Kontentke ótiw

Everest

Siltemelerdi redaktorlaw
Wikipedia, erkin enciklopediya
Everesttiń arqa tárepi Arqa baza lageri jolınan kórinisi
Qubladan Everest hám Lxotse (Nepal): birinshi planda Tamserku, Kangtega hám Ama Dablam.

Everest tawı, jergilikli Sagarmatha yamasa Qomolangma atı menen belgili bolıp, Jer sharındaǵı teńiz qáddinen joqarıda, Gimalay tawlarınıń Mahalangur Gimal kishi dizbeginde jaylasqan. Qıtay-Nepal shegarası onıń joqarı noqatı arqalı ótedi. Onıń biyikligi (qardıń biyikligi) 8,848.86 m (29,031 fut 8,1⁄2 in) aqırǵı márte 2020-jılı Qıtay hám Nepal húkimetleri tárepinen ornatılǵan[1].

Everest tawı kóplegen alpinistlerdi, sonıń ishinde, júdá tájiriybeli alpinistlerdi ózine tartadı. Shıńģa shıǵıwdıń eki tiykarǵı jolı bar, olardıń biri Nepalda qubla-shıģıstan (standart jol dep ataladı) hám ekinshisi Tibette arqadan keledi. Standart jónelis boyınsha kóteriliwde úlken texnikalıq qıyınshılıqlardı keltirip shıǵarmasa da, Everestte biyiklik keselligi, hawa-rayı hám samal, sonday-aq, qar kóshiwi hám Xumbu muzlıǵınıń qáwip-qáterleri bar. 2024-jıldıń may ayı jaǵdayına bola, Everestte 340 adam qaytıs bolǵan. Tawda 200 den aslam ólik qalıp ketken, olar qáwipli shárayat bolǵanı sebepli alıp shıǵılmaǵan[2][3].

Alpinistler Everest tawı biyikliginiń tek bir bólegine kóteriledi, sebebi tawdıń tolıq biyikligi teńiz qáddine jaqın bolǵan geoidtan ólshenedi. Everest tawınıń shıńına eń jaqın teńiz Bengal qoltıǵı bolıp, onnan derlik 700 km uzaqlıqta jaylasqan. Everesttiń pútkil biyikligine shıǵıwdı shama menen usı jaǵalıqtan baslaw kerek. Bunı 1990-jılı Tim Makartni-Sneyptiń komandası orınlaǵan. Alpinistler, ádette, 5000 m den joqarı tayanısh lagerlerinen kóteriliwdi baslaydı. Bul lagerlerdiń astınan kóterilgen biyiklik muģdarı hár qıylı. Tibet tárepinde bolsa kópshilik alpinistler tikkeley Arqa baza lagerine baradı. Nepal tárepinde alpinistler ádette Katmanduǵa, keyin Luklaǵa ushıp baradı hám Qubla baza lagerine baradı. Lukladan shıńǵa shekem bolsa 6000 m ge shamalas biyiklikke kóteriledi.

Everesttiń shıńına shıǵıw boyınsha dáslepki esapqa alınǵan háreketler britaniyalı alpinistler tárepinen ámelge asırılǵan. Nepal sol waqıtta shet ellilerdiń mámleketke kiriwine jol qoymaǵanı ushın inglisler Tibet tárepinen arqa taw jolında birneshe márte háreket etip kórdi. 1921-jılı inglisler tárepinen birinshi razvedka ekspediciyası Arqa Kolda 7000 m ge jetken. Onnan keyin 1922-jılı ekspediciya arqa taw dizbeginiń marshrutın 8320 m ge jetkerip, insan birinshi márte 8000 m den joqarıǵa kóterildi. 1924-jılǵı ekspediciya nátiyjesinde Everestte házirgi kúnge shekemgi eń úlken sırlardan biri júzege keldi: George Mallory hám Andrew Irvin 8-iyun kúni sońǵı márte shıńǵa shıǵıwǵa urındı, biraq qaytıp kelmegen. Sonnan keyin olar birinshi bolıp shıńǵa shıqtı ma yamasa shıqpadı ma degen tartıslarǵa sebep boldı. Tenzing Norgay hám Edmund Hillari 1953-jılı qubla-shıǵıs taw dizbegi arqalı Everestke birinshi márte hújjetli kóteriliwdi ámelge asırdı. Norgay ótken jılı 1952-jılı Shveycariya ekspediciyasınıń aǵzası sıpatında 8595 m biyiklikke kóteriliwge erisken. Wang Fuchjou, Gonpo hám Qu Yinhualardan ibarat Qıtay alpinistleri komandası 1960-jılı 25-mayda arqa taw dizbeginen birinshi márte joqarıǵa kóterildi.

Atı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
"Everest tawı" ataması birinshi márte 1856-jıldaǵı usı shıǵıp sóylewde usınılǵan, keyin ala 1857-jılı járiyalanǵan. Onda taw birinshi márte dúnyadaǵı eń biyik taw ekenligi tastıyıqlanǵan.

