Kontentke ótiw

Futbol tobı

Wikipedia — erkin enciklopediya

Futbol tobı – bul hawa menen toltırılǵan, futbol dep atalatuǵın hár túrli sport túrlerin oynaw ushın qollanılatuǵın top. Bul oyınlarda, ayırım jaǵdaylardı esapqa almaǵanda, gol yamasa upaylar tek top eki belgilengen gol urıw aymaǵınıń birine kirgende ǵana esaplanadı; futbol oyınlarında eki komanda toptı maydan boylap qarama-qarsı baǵıtlarǵa jıljıtıwǵa háreket etedi.

Dáslepki toplar tábiyiy materiallardan islengen, mısalı, úplengen shoshqa quwıǵınan, keyinirek onı teri qaplama ishine salǵan, bul amerikalı sleng sózi «pigskin» niń (shoshqa terisi) payda bolıwına alıp kelgen. Zamanagóy toplar injenerler toparları tárepinen anıq specifikaciyalar boyınsha jobalanǵan, rezina yamasa plastik sharları bar hám kóbinese plastik qaplamalı boladı. Hár qıylı ligalar hám oyınlar hár túrli toplardı qollanadı, biraq olardıń hámmesi tómendegi tiykarǵı formalardıń birewine iye:

  1. Sfera, associaciya futbolı hám gel futbolında qollanıladı
  2. Sozılǵan sferoid (uzınsha sfera), regbi kodları hám avstraliya futbolında qollanıladı
  3. Limon forması,[1] amerika futbolında qollanıladı

Futbol toplarınıń anıq forması hám qurılısı ádette qaǵıydalar hám nızamlardıń bir bólegi sıpatında belgilenedi.

Házirgi waqıtqa shekem saqlanıp qalǵan eń eski futbol tobı, shama menen 1550-jılı islengen dep esaplanadı, 1981-jılı Shotlandiyanıń Stirling qorǵanınıń tóbesinen tabılǵan.[2] Top teriden (múmkin buǵa terisi) hám shoshqa quwıǵınan islengen. Ol shama menen sfera tárizli[3] bolıp, diametri 14–16 sm (5.5–6.3 dyuym) aralıǵında, salmaǵı 125 gramm (4.4 unciya) hám házirgi waqıtta Stirlingtegi Smit kórkem óner galereyası hám muzeyinde[4][5] kórgizbege qoyılǵan.

Associaciyalıq futbol

Adidas Tricolore, 1998-jılǵı Jáhán chempionatınıń rásmiy tobı

Oyınnıń 2-nızamı toptıń hawa menen toltırılǵan sfera ekenligin, onıń sheńberi 68–70 sm (27–28 dyuym), salmaǵı 410–450 g (14–16 unciya), «teńiz dárejesinde» 0.6 dan 1.1 atmosferaǵa shekem (60–111 kPa yamasa 8.7–16.1 funt/kvadrat dyuym) basım menen úplengen hám teri yamasa «basqa qolaylı material» menen qaplanǵanlıǵın kórsetedi.[6] Top ushın kórsetilgen salmaq qurǵaq salmaq bolıp, sebebi eski toplar jawın-shashınlı hawa-rayında oynalǵan oyın barısında ádewir awırlasıp ketetuǵın edi. Match hám gazon túrine baylanıslı bir neshe túrli futbol topları bar, olardıń qatarına: shınıǵıw futbol topları, match futbol topları, kásiplik match futbol topları, plyaj futbol topları, kóshe futbol topları, jabıq orınlar ushın futbol topları, gazon topları, futzal topları hám mini/sheberlik futbol topları kiredi.

Zamanagóy Associaciya futbolınıń kópshilik topları 32 panelden tigilgen, olar suw ótkizbeytuǵın teri yamasa plastikten islengen: 12 dana dúziwli bes múyeshli hám 20 dana tuwrı altı múyeshli paneller qollanıladı, sebebi olardıń qarama-qarsı reńleri tamashagóylerge toptıń qozǵalısın ańsat baqlawǵa múmkinshilik beredi.[7] 32 panelli konfiguraciya kesilgen ikosaedrge sáykes keletuǵın sferalıq kóp qırlı figura bolıp tabıladı; ol sfera tárizli, sebebi panellerdiń beti ishindegi hawanıń basımı sebepli dóńgelenip shıǵadı. Birinshi 32 panelli top 1950-jılları Daniyada Select kompaniyası tárepinen bazarǵa shıǵarılǵan. Bul konfiguraciya 1960-jılları pútkil Kontinental Evropada keń tarqaldı hám 1970-jılǵı Jáhán chempionatınıń rásmiy tobı bolǵan Adidas Telstar arqalı dúnya júzine málim boldı. Bul dizayn kóbinese kesilgen ikosaedr Arximed denesi, uglerodlı bakibolları yamasa geodeziyalıq gúmbezlerdiń tiykarǵı strukturasın súwretlegende paydalanıladı. Forması menen birge, onı islewde qollanılatuǵın material da sonday áhmiyetli. Bul material poliuretan dep ataladı hám aldıńǵısına (terige) salıstırǵanda, ásirese bekkemligi hám ónimdarlıǵı jaǵınan artıqmash bolıp esaplanadı.[8]

