabı programmalıq támiynatı, ofis paketleri, grafikalıq programmalıq támiynat hám media pleerler kiredi. Kóplegen qollanba programmaları tiykarınan hújjetler menen isleydi.[21] Qosımshalar kompyuter hám onıń sistema programmalıq támiynatı menen birge beriliwi múmkin yamasa bólek shıǵarılıwı múmkin. Ayırım paydalanıwshılar berilgen qosımshalar menen qanaatlanadı hám qosımsha programmalardı ornatıwǵa mútáj emes. Sistema programmalıq támiynatı apparatlıq támiynattı basqaradı hám qollanbaǵa xızmet etedi, al qollanba óz gezeginde paydalanıwshıǵa xızmet etedi.

Qollanba programmalıq támiynatı belgili bir esaplaw platformasınıń yamasa sistema programmalıq támiynatınıń kúshin belgili bir maqsetke qollanadı. Microsoft Office sıyaqlı ayırım qosımshalar bir neshe hár qıylı platformalar ushın bir neshe versiyada islep shıǵıladı; basqalarınıń talapları tarlaw hám ádette olar jumıs isleytuǵın platforma boyınsha ataladı. Mısalı, Windows ushın geografiya qosımshası yamasa bilimlendiriw ushın Android qosımshası ya bolmasa Linux oyın qosımshası.[22]

Kompyuter tarmaǵı

Kompyuter tarmaǵı, kóbinese ápiwayı túrde tarmaq dep ataladı, resurslar hám informaciyanı bólisiwge múmkinshilik beretuǵın baylanıs kanalları arqalı bir-birine baylanısqan apparatlıq komponentler hám kompyuterler jıynaǵı bolıp tabıladı.[23] Eger bir qurılmadaǵı keminde bir process alıstaǵı qurılmada jaylasqan keminde bir processke maǵlıwmat jibere alsa yamasa ala alsa, bul eki qurılma tarmaqta dep esaplanadı. Tarmaqlar maǵlıwmatlardı tasıw ushın qollanılatuǵın ortalıq, paydalanılǵan baylanıs protokolı, masshtabı, topologiyası hám shólkemlestiriw kólemi sıyaqlı keń kólemli ózgesheliklerge qaray klassifikaciyalanıwı múmkin.

Baylanıs protokolları kompyuter tarmaǵında informaciya almasıw ushın qaǵıydalar hám maǵlıwmat formatların anıqlaydı hám tarmaq programmalastırıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Keń belgili baylanıs protokollarınıń biri - Ethernet, lokal tarmaqlarda keń tarqalǵan apparatlıq hám baylanıs qatlamı standartı. Basqa keń tarqalǵan protokol - Internet Protokolları Toplamı, ol intertarmaqlastırıw, yaǵnıy bir neshe tarmaqlar arasında maǵlıwmat almasıw, xost-xost maǵlıwmat uzatıw hám qollanbaǵa tiyisli maǵlıwmat jiberiw formatları ushın protokollar toplamın anıqlaydı.[24]

Kompyuter tarmaǵı geyde elektr injeneriyası, telekommunikaciyalar, kompyuter ilimi, informaciyalıq texnologiyalar yamasa kompyuter injeneriyasınıń bir tarmaǵı dep qaraladı, sebebi ol usı tarawlardıń teoriyalıq hám ámeliy qollanılıwına tiykarlanǵan.[25]

Internet

Internet ‒ bul milliardlaǵan paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetiw ushın standart Internet Protokolları Toplamın (TCP/IP) paydalanatuǵın óz-ara baylanısqan kompyuter tarmaqlarınıń global sisteması. Oǵan lokal hám global kólemdegi millionlaǵan jeke, jámiyetlik, akademiyalıq, biznes hám húkimet tarmaqları kiredi. Bul tarmaqlar elektronlıq, sımsız hám optikalıq tarmaq texnologiyalarınıń keń toplamı menen baylanısqan. Internet informaciyalıq resurslar hám xızmetlerdiń keń kólemin, mısalı, World Wide Web-tiń óz-ara baylanısqan gipertekst hújjetlerin hám elektron pochtanı qollap-quwatlawshı infrastrukturanı óz ishine aladı.[26]

Programmalastırıw

Kompyuter programmalastırıw yamasa baǵdarlamalastırıw ‒ bul kompyuter programmalarınıń derek kodın hám hújjetlestiriwin jazıw, sınaw, qátelerdi sazlaw hám saqlaw procesi. Bul derek kodı programmalastırıw tilinde jazıladı, ol tábiyiy tillerge qaraǵanda kóbirek sheklewshi, biraq kompyuter tárepinen ańsat awdarılatuǵın jasalma til bolıp tabıladı. Programmalastırıw mashinadan qálegen minez-qulıqtı (qáliplestiriwdi) shaqırıw ushın qollanıladı.[27]

