Ispaniya miyrasxorlıǵı ushın urıs
Ispaniya miyrasxorlıǵı ushın urıs (1701-1714) — 1701-jılı Gabsburglar dinastiyasınan bolǵan sońǵi Ispaniya patshası Karl II óliminen keyin baslanǵan Evropadaǵı úlken qarama-qarsılıq. Karl ózinıń barlıq múlklerin Franciya patshası Lyudovik XIV nıń aqlıǵı — Anju gercogı, keyin ala Ispaniya patshası bolǵan Filippke wásiyat etti. Uris Muqaddes Rim imperiyası imperatorı Leopold I dinastiyasınıń (Gabsburglardıń da) Ispaniya jerlerıne bolǵan huqıqın qorǵawǵa urınıwı menen baslandı. Lyudovik XIV óz aymaqların basqınshılıq penen keńeyte baslaǵanda, Evropanıń ayırım mámleketleri (tiykarınan, Angliya hám Gollandiya respublikası) Franciyanıń kúsheyiwine tosqınlıq etiw maqsetinde Muqaddes Rim imperiyası tárepine ótti. Basqa mámleketler jańa aymaqlardı iyelew yaki bar aymaqlardı qorǵaw maqsetinde Franciya hám Ispaniya awqamına qosıldı. Urıs tek Evropada emes, al Arqa Amerikada da bolıp ótti, bul jerdegi jergilikli kelispewshilik inglis kolonizatorları tárepinen koroleva Anna urısı dep ataldı.
Urıs on jıldan aslam dawam etti hám onda Franciyanıń gercog de Villar hám Bervik gercogı, Angliyanıń Malboro gercogı, Avstriyanıń shahzadası Evgeniy Savoyskiy sıyaqlı ataqlı sárkardalardıń talantları kórindi. Urıs Utrext (1713) hám Rashtat (1714) kelisimlerine qol qoyılıwı menen juwmaqlandı. Nátiyjede Filipp V Ispaniya patshası bolip qaldı, biraq Franciya taxtın miyras etip alıw huqıqınan ayırıldı, bul bolsa Franciya hám Ispaniya tajlarınıń dinastiyalıq awqamın buzdı. Avstriya Gabsburgları Ispaniyanıń Italiya hám Niderlandiyadaǵı jerlerınıń kópshilik bólegin aldı. Franciya, óz náwbetinde, Lyudovik XIV tárepinen ámelge asırılǵan barlıq basıp alıwlardı ózinde saqlap qaldı, sonday-aq, Oranj hám Barselonnet knyazligine de iyelik etti. Nátiyjede Franciyanıń Gabsburglar múlkleri qorshawı qáwpi joǵaldı.
Urıs tiykarları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Karl II Ispaniyalı balalıǵınan aqılıy hám fizikalıq jaqtan awırıw hám perzentsizlıgı hám Gabsburglar áwladınıń Ispaniya bóliminde basqa erkekler bolmaǵanlıǵı, Ispaniyadan tısqarı Italiya hám Amerikadaǵı, Belgiya hám Lyuksemburgdaǵı jerlerdi de óz ishine alǵan úlken Ispaniya imperiyasınıń miyrasxorlıǵı haqqındaǵı másele turaqlı túrde talqılanatuǵın edi.
Ispaniya taxtına eki dinastiya dawager edi: francuz Burbonları hám avstriyalı Gabsburglar; eki korol shańaraǵı da sońǵı ispan patshası menen jaqın baylanıslı edi.
Franciya patshası Lyudovik XIV hám Karl II nıń tuwısqan apası Ispaniya malikası Mariya Tereziyanıń jalǵız balası Lyudovik Ullı Dofin taxtqa hayallar arqalı miyrasxorlıq etiwge jol qoyǵan ispan dástúrleri boyinsha en nızamlı miyrasxor bolǵan. Dofin Franciya taxtınıń birinshi miyrasxorı sıpatında qıyın tańlaw aldında tur edi: eger ol Franciya hám Ispaniya korollıqların miyras etip alsa, Evropada kúshler teń salmaqlılıǵına qáwip salıwshı úlken imperiyanı basqarıwına tuwra keletuǵın edi. Bunnan tısqarı, Anna hám Mariya-Tereziyalar neke shártnaması tiykarında ózlerinıń Ispaniya miyrasına bolǵan huqıqlarınan bas tartqan. Keyingi jaǵdayda biykar etiw kúshke kirmedi, sebebi ol Ispaniyanıń Mariya Tereziya infanta mahrin tólewi shart edi, Franciya koronası bolsa oni almadı.
Jáne bir talaban Avstriya Gabsburglar dinastiyasına tiyisli Muqaddes Rim imperiyası imperatorı Leopold I edi. Gabsburglar shańaraǵı Sali nızamına boysınǵanlıǵı sebepli Leopold I Karldan keyingi dinastiyalıq ierarxiyası edi, sebebi olardıń ekewi de Filipp I Gabsburgtan kelip shiqqan edi. Bunnan tısqarı, Leopold Ispaniya patshasınıń ájaǵası edi, onıń anası da Filipp IV nıń qarındası edi hám kúyewge shiqqanda Ispaniya taxtına iyelik etiw huqıqlarınan waz keshpegen edi; bunnan tısqarı, Karl II nıń ákesi Filipp IV óz wásiyatında avstriyalı Gabsburglar shaqabın miyrasxor sipatında tilge alǵan. Bul talaban basqa mámleketlerde de qáwip tuwdırdı, sebebi Leopoldtıń Ispaniya miyrasxorlıǵına kiriwi menen XVI ásirdegi Ispan-Avstriya Gabsburglar imperiyasınıń qayta tikleniwi júz beredi. 1668-jılı, Karl II niń taxtqa ótiwinen úsh jil aldın, sol waqittan erzentsiz bolǵan Leopold I Filipp IV oǵan bólinbes hákimiyattı wásiyat etip qaldırǵan bolsa da, Ispaniya aymaqların Burbonlar hám Gabsburglar ortasında bólistiriwge razı boladı. Biraq 1689-jılı Angliya patshası Vilgelm III Toǵız jıllıq urısta imperatordan járdem alǵanda, imperatordıń pútkil Ispaniya imperiyasına bolǵan dawaların qollap-quwatlawǵa wáde berdi.