Járdemshi tóreshi (futbol)

Futbolda járdemshi tóreshi (sızıqshı dep te ataladı) ‒ bul oyın barısında Oyın qaǵıydaların basqarıwǵa bas tóreshige járdem beretuǵın lawazımlı adam. Qaǵıydalarda járdemshiler talap etilmese de, futboldıń kópshilik shólkemlestirilgen dárejelerinde tóreshiler toparı bas tóreshi hám keminde eki járdemshi tóreshiden ibarat boladı. Hár qıylı járdemshi tóreshilerdiń wazıypaları 6-qaǵıydada, «Matchtıń basqa lawazımlı tulǵaları» bóliminde keltirilgen. Házirgi qaǵıydalarda «járdemshi tóreshi» termini tek ǵana ádette sızıqlar boylap júretuǵın eki lawazımlı tulǵaǵa tiyisli, al tóreshige járdem beretuǵın keńirek topardaǵı járdemshilerge basqa atamalar berilgen.

Járdemshi tóreshilerdiń wazıypaları ulıwma alǵanda toptıń oyın maydanınan shıǵıp ketkenin anıqlaw - sonıń ishinde qaysı komandanıń toptı oyınǵa qaytarıwǵa haqısı bar ekenin anıqlaw, ofsayd qaǵıydası buzılǵanın anıqlaw hám bas tóreshiniń kóz aldınan tıs jerde qaǵıydalar buzılǵanı haqqında xabar beriwden ibarat. Bul eki lawazımlı tulǵa ádette qarama-qarsı sızıqlarda jaylasadı hám hár biri maydannıń hár túrli yarımında turadı.

Oyınnıń joqarı dárejelerinde tóreshige jáne tórtinshi tóreshi járdem beredi. Tórtinshi tóreshiniń wazıypaları ádette administrativ tábiyatqa iye bolıp, mısalı, almastırıw proceduraların qadaǵalaw. Tórtinshi tóreshi ádette oyın dawamında komandalardıń texnikalıq aymaqları átirapında boladı.

Jarıs qaǵıydaları dawam ete almaytuǵın lawazımlı tulǵalardı almastırıw proceduraların belgileydi. Kóbinese, tórtinshi tóreshi bas tóreshini yamasa járdemshi tóreshilerdiń birewin olar dawam ete almasa almastıradı. Nızamlar jáne de belgilengen rezerv járdemshi tóreshilerge ruqsat beredi, olar tóreshiler toparınıń dawam ete almaytuǵın aǵzasın almastırıwǵa shaqırılmaǵansha basqa juwapkershiliklerge iye bolmaydı.^[1]

Joqarı dárejeli oyınlarda qosımsha járdemshi tóreshiler bolıwı múmkin. Qosımsha járdemshi tóreshiler eki dárwaza janındaǵı waqıyalardı baqılaw ushın jaylastırıladı. Video járdemshi tóreshiler oyınnıń video jazbasın kórip shıǵadı hám nadurıs bolıwı múmkin bolǵan sheshimlerdi qayta kórip shıǵıwdı tóreshige másláhát bere aladı.

Tóreshi oyın dawamında Nızamlardıń jalǵız qazısı bolıp esaplanadı. Járdemshilerdiń shaqırıwları hám qararları másláhát sıpatında qaraladı hám tóreshi tárepinen biykar etiliwi múmkin.

Ulıwma wazıypalar

Oyın Nızamlarınıń 6-babında kórsetilgenindey, tóreshiler toparı oyın dawamında Nızamlardı orınlawdı támiyinlew ushın birge isleydi, biraq tóreshi barlıq máselelerde aqırǵı sheshim qabıllawshı bolıp qaladı. Járdemshi tóreshilerden (eger bar bolsa, qosımsha járdemshi tóreshilerdi de qosqanda) hám tórtinshi tóreshiden, eger olar qanday da bir waqıyanı anıǵıraq kórgen bolsa, tóreshige xabar beriwi kútiledi. Oyınnıń eń joqarı dárejelerinde, ásirese úlken stadionlarda ótkeriletuǵın oyınlarda, pútkil tóreshiler toparı uzaq aralıqlar arqalı yamasa qattı stadion shawqımı arqalı dawıslı baylanıstı jeńillestiriw ushın sımsız mikrofonlar hám qulaqlıqlar menen támiyinleniwi múmkin.

Járdemshiler toparı bir yamasa bir neshe lawazımlı tulǵa dawam ete almasa, olardı almastırıwǵa múmkinshilik beredi. Kimniń kimdi almastırıwı jarıstı shólkemlestiriwshi tárepten belgilenedi.