Joqarı sapalı derek kodtı jazıw ushın hám kompyuter ilimi tarawın, hám qollanba paydalanılatuǵın tarawdı biliw talap etiledi. Sonlıqtan, eń joqarı sapalı baǵdarlamalıq támiynat kóbinese rawajlanıwdıń hár qıylı tarawlarında qánigelesken taraw ekspertleri komandası tárepinen islep shıǵıladı.[28] Degen menen, baǵdarlamashı (programmist) termini xakerden baslap ashıq kodlı baǵdarlamaǵa úles qosıwshıǵa hám kásiplik baǵdarlamashıǵa shekem hár qıylı sapalı programmalarǵa qollanılıwı múmkin. Sonday-aq, bir baǵdarlamashınıń ózi jańa áhmiyetli qollanbanı iske qosıw ushın koncepciyanıń dálilin jaratıwǵa kerek bolǵan kompyuter programmalastırıwdıń kópshilik bólegin yamasa hámmesin islewi de múmkin.[29]

Baǵdarlamashı

Baǵdarlamashı, kompyuter programmisti yamasa koder ‒ bul kompyuter baǵdarlamalıq támiynatın jazatuǵın adam. Baǵdarlamashı termini kompyuter programmalastırıwdıń bir tarawınıń qánigesi yamasa kóp túrli baǵdarlamalıq támiynat ushın kod jazatuǵın ulıwma qánigege qatnaslı bolıwı múmkin. Programmalastırıwǵa formal usıldı ámelge asıratuǵın yamasa qollaytuǵın adam baǵdarlamashı-analitik dep te atalıwı múmkin. Baǵdarlamashınıń tiykarǵı kompyuter tili (C, C++, Java, Lisp, Python hám t.b.) kóbinese joqarıdaǵı atamalardıń aldına qosıladı, al veb ortalıqta isleytuǵınlar óz lawazımlarınıń aldına Veb sózin qosadı. Baǵdarlamashı termini baǵdarlamalıq támiynat islep shıǵarıwshı, baǵdarlamalıq támiynat injeneri, kompyuter ilimpazı yamasa baǵdarlamalıq támiynat analizshisine qatnaslı bolıwı múmkin. Biraq, bul kásiplerdiń wákilleri ádette programmalastırıwdan tısqarı basqa da baǵdarlamalıq támiynat injenerligi kónlikpelerine iye boladı.[30]

Kompyuter sanaatı

Kompyuter sanaatı kompyuter baǵdarlamalıq támiynatın islep shıǵarıw, kompyuter apparatlıq támiynatın hám kompyuter tarmaq infrastrukturaların proektlestiriw, kompyuter komponentlerin óndiriw hám informaciyalıq texnologiyalar xızmetlerin, sonıń ishinde sistema administraciyası hám texnikalıq xızmet kórsetiwdi usınıw menen shuǵıllanatuǵın kárxanalardan ibarat.[31]

Baǵdarlamalıq támiynat sanaatı baǵdarlamalıq támiynattı islep shıǵarıw, onı saqlaw hám járiyalaw menen shuǵıllanatuǵın kárxanalardı óz ishine aladı. Bul sanaat jáne de oqıtıw, hújjetlestiriw hám másláhát beriw sıyaqlı baǵdarlamalıq támiynat xızmetlerin de óz ishine aladı.

Kompyuter iliminiń tarmaqları

Kompyuter injeneriyası

Kompyuter injeneriyası yamasa kompyuter injiniringi ‒ bul kompyuter apparatlıq hám baǵdarlamalıq támiynatın islep shıǵıw ushın zárúr bolǵan elektr injeneriyası hám kompyuter iliminiń bir neshe tarawların biriktiretuǵın pán.[32] Kompyuter injenerleri ádette tek baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası yamasa elektronika injeneriyası emes, al elektronika injeneriyası (yamasa elektr injeneriyası), baǵdarlamalıq támiynattı proektlestiriw hám apparatlıq-baǵdarlamalıq integraciya boyınsha tálim aladı. Kompyuter injenerleri ayırım mikroprocessorlar, jeke kompyuterler hám superkompyuterlerdi proektlestiriwden baslap sxemalardı proektlestiriwge shekem kompyuter texnologiyalarınıń kóplegen apparatlıq hám baǵdarlamalıq aspektleri menen shuǵıllanadı. Injeneriyanıń bul tarawı tek óz tarawı sheńberinde apparatlıq támiynattı proektlestiriwdi ǵana emes, sonday-aq apparatlıq támiynat penen onıń islew ortası arasındaǵı óz-ara tásirlerdi de óz ishine aladı.[33]

Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası

Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası yamasa programmalıq injiniring ‒ bul baǵdarlamalıq támiynattı proektlestiriw, rawajlandırıw, paydalanıw hám texnikalıq xızmet kórsetiwge sistemalı, tártipli hám san jaǵınan bahalanatuǵın usıldı qollanıw, sonday-aq usı usıllardı úyreniw.[34][35][36] Yaǵnıy, injeneriyanı baǵdarlamalıq támiynatqa qollanıw. Bul - máseleni sheshiw ushın túsiniklerdi paydalanıp, sheshimdi oylap tabıw, modellestiriw hám keńeytiw. Bul atamanıń birinshi márte qollanılıwı 1968-jılǵı NATO Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası konferenciyasında bolǵan hám sol waqıtta orın alǵan baǵdarlamalıq támiynat daǵdarısı haqqında oylanıwǵa túrtki bolıwı názerde tutılǵan.[37][38] Keń qollanılatuǵın hám ulıwmalıq mániske iye bolǵan "baǵdarlamalıq támiynattı rawajlandırıw" termini injenerlik paradigmanı tolıq qamtıp almaydı. Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyasınıń injenerlik pán sıpatında ulıwma qabıl etilgen túsinikleri Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası bilimler jıynaǵı boyınsha qollanbada (SWEBOK) anıqlanǵan. SWEBOK xalıqaralıq dárejede qabıl etilgen ISO/IEC TR 19759:2015 standartına aylanǵan.[39]

Kompyuter ilimi

Kompyuter ilimi yamasa esaplaw ilimi (qısqartılǵan túrde CS yamasa Comp Sci) ‒ esaplawlar hám onıń qollanılıwlarına ilimiy hám ámeliy kózqaras. Kompyuter ilimi boyınsha qánige esaplaw teoriyası hám esaplaw sistemaların proektlestiriw tarawında qánigelesedi.[40]

Onıń tarawları kompyuter sistemalarında ámelge asırıw hám qollanıw ushın ámeliy usıllar hám pútkilley teoriyalıq tarawlarǵa bóliniwi múmkin. Ayırımları, mısalı, esaplaw mashqalalarınıń tiykarǵı qásiyetlerin úyrenetuǵın esaplaw quramallıǵı teoriyası júdá abstrakt bolsa, al basqaları, mısalı, kompyuter grafikası haqıyqıy dúnyadaǵı qollanılıwlarǵa itibar qaratadı. Basqaları esaplawlardı ámelge asırıwdaǵı mashqalalarǵa dıqqat awdaradı. Mısalı, programmalastırıw tili teoriyası esaplawlardı táriyiplew usılların úyrense, kompyuter programmalastırıwdı úyreniw programmalastırıw tillerin hám quramalı sistemalardı qollanıwdı izertleydi. Adam-kompyuter óz-ara tásiri tarawı kompyuterler hám esaplawlardı adamlar ushın paydalı, qolaylı hám ulıwma ashıq aydın etiwdegi mashqalalarǵa itibar qaratadı. [41]

Maǵlıwmatlar ilimi

Maǵlıwmatlar ilimi ‒ bul ilimiy hám esaplaw quralların qollanıp, maǵlıwmatlardıń kólemi hám qoljetimliliginiń artıwı menen baylanıslı bolǵan maǵlıwmatlardan informaciya hám túsiniklerdi alıw tarawı.[42] Data mining, big data, statistika, mashinalıq oqıtıw hám tereń oqıtıw - bulardıń hámmesi maǵlıwmatlar ilimi menen baylanıslı.[43]

Informaciyalıq sistemalar

Informaciyalıq sistemalar (IS) ‒ bul adamlar hám shólkemler maǵlıwmatlardı jıynaw, filtrlew, islew, jaratıw hám tarqatıw ushın paydalanatuǵın qural-úskeneler hám programmalıq támiyinlewdiń (informaciyalıq texnologiyalardı qarań) bir-birin tolıqtırıwshı tarmaqların úyreniw.[44][45][46] ACM (Association for Computing Machinery) niń Esaplaw kareraları IS nı bılay táriyipleydi:

"IS [dáreje] baǵdarlamalarınıń kópshiligi biznes mekteplerinde jaylasqan; biraq, olar basqarıw informaciyalıq sistemaları, kompyuter informaciyalıq sistemaları yamasa biznes informaciyalıq sistemaları sıyaqlı hár qıylı atamalarǵa iye bolıwı múmkin. Barlıq IS dárejeleri biznes hám esaplaw temaların birgelikte úyretedi, biraq texnikalıq hám shólkemlestiriw máseleleri arasındaǵı basımlıq baǵdarlamalar arasında ózgerip turadı. Mısalı, baǵdarlamalar talap etiletuǵın programmalastırıw muǵdarı boyınsha ádewir ayırmashılıq qıladı."[47]

IS izertlewi biznes hám kompyuter ilimin baylanıstıradı, informaciya hám esaplawdıń teoriyalıq tiykarların qollanıp, kompyuter ilimi tarawı sheńberinde hár qıylı biznes modellerin hám olarǵa baylanıslı algoritmlik processlerdi úyrenedi.[48][49][50] Kompyuter Informaciyalıq Sistemaları (CIS) tarawı kompyuterlerdi hám algoritmlik processlerdi, sonıń ishinde olardıń principlerin, programmalıq hám apparatlıq dizaynın, qollanılıwların hám jámiyetke tásirin úyrenedi,[51][52] al IS bolsa dizaynǵa qaraǵanda funkcionallıqqa kóbirek itibar beredi.[53]

