Islamiy kalendar
Inglis tilinde Musılman kalendarı yamasa Islam kalendarı dep atalatuǵın Hijriy jıl esabı (ٱلتَّقْوِيم ٱلْهِجْرِيّ), 354 yamasa 355 kúndi quraytuǵın 12 qamariy aydan ibarat ay kalendarı sanaladı. Ol jıllıq oraza sıyaqlı Islam bayramları hám máresimleriniń yamasa ullı ziyarat ushın jıllıq máwsimniń durıs kúnlerin belgilewde qollanıladı. Dini islam dini bolǵan derlik barlıq mámleketlerde diniy kalendar hijriy esaplanǵanı menen puqaralıq kalendarı Grigoriy kalendarı bolıp, ondaǵı ay atları Levant hám Mesopotamiyada (Irak, Siriya, Iordaniya, Livan hám Palestina) qollanılatuǵın suriyalı ay atları bolıp tabıladı.
Bul kalendar hijriy dáwirdi esaplap, ol boyınsha Islamda eramızdıń 622-jılı Jańa jıl sıpatında belgilengen[1]. Sol jılı Muhammed hám onıń izbasarları Mekkeden Madinaǵa kóshti hám birinshi musılman jámáátin (úmmetin) dúzdi, bul waqıya hijrat sıpatında belgilenedi. Batısta bul dáwirdegi sáneler, ádette, AH (Anno Hegirae) menen belgilenedi[2]. Musılman mámleketlerinde ol geyde arabsha formasınan (سَنَة هِجْرِيَّة, qısqartpası: ھ) H[3] sıpatında da kórsetiledi[4].
Aylar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Islam kalendarınıń hár bir ayı jańa ay cikliniń tuwılıwı menen baslanadı[5]. Dástúr boyınsha, bul aldınǵı ay cikliniń tamamlanıwı bolıp, sol aldınǵı aydı belgilewshi yarım aydıń (hilal) haqıyqıy baqlanıwına tiykarlanadı hám usınıń menen jańa ay baslanadı. Sonlıqtan, kalendardaǵı hárbir ay haqıyqıy Aydıń kórinisi, Jerdiń astronomiyalıq jaylasıwı hám hawa rayı sháráyatlarına qarap 29 yamasa 30 kúnnen ibarat bolıwı múmkin.
Hijriy on eki aydıń tórtewi muqaddes aylar esaplanadı: Rajab (7) hám izbe-iz úsh Dhū al-Qa'dah (11), Dhu al-Ḥijjah (12) hám Muḥarram (1) ayları, bul aylarda urısıw (básekige keliw) qadaǵan etiledi[6].
| T.S | Atı | Arabshası | Mánisi | Túsindirmesi |
|---|---|---|---|---|
| 1 | al-Muḥarram | ٱلْمُحَرَّم | qadaǵan | Muqaddes ay, bul ayda urıs hám hárqanday jánjeller (haram) qadaǵan etilgenligi ushın solay atalǵan. Muharramǵa Ashura yaǵnıy onınshı kún kiredi. |
| 2 | Ṣafar | صَفَر | jaramsız | Boljawlarǵa qaraǵanda, islamǵa shekemgi arablardıń úyleri jıldıń sol ayında bos bolǵan, sebebi olardıń xalqı sol waqıtta awqat jıynaǵan. |
| 3 | Rabīʿ al-ʾAwwal | رَبِيع ٱلْأَوَّل | birinshi báhár | Sonday-aq, otlaw degen mánini de ańlatadı, sebebi bul ayda sharwa malları baǵılǵan. Jáne de, kóplegen musılmanlar ushın júdá muqaddes ay, sebebi bul ayda Muhammed tuwılǵan[7]. |
| 4 | Rabīʿ ath-Thānī yamasa Rabīʿ al-ʾĀkhir |
رَبِيع ٱلثَّانِي yamasa رَبِيع ٱلْآخِر |
ekinshi báhár, sońǵı báhár | |
| 5 | Jumādā al-ʾŪlā | جُمَادَىٰ ٱلْأُولَىٰ | jerdiń qurǵaqlasıwı | Kóbinese islamnan aldınǵı jaz dep te aytıladı. Sonday-aq, Jumādā - «muzlaw» mánisin bildiretuǵın feyil menen baylanıslı bolıwı múmkin, sebebi basqa bir ráwiyatqa qaraǵanda, jıldıń usı dáwirinde suw muzlaytuǵın bolǵan. |