Barlıq lawazımlı tulǵalar tóreshiniń formasına sáykes keletuǵın forma kiyedi, biraq tórtinshi tóreshi suwıq hawa rayında kóbinese forma ústinen sport kostyumin kiyedi.

Wazıypalar

Járdemshi tóreshi

Oyın Nızamlarınıń 6-babında «eki járdemshi tóreshi tayınlanıwı múmkin» dep kórsetilgen. Járdemshi tóreshiler shetki sızıqlar boylap júredi, hár biri oyın maydanınıń óz yarımın qamtıydı.

Ulıwma alǵanda, járdemshi tóreshiler tóreshige tómendegilerde járdem beriwge juwapker:

toptıń tolıǵı menen oyın maydanınan sırtqa shıqqanın anıqlaw
qaysı táreptiń toptı oyın maydanına qaytarıwǵa haqılı ekenin anıqlaw
«ofsayd» qaǵıydasın buzıw boyınsha sheshimler
almastırıwlardı basqarıw (tórtinshi tóreshi bolmaǵan jaǵdayda)
tóreshiniń jetkilikli kórinisi bolmaǵan jaǵdayda qaǵıyda buzıwlardı yamasa basqa buzıwlardı anıqlaw

Járdemshi tóreshilerdiń barlıq sheshimleri tek tóreshige másláhát beriw ushın; olardıń sheshimleri májbúriy emes hám tóreshi járdemshi tóreshiniń sheshimin biykarlawǵa huqıqlı. Sonday-aq, tóreshi anıqlıq talap etetuǵın máseleler boyınsha pikir bildiriw ushın járdemshi tóreshini shaqırıwı múmkin. Geyde járdemshi tóreshi erkin soqqı waqtında oyınshılardı basqarıwǵa, sonday-aq penalti soqqıları waqtında kóz benen járdem beriwge qatnasadı. Járdemshi tóreshiler ádette tóreshige tayarlıq hám administrativ wazıypalardı orınlawda da járdem beredi.

Járdemshi tóreshiler ashıq túsli bayraqlar (ádette qızıl, sarı yamasa usı reńlerdi qamtıytuǵın úlgi) alıp júredi, olar óz sheshimlerin tóreshige, oyınshılarǵa hám tamashagóylerge bildiriw ushın qollanıladı. Oyın dawamında hár bir járdemshi tóreshi baqlawdıń diagonal sistemasın qollanıp, bir shetki sızıqtı hám maydannıń bir tárepin qadaǵalaydı. Eki járdemshiniń tájiriybelisi ádette texnikalıq aymaqlar jaylasqan tárepte boladı, bul almastırıwlardı qadaǵalawǵa járdem beredi. Joqarı dárejeli oyınlarda járdemshi tóreshilerdiń bayraqları tóreshiniń dıqqatın awdarıw ushın járdemshi tóreshi basa alatuǵın túymeler menen támiyinleniwi múmkin, bul tóreshige esitiletuǵın signal jiberedi.

Járdemshi tóreshiler burın sızıq tóreshileri dep atalǵan. 1996-jılı atama ózgertildi, birinshi gezekte bul lawazımdaǵı adamlardıń házirgi wazıypaların jaqsıraq sáwlelendiriw ushın, ekinshi gezekte genderlik biytáreplik ushın, biraq bul atama ele de keń tarqalǵan resmiy emes qollanıwda. Olardı geyde nadurıs túrde «tóreshiniń járdemshileri» dep te ataydı.

Tórtinshi tóreshi

Tórtinshi tóreshi - tóreshige hár túrli wazıypalarda járdem beredi hám basqa match lawazımlı adamın almastırıw ushın shaqırılıwı múmkin. Atawlı almasıwshı tóreshi tájiriybesi 1966-jılı inglis tóreshisi hám administratorı Ken Aston tárepinen engizilgen, biraq Xalıqaralıq Futbol Associaciyaları Keńesi (IFAB) bul lawazımdı 1991-jılǵa shekem rásmiy túrde dúzbegen hám tek juwapkershilik tarawların kórsetken. Tórtinshi tóreshige tek hár waqıtta tóreshige járdem beriw tapsırılǵan hám olardıń wazıypaları kóbinese tóreshiniń qálewi boyınsha belgilenedi.

Tórtinshi tóreshi ádette eki komandanıń texnikalıq aymaqları arasında shetki sızıqtan qısqa aralıqta turadı, biraq olardıń ornı Oyın Nızamları menen anıqlanbaǵan.