Informaciyalıq texnologiya

Informaciyalıq texnologiya (IT) ‒ bul kompyuterler hám telekommunikaciya quralların maǵlıwmatlardı saqlaw, qayta tabıw, jiberiw hám qayta islew ushın qollanıw bolıp, [31] kóbinese biznes yamasa basqa kárxana kontekstinde islenedi.[54] Bul atama ádette kompyuterler hám kompyuter tarmaqlarınıń sinonimi retinde qollanıladı, biraq sonday-aq televidenie hám telefonlar sıyaqlı basqa informaciya tarqatıw texnologiyaların da óz ishine aladı. Bir neshe sanaat tarawları informaciyalıq texnologiya menen baylanıslı, sonıń ishinde kompyuter apparatlıq támiynatı, programmalıq támiynat, elektronika, yarım ótkizgishler, internet, telekommunikaciya quralları, elektron sawda hám kompyuter xızmetleri bar.[55][56]

Izertlew hám payda bolıp atırǵan texnologiyalar

DNK tiykarındaǵı esaplaw hám kvantlıq esaplaw hám apparatlıq, hám programmalıq támiynat ushın aktiv izertlew tarawları bolıp tabıladı, mısalı, kvantlıq algoritmlerdi islep shıǵıw. Keleshek texnologiyalar ushın potencial infrastruktura fotolitografiya ústindegi DNK origamisin[57] hám ion tutqıshları arasında informaciya almasıw ushın kvantlıq antennalardı.[58] óz ishine aladı. 2011-jılǵa kelip, izertlewshiler 14 kubitti qamtıp alǵan edi.[59][60] Tez cifrlı sxemalar, sonıń ishinde Djozefson tutasıwlarına hám tez bir flyukslı kvantlıq texnologiyaǵa tiykarlanǵan sxemalar, nanomasshtablı asaótkizgishlerdiń ashılıwı menen ámelge asırılıwǵa jaqınlasıp atır.[61]

Optikalıq talshıq hám fotonlıq (optikalıq) qurılmalar, burınnan berli uzaq aralıqlarǵa maǵlıwmat jetkeriw ushın qollanılıp kelgen, házir maǵlıwmat orayları tárepinen CPU hám yarım ótkizgishli yad komponentleri menen birge qollanıla baslandı. Bul RAM di CPU dan optikalıq baylanıslar arqalı ajıratıwǵa múmkinshilik beredi.[62] IBM elektronlıq hám optikalıq informaciyanı bir chipte qayta isleytuǵın integraciyalanǵan sxema dúzdi. Bul CMOS-integraciyalanǵan nanofotonika (CINP) dep ataladı.[63] Optikalıq baylanıslardıń bir artıqmashılıǵı - burın belgili bir túrdegi sistema-chip (SoC) talap etetuǵın tiykarǵı platalar endi burınǵı arnawlı yad hám tarmaq kontrollerlerin tiykarǵı platalardan shıǵarıp, olardı stellajǵa jaylastırıwǵa múmkinshilik beredi. Bul artqı taxta baylanısların hám hár qıylı SoC túrleri ushın tiykarǵı platalardı standartlastırıwǵa múmkinshilik beredi, bul bolsa CPU lardı óz waqtında jańalawǵa imkaniyat jaratadı.[64]

Izertlewdiń jáne bir tarawı ‒ spintronika. Spintronika qızıw payda etpesten esaplaw quwatı hám saqlaw múmkinshiligin bere aladı.[65] Fotonika hám spintronikanı birgelikte qollanatuǵın gibrid chipler boyınsha da ayırım izertlewler alıp barılmaqta.[66][67] Sonday-aq, plazmonika, fotonika hám elektronikanı birgelikte qollanıw boyınsha da izertlewler dawam etpekte.[68]

Bultlı esaplaw

Bult esaplawları ‒ bul esaplaw resursların, mısalı serverler yamasa qollanbalardı, usı resurslardıń iyesi menen aqırǵı paydalanıwshı arasında óz-ara tásir etiwdi talap etpesten paydalanıwǵa múmkinshilik beretuǵın model. Ol ádette xızmet sıpatında usınıladı, bul onı usınılatuǵın funkcionallıqqa baylanıslı Xızmet sıpatındaǵı Baǵdarlamalıq támiyinlew, Xızmet sıpatındaǵı Platformalar hám Xızmet sıpatındaǵı Infrastruktura mısalına aylandıradı. Tiykarǵı ózgesheliklerine talap boyınsha kiriw, keń tarmaqlı kiriw hám tez masshtablaw múmkinshiligi kiredi.[69] Bul jeke paydalanıwshılarǵa yamasa kishi bizneske masshtab ekonomiyasınan payda alıwǵa múmkinshilik beredi.