| 6 | Jumādā ath-Thāniyah yamasa Jumādā al-ʾĀkhirah |
جُمَادَىٰ ٱلثَّانِيَة yamasa جُمَادَىٰ ٱلْآخِرَة |
ekinshi márte jerdiń qurǵaqlasıwı, sońǵı márte jerdiń qurǵaqlasıwı | |
| 7 | Rajab | رَجَب | húrmet, mártebe | Bul urıs qadaǵan etilgen ekinshi muqaddes ay. Rajab - «alıp taslaw» mánisin bildiretuǵın feyil menen baylanıslı bolıwı múmkin, sebebi Islamnan aldınǵı arablar nayzalarınıń basların alıp taslap, urıstan tıyılǵan. |
| 8 | Shaʿbān | شَعْبَان | tarqalǵan | Arab qáwimleri jıldıń sol waqtın suw tabıw ushın tarqalıp ketkenligi sıpatında belgilep qoyǵan. Sha‘bān- «eki nárseniń arasında bolıw» mánisin bildiretuǵın feyil menen baylanıslı bolıwı múmkin, sebebi basqa bir ráwiyatqa qaraǵanda, bul ay Rajab hám Ramazan aylarınıń ortasında bolǵanlıǵı ushın usılay atalǵan. |
| 9 | Ramaḍān | رَمَضَان | janıp turǵan ıssı | Janıw oraza menen de baylanıslı, óytkeni ash qarınǵa dúnyalıq qumarlıq janadı[derek kerek]. Quyashtıń hádden tıs ıssılıǵınan kelip shıǵatuǵın júdá joqarı temperaturaǵa baylanıslı solay ataladı[derek kerek]. Ramaḍān - hijriy kalendardaǵı eń húrmetli ay sanaladı. Bul ayda musılmanlar oraza tutıwı, tań atqannan kún batqansha hesh qanday gúná islemewi hám should kámbaǵal hám miskinlerge sadaqa beriwi lazım. |
| 10 | Shawwāl | شَوَّال | kótergen | Urǵashı túyeler, ádette, jıldıń usı waqtında botalaytuǵın hám quyrıqların kóteretuǵın bolǵan. Usı aydıń birinshi kúni Eid al-Fitr yaǵniy «Hayıt bayramı» baslanıp, oraza hám Ramazan ayı juwmaqlanǵanınan derek beredi. |
| 11 | Ḏū al-Qaʿdah | ذُو ٱلْقَعْدَة | pitim/otırıstan biri | Bul urıs qadaǵan etilgen muqaddes ay. Adamlarǵa hújim jasalǵanda ózlerin qorǵawǵa ruqsat etilgen. |
| 12 | Ḏū al-Ḥijjah | ذُو ٱلْحِجَّة | ziyarattıń biri | Bul ayda dúnyanıń túrli múyeshinen musılmanlar ziyaratshılar Mekkege jıynalıq, Kaabanı ziyaratlaydı. Usı aydıń segizinshi, toǵızınshı hám onınshı kúnleri haj orınlanadı. Arafa kúni aydıń toǵızınshı kúni boladı. Eid al-Adha yaǵniy «Qurban hayıtı» onınshı kúni baslanıp, on úshinshi kúni juwmaqlanadı hám bul - urıs qadaǵan etilgen tórtinshi ay sanaladı. |
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ Paul Lunde. „The Beginning of Hijri calendar“. Saudi Aramco World Magazine. № November/December 2005. 1 January 2019da túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1 January 2019.
- ↑ [kommentariy 1]
- ↑ Watt, W. Montgomery. "Hidjra". Encyclopaedia of Islam Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.
- ↑ „Hijri Calendar“. Government of Sharjah. 2-fevral 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 21-yanvar 2017-jıl. .
- ↑ „Center for Muslim-Jewish Engagement“. usc.edu. 28-avgust 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ Hanif, Muhammad „The significance of the 12th of Rabi al - Awwal“. Minhaj - ul - Quran (18-fevral 2010-jıl). 15-yanvar 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-iyun 2016-jıl.