Ulıwma alǵanda, tórtinshi tóreshiler tóreshige tómendegi wazıypalarda járdem beriwge juwapker:

Matchtan aldın, match waqtında hám matchtan keyin hákimshilik funkciyaların atqarıw;
Oyınshılardıń úskenelerin bahalaw;
Almasıwlardı basqarıw, sonıń ishinde berilgen jaǵdayda sanlı taxta yamasa elektron displeydi qollanıw;
Hár bir taymnıń aqırında qosılǵan waqıttı sanlı taxtalar yamasa elektron displeyler arqalı (eger berilgen bolsa) xabarlaw;
Matchtı basqarıwshı top penen sırtqı agentler (stadion basqarıwshıları, qáwipsizlik xızmetkerleri hám top jıynawshılar) arasındaǵı baylanıs noqatı sıpatında xızmet etiw;
Komandalardıń texnikalıq aymaqlarında tártipti saqlaw;
Tóreshiniń jetkilikli kórinisi bolmaǵan jaǵdayda qaǵıyda buzıwlardı yamasa basqa da buzıwshılıqlardı anıqlaw.

Is júzinde, tórtinshi tóreshi tóreshilik toparınıń tiykarǵı aǵzasına aylanadı, ol maydandı hám oyınshılardı baqlap, tóreshige olardıń kóz aldınan shette bolǵan jaǵdaylar haqqında másláhát bere aladı. Tórtinshi tóreshi qosımsha jazbalar júrgizedi hám tóreshiniń áhmiyetli qáteler jibermewin támiyinlewge járdem beredi, mısalı, nadurıs oyınshıǵa eskertiw beriw yamasa bir oyınshıǵa eki márte eskertiw berip, onı maydannan shıǵarıwdı umıtıp qalıw sıyaqlı jaǵdaylardıń aldın aladı.

Eger tórtinshi tóreshi tóreshilik toparınıń kishi aǵzası bolsa, ádette olardan óz wazıypaların orınlawdı dawam ete almaytuǵın jaǵdayda (jaraqat alıwı sebepli yamasa bas tóreshini almastırıwı kerek bolǵan jaǵdayda) járdemshi tóreshini almastırıwı kútiledi. Biraq, kópshilik joqarı dárejeli jarıslarda tórtinshi tóreshi belgilengen tóreshi bolıp esaplanadı (járdemshi tóreshige qarama-qarsı) hám sonlıqtan bas tóreshi óz wazıypaların orınlawdı dawam ete almaǵan jaǵdaylarda onı almastıradı.

Qosımsha járdemshi tóreshi

Qosımsha járdemshi tóreshi (QJT) - bul dárwaza sızıǵınıń artında turıp, penalti maydanı janında júz beriwi múmkin bolǵan hár qanday waqıyanı baqlawda bas tóreshige járdem beriwshi lawazımlı adam. Jaqında ótkerilgen sınaqlar, mısalı 2009–10-jıllardaǵı UEFA Evropa Ligasınıń topar basqıshında, oyınǵa eki qosımsha járdemshi tóreshini qosıw ushın orın ajıratıw maqsetinde baslandı. Olar dárwaza sızıqlarınıń artında jaylasıp, «Oyın nızamlarınıń saqlanıwın támiyinlew, tóreshige basqa jaǵdayda itibardan shette qalıwı múmkin bolǵan hár qanday waqıyalar haqqında xabar beriw, ásirese penalti maydanı hám onıń átirapı sıyaqlı maydannıń tiykarǵı uchastkalarında» xızmet etedi. Biraq olar óz baqlawları haqqında tek sımsız baylanıs sisteması arqalı tóreshige xabar beredi. Olardıń jaylasıwı jáne de «eles gol» tipindegi waqıyalarda tóreshige járdem beriw ushın jaqsı kóriniske iye. Bul sınaq Xalıqaralıq Futbol Associaciyaları Keńesi (IFAB) texnikalıq ekspertleri tárepinen bahalandı.^[2]

Bul sınaq keyin 2011–12 UEFA Chempionlar Ligası hám saylaw oyınlarına hám UEFA Evro-2012 aqırǵı turnirine de keńeytildi. Olarǵa bolǵan qatnas hár qıylı boldı.^[3] UEFA Chempionlar Ligası, Evropa Ligası hám Evro-2012-de, sonday-aq AFK Prezident Kubogı hám Braziliya, Franciya, Italiya, Marokko hám Katardaǵı jarıslarda eki jıllıq tájiriybeden soń, qosımsha járdemshi tóreshilerdi paydalanıw 2012-jılı iyul ayında IFAB tárepinen maqullandı.^[4] Qosımsha járdemshi tóreshiler 2013-jılǵı Shotlandiya Kubogı finalında qollanıldı, bul Shotlandiya futbolındaǵı ishki oyında olardıń birinshi ret paydalanılıwı edi.^[5]

Video járdemshi tóreshi

Video járdemshi tóreshi (VJT) - bul óziniń járdemshileri de bolatuǵın, video kórinisi hám maydandaǵı tóreshi menen baylanısıw ushın garnitura járdeminde qabıl etilgen sheshimlerdi qayta kórip shıǵatuǵın lawazımlı adam. Olardı jarıslarda paydalanıw májbúriy emes.