Bul tarawdaǵı qızıǵıwshılıq tuwdırǵan bir baǵdar - onıń energiya nátiyjeliligin qollaw potencialı. Mıńlaǵan jeke mashinalar ornına bir mashinada esaplawdıń mıńlaǵan instanciyalarınıń orın alıwına múmkinshilik beriw energiyanı únemlewge járdem beriwi múmkin. Bul jáne de millionlaǵan úyler hám keńseler ornına bir server fermasın jańartılatuǵın energiya deregi menen támiyinlew jeterli bolǵanlıqtan, jańartılatuǵın energiya deregine ótiwdi de ańsatlastırıwı múmkin.[70]

Biraq, bul oraylastırılǵan esaplaw modeli bir qatar mashqalalardı, ásirese qáwipsizlik hám jeke turmıs sırın saqlaw máselelerin keltirip shıǵaradı. Házirgi nızamshılıq paydalanıwshılardı kompaniyalardıń óz serverlerinde olardıń maǵlıwmatların nadurıs paydalanıwınan jetkilikli dárejede qorǵamaydı. Bul bult esaplawları hám texnologiya kompaniyaları boyınsha onnan keyingi nızamshılıq tártiplestiriwler ushın potencialdıń bar ekenligin kórsetedi.[71]

Kvantlıq esaplaw

Kvantlıq esaplaw ‒ kompyuter ilimi, informaciya teoriyası hám kvant fizikası pánlerin birlestiretuǵın izertlew tarawı. Informaciyanıń fizikanıń bir bólegi retindegi ideyası salıstırmalı túrde jańa bolsa da, informaciya teoriyası menen kvant mexanikası arasında kúshli baylanıs bar ekenligi kórinip tur.[72] Dástúrli esaplaw birler hám nóllerden ibarat binar sistemada isleytuǵın bolsa, kvantlıq esaplaw kubitlerdi paydalanadı. Kubitler superpoziciyada, yaǵnıy bir hám nól halatlarınıń ekewinde de bir waqıtta bolıw uqıplılıǵına iye. Solay etip, kubittiń mánisi 1 menen 0 arasında emes, al ólshengen waqtına baylanıslı ózgeredi. Kubitlerdiń bul qásiyeti kvant shırmalısıwı dep ataladı hám kvant kompyuterleriniń úlken kólemli esaplawlardı orınlawına múmkinshilik beretuǵın kvantlıq esaplawdıń tiykarǵı ideyası bolıp tabıladı.[73] Kvantlıq esaplaw kóbinese ilimiy izertlewlerde, dástúrli kompyuterler zárúr esaplawlardı orınlaw ushın jetkilikli esaplaw quwatına iye bolmaǵan jaǵdaylarda, mısalı, molekulalıq modellestiriwde qollanıladı. Iri molekulalar hám olardıń reakciyaları dástúrli kompyuterler esaplawı ushın júdá quramalı, biraq kvant kompyuterleriniń esaplaw quwatı usınday esaplawlardı orınlaw ushın qural bola aladı.[74]