Everest tawınıń nepal/sanskrit tilindegi atı Sagarmatxa (IAST transkripsiyası) yamasa Sagar-Matha[4] (सगर-माथा[5] (सगर-माथा, [sʌɡʌrmatha], lit. "aspan qudayı[6][7]"), "úlken kók aspandaǵı bas" mánisin bildiredi, सगर (sagar), yaǵnıy "aspan" hám माथा (māthā), yaǵnıy "bas" sózlerinen alınǵan[8].

Basqa atları

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
1890-jilģi grafikada Gimalay tawları, Gaurisankar (Everest tawı) uzaqtan kórsetilgen
  • "XV shıńı" (waqtınshalıq, Britaniya imperatorlıq sorastırıwı tárepinen berilgen[9][10][11])
  • "Deodungha"[12] (eski Darjeeling)
  • "Gauri Shankar", "Gaurishankar", yamasa "Gaurisankar" (nadurıs jazıw; shama menen 1900-jılǵa shekem anda-sanda qollanılǵan. Házirgi waqıtta bul atama 30 milya (48 kilometr) uzaqlıqtaǵı basqa shıń ushın qollanıladı[13])

Hawa-rayınıń ózgerisi

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Nepaldan shıqqan Everest ekspediciyaları ushın bazalıq lager tez siyreklesip hám turaqsızlanıp atırǵan Xumbu muzlıǵı janında jaylasqan. Klimat ózgeriwi sebepli bul jer alpinistler ushın qáwipsiz emes. Nepal húkimeti tárepinen Everest aymaǵında alpinizmdi rawajlandırıw hám qadaǵalaw boyınsha dúzilgen komitet usınıs etkenindey, Nepal turizm basqarmasınıń bas direktorı Taranath Adhikari tayanısh lagerdi tómenirek biyiklikke kóshiriw rejeleri bar ekenin ayttı. Bul alpinistler ushın tiykarǵı lager hám 1-lager arasındaǵı aralıqtıń uzaǵıraq bolıwın bildiredi. Biraq, házirgi tayanısh lageri ele paydalı hám úsh-tórt jıl dawamında óz wazıypasın atqarıwı múmkin. Kóshiw 2024-jılǵa shekem hár bir lawazımlı shaxs ushın ámelge asıwı múmkin[14].

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ Joe Phelan. „Is Mount Everest really the tallest mountain on Earth? It depends how you measure height.“. livescience.com. Future US, Inc. (28-oktyabr 2022-jıl). — „Researchers have measured Mount Everest many times over the past few decades, but the latest assessment, announced in November 2021, puts it at 29,031.69 feet (8,848.86 meters), which is almost 5.5 miles (8.8 kilometers) tall.“. 26-dekabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 27-aprel 2023-jıl.
  2. ↑ „How Many Dead Bodies Are On Mount Everest?“. climbernews.com. Climber News (7-noyabr 2022-jıl). — „"As of November 2022, 310 people have died while attempting to climb Mount Everest."“. 5-oktyabr 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 27-aprel 2023-jıl.
  3. ↑ Rachel Nuwer. „Death in the clouds: The problem with Everest's 200+ bodies“. BBC (8-oktyabr 2015-jıl). 5-oktyabr 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 27-aprel 2023-jıl.
  4. ↑ „Sagar-Matha: Nepal“. Geographical Names. 26-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-aprel 2014-jıl.
  5. ↑ „Sagar-Matha: Nepal“. Geographical Names. 26-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-aprel 2014-jıl.
  6. ↑ Krakauer, Jon. Into Thin Air: A Personal Account of the Mt. Everest Disaster. New York: Villard, 1997. ISBN 978-0-679-45752-7. 
  7. ↑ Unsworth, Walt. Everest – The Mountaineering History, 3rd, Bâton Wicks, 2000 — 584 bet. ISBN 978-1-898573-40-1. 
  8. ↑ „Mt. Everest 1857“. harappa.com. 26-dekabr 2007-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-yanvar 2008-jıl.
  9. ↑ Everest – The Best Writing and Pictures from Seventy Years of Human Endeavour Peter Gillman: . Little, Brown and Company, 1993 — 10–13 bet. ISBN 978-0-316-90489-6. 
  10. ↑ "India and China". 
  11. ↑ Papers relating to the Himalaya and Mount Everest. pp. 345–351. 
  12. ↑ „5 Everest facts“. historyextra.com. 6-aprel 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-iyun 2016-jıl.
  13. ↑ Faces of Everest. Vikas Publishing House, 1978. ISBN 978-0-7069-0563-2. 
  14. ↑ "Nepal to move Everest base camp from melting glacier" (in en-GB). BBC News. 17 June 2022. https://www.bbc.com/news/science-environment-61828753. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Everest&oldid=104858» saytınan alınǵan