Avstraliya qaǵıydaları boyınsha futbol

Sherrin kompaniyası shıǵarǵan Avstraliya qaǵıydaları boyınsha futbol tobı

Avstraliya futbolında qollanılatuǵın top regbi tobına uqsas, biraq ádette onnan sál kishkenelew hám ushları dóńgeleklew, ulıwma kórinisi boyınsha bolsa uzınlaw, yaǵnıy eniniń qatnasına qaraǵanda uzınlıǵı regbi tobınan kóbirek. Nızam boyınsha futbol tobınıń sheńberi 720–730 millimetr (28–29 dyuym), kóldeńine sheńberi 545–555 mm (21.5–21.9 dyuym) bolıp, 62–76 kPa (9.0–11.0 funt/kvadrat dyuym) basımǵa shekem úpleniwi kerek. AFL (Avstraliya futbol ligası) da kúndizgi oyınlar ushın qızıl, al túngi oyınlar ushın sarı toplar qollanıladı.

Avstraliya futbolınıń dáslepki oyınları dóńgelek top penen ótkerilgen, sebebi sol formadaǵı toplar kóbirek tabılatuǵın edi. 1860-jılı Avstraliya futbolınıń jetekshisi Tom Uills sopaq regbi tobınıń hawada uzaǵıraq ushatuǵının hám oyındı qızıqlıraq etetuǵının aytqan. 1870-jıllardan baslap bul Avstraliya futbolında ádetke aylanǵan.

Avstraliya futbol tobın 1880-jılı T. U. Sherrin oylap tapqan, oǵan forması buzılǵan regbi tobın dúzetiw ushın bergennen keyin. Sherrin toptıń ushların úshkir emes, oyıq etip islegen, bul topqa jaqsıraq sekiriw qásiyetin bergen.

Avstraliya futbol tobı brendlerine Burley, Ross Faulkner hám Sherrin (Avstraliya Futbol Ligası tárepinen qollanılatuǵın brend) kiredi.

Gel futbolı

O'Neills kompaniyası shıǵarǵan gel futbolı tobı

Bul oyın dóńgelek teri futbol tobı menen oynaladı. Top 18 tigilgen teri bólimnen islengen, kórinisi dástúrli voleybol tobına uqsaydı (biraq úlkenirek), sheńberi 68–70 sm (27–28 dyuym), qurǵaq waqıtta salmaǵı 480–500 g (17–18 unciya) boladı.[9] Onı tebiwge yaki qol menen uzatıwǵa boladı. Qol menen uzatıw mush penen urıw emes, al jumılǵan qoldıń shetki tárepi menen, bas barmaqtıń buwının paydalanıp toptı urıw bolıp esaplanadı.

Gridiron futbolı

Amerikalı futbol tobı
Kanada futbol tobı

AQSH hám Kanadada «futbol» termini ádette sıyır terisinen islengen toptı ańlatadı, bul kásiplik hám universitet futbolında talap etiledi. Dem alıs waqıtlarında hám shólkemlestirilgen jaslar ligalarında qollanılatuǵın futbol topları rezina yaki plastik materiallardan islengen bolıwı múmkin (joqarı mektep futbol qaǵıydalar kitabında ele de arzan tolıq rezina futbol topların qollanıwǵa ruqsat etiledi, biraq olar terilerge qaraǵanda kem ushırasadı). 1941-jıldan baslap Horween Leather Company Milliy Futbol Ligasınıń futbol topları ushın teri jetkerip beriwshi jalǵız kompaniya bolıp kelmekte.[10][11] Bul kelisim NFL-de oynaǵan hám trenerlik etken Arnold Xorvin tárepinen dúzilgen. Horween Leather Company sonday-aq Arena Futbol Ligasına toplar jetkerip beriwshi Spalding kompaniyasına teri jetkerip beredi.