Derekler

  1. ↑ „Computing Classification System“. Digital Library. Association for Computing Machinery.
  2. ↑ „Computing Careers & Disciplines: A Quick Guide for Prospective Students and Career Advisors (2nd edition, ©2020)“ (en-US). CERIC (17-yanvar 2020-jıl). Qaraldı: 4-iyul 2022-jıl.
  3. ↑ „The History of Computing“. mason.gmu.edu. Qaraldı: 12-aprel 2019-jıl.
  4. ↑ Wynn-Williams, C. E. (2 July 1931), „The Use of Thyratrons for High Speed Automatic Counting of Physical Phenomena“, Proceedings of the Royal Society A, 132-tom, № 819, 295–310-bet, Bibcode:1931RSPSA.132..295W, doi:10.1098/rspa.1931.0102
  5. ↑ Lee, Thomas H.. The Design of CMOS Radio-Frequency Integrated Circuits, 2003. 
  6. ↑ Puers, Robert. Nanoelectronics: Materials, Devices, Applications, 2 Volumes, 2017. 
  7. ↑ Lavington, Simon (1998), A History of Manchester Computers (2-baspası), Swindon, 34–35-bet {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem)
  8. ↑ Moskowitz, Sanford L.. Advanced Materials Innovation: Managing Global Technology in the 21st century, 2016 — 165–167 bet. 
  9. ↑ History of Semiconductor Engineering, 2007. 
  10. ↑ „Who Invented the Transistor?“. Computer History Museum (4-dekabr 2013-jıl). Qaraldı: 20-iyul 2019-jıl.
  11. ↑ Fundamentals of Ultra-Thin-Body MOSFETs and FinFETs, 2013. 
  12. ↑ Making the Right Connections: Microcomputers and Electronic Instrumentation, 1994. 
  13. ↑ „Definition of computer“ (en). PCMAG. Qaraldı: 5-fevral 2024-jıl.
  14. ↑ Denny. „What is an algorithm? How computers know what to do with data“ (en-US). The Conversation (16-oktyabr 2020-jıl). Qaraldı: 5-fevral 2024-jıl.
  15. ↑ Butterfield, Andrew; Ngondi, Gerard Ekembe NgondiGerard Ekembe; Kerr, Anne (21 January 2016), Butterfield, Andrew; Ngondi, Gerard Ekembe; Kerr, Anne (red.), „computer“, A Dictionary of Computer Science (ағылшын тілі), doi:10.1093/acref/9780199688975.001.0001, ISBN 978-0-19-968897-5, qaraldı: 5 February 2024 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem)
  16. ↑ „Common CPU components – The CPU – Eduqas – GCSE Computer Science Revision – Eduqas – BBC Bitesize“. www.bbc.co.uk. Qaraldı: 5-fevral 2024-jıl.
  17. ↑ Computational logic: its origins and applications. 
  18. ↑ Computational logic: its origins and applications. 
  19. ↑ „Wordreference.com: WordNet 2.0“. Princeton University, Princeton, NJ. Qaraldı: 19-avgust 2007-jıl.
  20. ↑ Rouse. „system software“. WhatIs.com. TechTarget (mart 2019).
  21. ↑ „Basic Computer Terms“. web.pdx.edu. Qaraldı: 18-aprel 2024-jıl.
  22. ↑ Morris (Aff1), Jeremy Wade; Elkins (Aff1), Evan. "The Fibreculture Journal : 25 | FCJ-181 There's a History for That: Apps and Mundane Software as Commodity" (in en-US). The Fibreculture Journal (FCJ-181). https://twentyfive.fibreculturejournal.org/fcj-181-theres-a-history-for-that-apps-and-mundane-software-as-commodity/. Retrieved 5 February 2024. 
  23. ↑ „Computer network definition“. 21-yanvar 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-noyabr 2011-jıl.
  24. ↑ „TCP/IP: What is TCP/IP and How Does it Work?“ (en). Networking. Qaraldı: 14-mart 2024-jıl.
  25. ↑ Dhavaleswarapu, Ratna. (2019). The Pallid Image of Globalization in Kiran Desai's The Inheritance of Loss. Retrieved 19 April 2024.
  26. ↑ „Internet | Description, History, Uses & Facts“. Encyclopedia Britannica (3-iyun 2024-jıl). Qaraldı: 7-iyun 2024-jıl.
  27. ↑ McGee, Vanesha „What is Coding and What Is It Used For?“. ComputerScience.org (8-noyabr 2023-jıl). Qaraldı: 23-iyun 2024-jıl.
  28. ↑ Graph-Theoretic Concepts in Computer Science, Lecture Notes in Computer Science, 1995. DOI:10.1007/3-540-60618-1. ISBN 978-3-540-60618-5. 
  29. ↑ Parsons, June (2022). "New Perspectives Computer Concepts Comprehensive | 21st Edition". Cengage 21st edition. ISBN 9780357674819. 
  30. ↑ „5 Skills Developers Need Beyond Writing Code“ (23-yanvar 2019-jıl).
  31. ↑ Bresnahan, Timothy F.; Greenstein, Shane (March 1999). "Technological Competition and the Structure of the Computer Industry" (in en). The Journal of Industrial Economics 47 (1): 1–40. doi:10.1111/1467-6451.00088. ISSN 0022-1821. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1467-6451.00088. 
  32. ↑ ; ACMComputer Engineering 2004: Curriculum Guidelines for Undergraduate Degree Programs in Computer Engineering, 12 December 2004 — iii bet. „Computer System engineering has traditionally been viewed as a combination ofboth electronic engineering (EE) and computer science (CS).“ 
  33. ↑ Trinity College Dublin „What is Computer System Engineering“. Qaraldı: 21-aprel 2006-jıl. , "Computer engineers need not only to understand how computer systems themselves work, but also how they integrate into the larger picture. Consider the car. A modern car contains many separate computer systems for controlling such things as the engine timing, the brakes and the air bags. To be able to design and implement such a car, the computer engineer needs a broad theoretical understanding of all these various subsystems & how they interact.