Besinshi tóreshi hám rezerv járdemshi tóreshi

Besinshi tóreshi - bul járdemshi tóreshilerdiń birewiniń jaraqat alıwı yaki oyındı dawam ettiriwge kesent beretuǵın waqıya júz bergen jaǵdayda onıń ornın basıwǵa arnalǵan lawazımlı adam edi. 2006-jılǵı Jáhán Chempionatı oyınları ushın FIFA bes tóreshi tayınladı. Besinshi tóreshiniń wazıypası tórtinshi tóreshige hár túrli tapsırmalarda járdem beriw hám zárúr bolǵan jaǵdayda, mısalı, jaraqat alǵan jaǵdayda, basqa oyın tóreshiniń ornın basıwǵa shaqırılıw edi. Eger járdemshi tóreshi óz wazıypaların orınlay almasa, besinshi tóreshi tiykarǵı orınbasar bolıwı kerek edi, al tórtinshi tóreshi bolsa tóreshiniń tiykarǵı orınbasarı bolatuǵın edi. Bul ayırmashılıq járdemshi tóreshiler menen tóreshilerdiń hár qıylı wazıypalardı orınlaytuǵının kórsetiw ushın islengen edi.

Besinshi tóreshiniń oyınnıń televiziyalıq kórsetiliwine múmkinshiligi bar edi, biraq oǵan maydandaǵı tóreshilerge olar kórmey qalǵan waqıyalar haqqında másláhát beriwge ruqsat etilmegen edi. 2006-jılǵı FIFA Jáhán Chempionatı finalınan keyin sóylegen Italiya komandasınıń baslıǵı Marchello Lippi, tóreshiniń Franciya oyınshısı Zinedin Zidandı «maydannıń shetinde videonı kórip turǵan tórtinshi hám besinshi tóreshilerden» másláhát alǵannan keyin shıǵarıp jibergenin ayttı. Bul pikirler keyin FIFA tárepinen biykar etildi.^[6]

Házirgi Oyın Nızamlarında besinshi tóreshiniń roli rezerv járdemshi tóreshi (RJT, sonday-aq rezerv tóreshi dep te ataladı) roline deyin qısqartılǵan. Olardıń oyındı dawam ettire almaytuǵın járdemshi tóreshi yaki tórtinshi tóreshiniń ornın basıwdan basqa hesh qanday wazıypası joq. 2023-jıldıń iyul ayınan baslap RJT qosımsha járdemshi tóreshiniń ornın basıw hám basqa oyın tóreshileri sıyaqlı tóreshige járdem beriw imkaniyatına iye boldı.^[7]

Derekler

↑ Association. „Law 6 – The Other Match Officials“ (en). thefa.com. Qaraldı: 29-iyun 2018-jıl.
↑ „Two extra pairs of eyes for referee teams“. UEFA (28-avgust 2009-jıl). Qaraldı: 29-avgust 2009-jıl.
↑ „UEFA Announce Two Extra Assistant Referees in Next Season's Champions League“. Goal.
↑ „IFAB makes three unanimous historic decisions“. FIFA (5-iyul 2012-jıl). 6-iyul 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi.
↑ „Willie Collum and additional assistants appointed for final“. BBC Sport (7-may 2013-jıl). Qaraldı: 17-avgust 2013-jıl.
↑ „Fifa denies video evidence claims“. BBC Sport (10-iyul 2006-jıl). Qaraldı: 17-avgust 2013-jıl.
↑ „Law changes: 2023/24“. IFAB (17-aprel 2023-jıl). Qaraldı: 18-may 2023-jıl.

[:0-1] Association. „Law 6 – The Other Match Officials“ (en). thefa.com. Qaraldı: 29-iyun 2018-jıl.

[2] „Two extra pairs of eyes for referee teams“. UEFA (28-avgust 2009-jıl). Qaraldı: 29-avgust 2009-jıl.

[3] „UEFA Announce Two Extra Assistant Referees in Next Season's Champions League“. Goal.

[4] „IFAB makes three unanimous historic decisions“. FIFA (5-iyul 2012-jıl). 6-iyul 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi.

[5] „Willie Collum and additional assistants appointed for final“. BBC Sport (7-may 2013-jıl). Qaraldı: 17-avgust 2013-jıl.

[zidane-6] „Fifa denies video evidence claims“. BBC Sport (10-iyul 2006-jıl). Qaraldı: 17-avgust 2013-jıl.

[7] „Law changes: 2023/24“. IFAB (17-aprel 2023-jıl). Qaraldı: 18-may 2023-jıl.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]