Teri paneller ádette tábiyiy qońır reńge boyaladı, bul kásiplik ligalar hám universitet oyınlarında talap etiledi. Kem degende bir óndiriwshi qurǵaq yamasa ıǵal jaǵdaylarda «jabısqaq» uslawdı támiyinleytuǵın boyalǵan teriden paydalanadı. Tariyxıy jaqtan, túnde oynalatuǵın oyınlarda toptı jaqsıraq kóriw ushın aq futbol topları qollanılǵan, biraq jasalma jaqtılandırıw sharayatlarınıń jaqsılanıwı buǵan endi zárúrlik qaldırmadı. Oyınnıń kópshilik dárejelerinde (biraq, ásirese, NFL-de emes) túnde kóriniwdi jaqsılaw hám universitet futbolın kásiplik futboldan ayırıw ushın toptıń hár bir ushında, sheńber boyınıń yarımına aq sızıqlar sızıladı. Degen menen, NFL bir márte aq sızıqlı futbol topların qollanıwdı Super Bowl VIII-de sınap kórgen.[12]

CFL-de sızıqlar toptıń pútkil sheńberi boylap ótedi. UFL laym-jasıl sızıqlı toptan paydalanǵan. 2001-jılǵı XFL futbol topları ushın ózgeshe tús úlgisin - sızıqlar ornına qızıl iyilgen sızıqları bar qara toptı qollanǵan; bul dizayn 2003-jılı Arena Futbol Ligası ushın qońır hám qara kók tús sxemasında qayta islengen. Qızıl, aq hám kók panelli top 2005-jılı Amerika Ishki Futbol Ligasında engizilgen hám onıń miyrasxorları tárepinen, sonday-aq 2010-jıllardıń basındaǵı Aqırǵı Ishki Futbol Ligası hám 2017-jılı jalǵız máwsiminde Kan-Am Ishki Futbol Ligası tárepinen qollanılǵan. 2020-jılǵı XFL standart qońır reńdi qollanadı, biraq sızıqlar ornına hár bir noqatta X belgileri bar.

Grid-stildegi oyınlarda qollanılatuǵın futbol toplarınıń eki ushında ayqın shıǵıp turǵan noqatları bar. Bul forma ádette rásmiy Xyu «Shorti» Reyge tiyisli dep esaplanadı, ol 1934-jılı aldıǵa uzatıwdı kóbirek nátiyjeli etiw ushın jańa toptı engizgen.

Regbi futbolı

1870-jılǵa shekem regbi derlik sfera tárizli, ishki kamerası shoshqanıń quwıǵınan islengen top penen oynalǵan. 1870-jılı Richard Lindon hám Bernardo Solano Regbi mektebi ushın qolda tigilgen, tórt panelli, teri qaplama hám shoshqa quwıǵınan toplar isley basladı. Regbi tobınıń ózgeshe forması tap shoshqanıń quwıǵına baylanıslı, biraq dáslepki toplar súyir emes, kóbirek qara erik formasına iye bolǵan. Basında toplardıń ólshemi shoshqa quwıǵınıń úlkenligine qarap hár qıylı bolǵan. Rezinanıń iyilgishligi sebepli áste-aqırın sferadan máyekke uqsas formaǵa ózgergen. 1892-jılı RFU súyir formalı májbúriy pishim sıpatında maqulladı. Jıllar dawamında toptıń áste-aqırın jalpaqlasıwı dawam etti. Eki regbi túrinde de dástúrli teri toplar ornına sintetikalıq futbol toplarınıń engiziliwi dáslep hawa rayı shártleri menen basqarıldı. Eger oyın maydanı ıǵal bolsa, sintetikalıq top qollanılǵan, sebebi ol suwdı sińirip, awır bolıp qalmaytuǵın edi. Aqırında, teri toplar tolıǵı menen qollanıwdan shıǵarıldı.