  34. ↑ Abran, Alain; Moore, James W.; Bourque, Pierre; Dupuis, Robert; Tripp, Leonard L.. Guide to the Software Engineering Body of Knowledge. IEEE, 2004 — 1 bet. ISBN 978-0-7695-2330-9. 
  35. ↑ ACM. „Computing Degrees & Careers“. ACM (2006). 17-iyun 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-noyabr 2010-jıl.
  36. ↑ Laplante, Phillip. What Every Engineer Should Know about Software Engineering. Boca Raton: CRC, 2007. ISBN 978-0-8493-7228-5. 
  37. ↑ Sommerville, Ian. Software Engineering, 7, Pearson Education, 2008 — 26 bet. ISBN 978-81-7758-530-8. 
  38. ↑ Randell, Brian „The 1968/69 NATO Software Engineering Reports“. Brian Randell's University Homepage. The School of the Computer Sciences, Newcastle University (10-avgust 2001-jıl). — „The idea for the first NATO Software Engineering Conference, and in particular that of adopting the then practically unknown term software engineering as its (deliberately provocative) title, I believe came originally from Professor Fritz Bauer.“. Qaraldı: 11-oktyabr 2008-jıl.
  39. ↑ „Software Engineering – Guide to the software engineering body of knowledge (SWEBOK)“. International Organization for Standardization. Qaraldı: 21-may 2019-jıl.
  40. ↑ „WordNet Search – 3.1“. Wordnetweb.princeton.edu. Qaraldı: 14-may 2012-jıl.
  41. ↑ „The Interaction Design Foundation - What is Human-Computer Interaction (HCI)?“.
  42. ↑ Dhar, Vasant (2013). "Data science and prediction" (in en). Communications of the ACM 56 (12): 64–73. doi:10.1145/2500499. ISSN 0001-0782. https://dl.acm.org/doi/10.1145/2500499. 
  43. ↑ Cao, Longbing (31 May 2018). "Data Science: A Comprehensive Overview" (in en). ACM Computing Surveys 50 (3): 1–42. doi:10.1145/3076253. ISSN 0360-0300. 
  44. ↑ „Definition of Application Landscape“. Software Engineering for Business Information Systems (sebis) (21-yanvar 2009-jıl). 5-mart 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-yanvar 2011-jıl.
  45. ↑ Denning, Peter (July 1999). "COMPUTER SCIENCE: THE DISCIPLINE". Encyclopaedia of Computer Science (2000 Edition). "The Domain of Computer Science: Even though computer science addresses both human-made and natural information processes, the main effort in the discipline has been directed toward human-made processes, especially information processing systems and machines". 
  46. ↑ Jessup, Leonard M.; Valacich, Joseph S.. Information Systems Today, 3rd, Pearson Publishing, 2008 — –, 416 bet. 
  47. ↑ „Computing Degrees & Careers " Information Systems“. Association for Computing Machinery. 6-iyul 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-iyul 2018-jıl.
  48. ↑ Davis, Timothy; Geist, Robert; Matzko, Sarah; Westall, James (March 2004). "τ'εχνη: A First Step". Technical Symposium on Computer Science Education: 125–129. ISBN 1-58113-798-2. "In 1999, Clemson University established a (graduate) degree program that bridges the arts and the sciences... All students in the program are required to complete graduate level work in both the arts and computer science". 
  49. ↑ Khazanchi, Deepak; Bjorn Erik Munkvold (Summer 2000). "Is information system a science? an inquiry into the nature of the information systems discipline". ACM SIGMIS Database 31 (3): 24–42. doi:10.1145/381823.381834. ISSN 0095-0033. "From this we have concluded that IS is a science, i.e., a scientific discipline in contrast to purportedly non-scientific fields". 
  50. ↑ „Bachelor of Information Sciences (Computer Science)“. Massey University (24-fevral 2006-jıl). — „Computer Science is the study of all aspects of computer systems, from the theoretical foundations to the very practical aspects of managing large software projects“. 19-iyun 2006-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  51. ↑ Polack, Jennifer (December 2009). "Planning a CIS Education Within a CS Framework". Journal of Computing Sciences in Colleges 25 (2): 100–106. ISSN 1937-4771. 
  52. ↑ Hayes, Helen; Onkar Sharma (February 2003). "A decade of experience with a common first year program for computer science, information systems and information technology majors". Journal of Computing Sciences in Colleges 18 (3): 217–227. ISSN 1937-4771. "In 1988, a degree program in Computer Information Systems (CIS) was launched with the objective of providing an option for students who were less inclined to become programmers and were more interested in learning to design, develop, and implement Information Systems, and solve business problems using the systems approach". 
  53. ↑ Freeman, Peter; Hart, David (August 2004). "A Science of Design for Software-Intensive Systems". Communications of the ACM 47 (8): 19–21. doi:10.1145/1012037.1012054. ISSN 0001-0782. "Computer science and engineering needs an intellectually rigorous, analytical, teachable design process to ensure development of systems we all can live with ... Though the other components' connections to the software and their role in the overall design of the system are critical, the core consideration for a software-intensive system is the software itself, and other approaches to systematizing design have yet to solve the "software problem"—which won't be solved until software design is understood scientifically.". 