Regbi-liga

Regbi-ligada qollanılatuǵın Stiden futbol tobı

Regbi-liga hawa menen toltırılǵan, sozılǵan sfera tárizli futbol tobı menen oynaladı. Eger top ólshem hám forma talaplarına juwap bermese, tóreshi dárhal oyındı toqtatadı. Dástúrli qońır teriden islengen bolsa da, zamanagóy futbol topları sintetikalıq bolıp, hár túrli reńler hám naǵıslar menen islep shıǵarıladı. Úlken jarıslar tamashagóylerdiń toptı ańsat kóriwi ushın ashıq reńli toplardı qollanıwı kerek.[13] Regbi-ligada qollanılatuǵın futbol tobı «xalıqaralıq ólshem» yamasa «5-ólshem» dep ataladı hám shama menen 27 sm (11 dyuym) uzınlıqta hám eń keń jerinde sheńberi 60 sm (24 dyuym) boladı. Oyınnıń jas óspirimler versiyaları ushın, mısalı «Mini» hám «Mod» ushın kishkene ólshemli toplar qollanıladı. Tolıq ólshemli toptıń salmaǵı 383 hám 440 g (13.5 hám 15.5 unciya) aralıǵında boladı. Regbi-liga futbol topları regbi-yunion toplarına qaraǵanda sál súyirlew hám amerikalı futbol toplarına qaraǵanda úlkenirek boladı.

Avstralaziya Milliy Regbi Ligası hám Super Liga Stiden kompaniyası tárepinen islengen toplardı qollanadı. Stiden sózi Avstraliyada geyde atlıq sıpatında toptıń ózin táriyiplew ushın da qollanıladı.

Regbi-yunion

Regbi-yunionda qollanılatuǵın top, ádette regbi tobı dep ataladı, ol sozılǵan sfera tárizli, tiykarınan ellips kesiminde boladı. Dástúrli qońır teriden islengen bolsa da, zamanagóy futbol topları hár túrli reńler hám naǵıslar menen islep shıǵarıladı. Nızam boyınsha futbol tobı 28–30 sm (11–12 dyuym) uzınlıqta hám eń keń jerinde sheńber uzınlıǵı 58–62 sm (23–24 dyuym) boladı. Onıń salmaǵı 410–460 g (14–16 unciya) bolıp, 65.7–68.8 kPa (9.5–10.0 funt/kvadrat dyuym) basım menen toltırıladı.[14]

1980-jılı suw sińiriwge beyim bolǵan teri qaplanǵan toplar sintetikalıq suw ótkizbeytuǵın materiallar menen qaplanǵan toplar menen almastırıldı. Gilbert Sinerdji 2007-jılǵı Regbi Jáhán Chempionatınıń rásmiy match tobı boldı.

Derekler

  1. ↑ Weisstein. «Lemon Surface» (en). mathworld.wolfram.com. Qaraldı: 31-oktyabr 2024-jıl.
  2. ↑ «Scottish Cup – World's Oldest Football». Homecoming Scotland 2009. 12-iyul 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 30-may 2011-jıl.
  3. ↑ «The World's Oldest Football». BBC. 25-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-dekabr 2022-jıl.
  4. ↑ «Collections – Stirling Smith Art Gallery and Museum». Smithartgallery.demon.co.uk. 20-iyul 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 30-may 2011-jıl.
  5. ↑ «The World's Oldest Football». Stirling Smith Museum and Art Gallery. 4-fevral 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-dekabr 2022-jıl.
  6. ↑ «Laws of the Game». FIFA. 3-iyun 2007-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 30-may 2011-jıl.
  7. ↑ «Why do you think of that black and white design if you say "soccer ball"?» (en). GIGAZINE (18-iyun 2018-jıl). Qaraldı: 24-aprel 2025-jıl.
  8. ↑ «Soccer Ball Guide: All You Need to Know» (en-US). SoccerTAKE. Qaraldı: 24-aprel 2025-jıl.
  9. ↑ «GAA Official Guide 2016, Part 2, Rule 4.4 ii (p.16)». 3-yanvar 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 10-iyun 2018-jıl.
  10. ↑ «The NFL's centenarians». Profootballhof.com (7-fevral 2010-jıl). 14-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 27-mart 2013-jıl.
  11. ↑ Scott Oldham (October 2001). „Bombs Away“. Popular Mechanics. 4 February 2023da túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17 October 2016.
  12. ↑ Kerry Byrne. «'The Duke' is back!" (subtitle - "The white stripes")». Coldhardfootballfacts.com. 7-mart 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 3-avgust 2006-jıl.
  13. ↑ «Section 3: The ball». 2024 INTERNATIONAL LAWS OF THE GAME WITH NOTES ON THE LAWS. International Rugby League (2024).
  14. ↑ «Rugby Union: Law 2 – The ball» (15-yanvar 2007-jıl). 15-yanvar 2007-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 30-may 2011-jıl.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Futbol_tobı&oldid=118019» saytınan alınǵan