  54. ↑ „Free on-line dictionary of computing (FOLDOC)“. 15-aprel 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 9-fevral 2013-jıl.
  55. ↑ Chandler, Daniel; Munday, Rod (January 2011), „Information technology“, A Dictionary of Media and Communication (first-baspası), ISBN 978-0-19-956875-8, qaraldı: 1 August 2012 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem) Úlgi:Subscription required
  56. ↑ On the later more broad application of the term IT, Keary comments- "In its original application 'information technology' was appropriate to describe the convergence of technologies with application in the broad field of data storage, retrieval, processing, and dissemination. This useful conceptual term has since been converted to what purports to be concrete use, but without the reinforcement of definition...the term IT lacks substance when applied to the name of any function, discipline, or position." Anthony Ralston. Encyclopedia of computer science. Nature Pub. Group, 2000. ISBN 978-1-56159-248-7. .
  57. ↑ Kershner, Ryan J.; Bozano, Luisa D.; Micheel, Christine M.; Hung, Albert M.; Fornof, Ann R.; Cha, Jennifer N.; Rettner, Charles T.; Bersani, Marco et al. (2009). "Placement and orientation of individual DNA shapes on lithographically patterned surfaces". Nature Nanotechnology 4 (9): 557–561. doi:10.1038/nnano.2009.220. PMID 19734926.  supplementary information: DNA origami on photolithography
  58. ↑ Harlander, M. (2011). "Trapped-ion antennae for the transmission of quantum information". Nature 471 (7337): 200–203. doi:10.1038/nature09800. PMID 21346764. 
  59. ↑ Monz, Thomas (2011). "14-Qubit Entanglement: Creation and Coherence". Physical Review Letters 106 (13): 130506. doi:10.1103/PhysRevLett.106.130506. PMID 21517367. 
  60. ↑ „World record: Calculations with 14 quantum bits“. www.nanowerk.com.
  61. ↑ Saw-Wai Hla et al., Nature Nanotechnology 31 March 2010 "World's smallest superconductor discovered" (Wayback Machine saytında 28 May 2010 sánesinde arxivlengen). Four pairs of certain molecules have been shown to form a nanoscale superconductor, at a dimension of 0.87 nanometers. Access date 31 March 2010
  62. ↑ Tom Simonite, "Computing at the speed of light", Technology Review Wed., August 4, 2010 MIT
  63. ↑ Sebastian Anthony (Dec 10,2012), "IBM creates first commercially viable silicon nanophotonic chip", accessdate=2012-12-10
  64. ↑ Open Compute: Does the data center have an open future? accessdate=2013-08-11
  65. ↑ "Putting electronics in a spin" (in en-GB). 8 August 2007. http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/6935638.stm. 
  66. ↑ „Merging spintronics with photonics“. 6-sentyabr 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-sentyabr 2019-jıl.
  67. ↑ Lalieu, M. L. M.; Lavrijsen, R.; Koopmans, B. (10 January 2019). "Integrating all-optical switching with spintronics" (in en). Nature Communications 10 (1): 110. doi:10.1038/s41467-018-08062-4. ISSN 2041-1723. PMC 6328538. PMID 30631067. 
  68. ↑ Farmakidis, Nikolaos; Youngblood, Nathan; Li, Xuan; Tan, James; Swett, Jacob L.; Cheng, Zengguang; Wright, C. David; Pernice, Wolfram H. P. et al. (1 November 2019). "Plasmonic nanogap enhanced phase-change devices with dual electrical-optical functionality" (in en). Science Advances 5 (11): eaaw2687. doi:10.1126/sciadv.aaw2687. ISSN 2375-2548. PMC 6884412. PMID 31819898. 
  69. ↑ "The NIST Definition of Cloud Computing". U.S. Department of Commerce. September 2011. http://faculty.winthrop.edu/domanm/csci411/Handouts/NIST.pdf. 
  70. ↑ Berl, A.; Gelenbe, E.; Girolamo, M. Di; Giuliani, G.; Meer, H. De; Dang, M. Q.; Pentikousis, K. (September 2010). "Energy-Efficient Cloud Computing". The Computer Journal 53 (7): 1045–1051. doi:10.1093/comjnl/bxp080. ISSN 1460-2067. https://ieeexplore.ieee.org/document/8130358. 
  71. ↑ Kaufman, L. M. (July 2009). "Data Security in the World of Cloud Computing". IEEE Security Privacy 7 (4): 61–64. doi:10.1109/MSP.2009.87. ISSN 1558-4046. 
  72. ↑ Steane, Andrew (1 February 1998). "Quantum computing" (in en). Reports on Progress in Physics 61 (2): 117–173. doi:10.1088/0034-4885/61/2/002. ISSN 0034-4885. 
  73. ↑ Horodecki, Ryszard; Horodecki, Paweł; Horodecki, Michał; Horodecki, Karol (17 June 2009). "Quantum entanglement". Reviews of Modern Physics 81 (2): 865–942. doi:10.1103/RevModPhys.81.865. 
  74. ↑ Baiardi, Alberto; Christandl, Matthias; Reiher, Markus (3 July 2023). "Quantum Computing for Molecular Biology*". ChemBioChem 24 (13): e202300120. doi:10.1002/cbic.202300120. PMID 37151197. https://chemistry-europe.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/cbic.202300120. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Esaplaw_texnikası&oldid=102666» saytınan alınǵan