Jabıq liga
Sportta jabıq liga – bul sport ligasınıń bir túri bolıp, onda qatnasıwshı komandalardıń sanı hám kimligi komandalardıń jumısına qaray jıldan-jılǵa ózgermeydi. Jabıq liga – bul kóteriliw hám tómenletiw sisteması bar ligalardıń (kóbinese ashıq ligalar dep ataladı) qarama-qarsısı bolıp, onda komandalardıń jumısı jetkilikli dárejede tómen bolsa, olar tómengi ligalarǵa jiberiliwi múmkin. Jabıq ligalar Arqa Amerika hám Avstraliyada sport ligalarınıń eń keń tarqalǵan forması bolıp tabıladı, sonday-aq Singapurda da sport ligalarınıń keń tarqalǵan forması esaplanadı[1]. Formula-1 sıyaqlı avtosport seriyaları da jabıq ligalar sıpatında sıpatlanadı. Jabıq ligalar geyde sport monopoliyası yaki kartel forması dep esaplanadı.
Rawajlanıwı
Jabıq ligalar Arqa Amerikada XIX ásirde qalalar arasındaǵı aralıqlar sebepli rawajlandı, ayırım komandalar Arqa Amerika kontinentiniń yarımı aralıǵında jaylasqan bolıp, bul joqarı jol shıǵınlarına alıp keldi. Kásiplik beysbol klubları milliy ligası 1876-jılı dúzildi, hám onıń tiykarın salıwshılar beysboldıń eń joqarı básekilesiw dárejesin «jabıq shólkem» etiwi kerek dep sheshti, komandalar sanına qatań sheklew qoyıp, hárbir aǵzaǵa óz aymaǵında ayrıqsha huqıqlar berdi. Ligada jıldan-jılǵa orınnıń kepillengeni hárbir klub iyesine óz ayrıqsha aymaqlarındaǵı ıqlasbentler bazasın monopoliyalastırıwǵa hám infrastrukturaǵa, mısalı, jaqsılanǵan beysbol maydanshalarına investiciya salıwǵa isenim berdi. Bul óz gezeginde kontinent boylap sayaxat etiw ushın zárúr bolǵan tabıslardı kepillendirdi[2].
Buǵan qarama-qarsı, Angliyadaǵı qalalıq aymaqlar arasındaǵı qısqaraq aralıqlar kóbirek klublarǵa Arqa Amerikadaǵıday jol shıǵınların jumsamay-aq úlken ıqlasbentler bazasın rawajlandırıwǵa múmkinshilik berdi. 1888-jılı házirgi Angliya futbol ligası dep atalatuǵın Futbol ligası dúzilgende, ol Futbol associaciyasınıń básekilesi bolıwı emes, al onıń ishindegi eń joqarı jarıs bolıwı názerde tutılǵan edi. Jańa liga dárhal Angliyanıń eń joqarı jarısı sıpatında hámme tárepinen qabıl etilmedi. Futbol ligasınan tısqarı klublardıń ıqlasbentlerin tartıw ushın hár máwsim aqırında eń tómengi orınlardı iyelegen komandalar qosılıwdı qálegen hár qanday klublar menen qayta saylanıw ushın jeńiske erisiwi kerek bolǵan sistema engizildi. Bunnan soń 1889-jılı básekiles Futbol alyansı dúzildi. 1892-jılı eki liga birleskende, bul teń shártlerde bolmadı, Alyans klublarınıń kópshiligi jańa Futbol ligasınıń ekinshi divizionına kirgizildi, onıń eń jaqsı komandaları birinshi divizionnıń eń tómengi komandalarınıń ornına kóteriletuǵın edi. 1920-jılı Qubla ligasınıń joqarı divizionı menen jáne bir birlesiw usıǵan uqsas túrde úshinshi divizionnıń dúziliwine járdem berdi, bul joqarı ligaǵa kóteriliw hám tómengi ligaǵa túsiw principlerin bekkem ornattı.
Ulıwma ózgeshelikler
Tabıstı bólisiw
Jabıq ligalarda kóbinese tabıstı bólisiwdiń bir túri qollanıladı, bunda tabıstıń belgili túrleri komandanıń kórsetkishleri yamasa ıqlasbentler sanına qaramastan barlıq komandalar arasında teń bólistiriledi[3].
Aylıq sheklewleri
Jabıq ligalarda kóbinese miynet shıǵınların qadaǵalaw hám bay komandalardıń jaqsı oyınshılarǵa jarlı komandalar tóley almaytuǵın aylıqlardı tólewiniń aldın alıw arqalı qatnasıwshılar arasında teńirek oyın maydanın jaratıw ushın aylıq sheklewleri qollanıladı. Aylıq sheklewleri «qatań» bolıwı múmkin, bul jaǵdayda olardan ótiw múmkin emes, yamasa «jumsaq» bolıwı múmkin, bunda komandalar belgili jaǵdaylarda aylıq sheklewinen asıp ketiwi múmkin, biraq bunıń ushın finanslıq jazaǵa tartılıwı múmkin[4].
Draft
Jabıq ligalarda kóbinese jańa talantlardı bólistiriw hám básekilik teńlikti alǵa ilgerletiw ushın draftlar qollanıladı, bunda jaqsı kórsetkishke iye komandalarǵa draftta keyingi tańlawlar beriledi, al jaman kórsetkishke iye komandalar talantlardı tańlaw ushın jaqsı dáslepki tańlawlarǵa iye bolıw arqalı payda kóredi. Kóbinese, jabıq ligalarda qasaqana jeńiliske umtılıwdıń aldın alıw ushın draft lotereyası boladı.
Talqılaw
Jabıq liga sistemaları ashıq ligalarǵa salıstırǵanda jaqsıraq hám ádilirek básekelesiwdi jaratıw-jaratpawı hám finanslıq jaqtan turaqlıraq bolıw-bolmawı boyınsha talqılawlarǵa sebep bolǵan.
Dáliller
Jabıq ligalardı jaqlawshılar bul sistemanıń finanslıq jaqtan turaqlıraq hám paydalıraq komandalardı jaratıwǵa alıp keletuǵının hám komandalardıń tómengi ligaǵa túsip qalıwdan qutılıw yamasa turnirlerge qatnasıw ushın básekige shıdamlı bolıw ushın qarjı jumsawǵa májbúr bolmawı sebepli iyeler ushın qáwipti azaytatuǵının aytadı. Dúnyadaǵı eń qımbat on sport komandası jabıq ligalarda oynaytuǵın Amerika komandaları bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, jabıq ligalardı jaqlawshılar bul sistemanıń sport ligasında básekilik teńlikti jaratıwǵa kóbirek alıp keletuǵının aytadı, óytkeni komandalar chempionlıqtı «satıp ala almaydı» hám ligadaǵı bay hám jarlı komandalar arasında teńsizlik azıraq boladı, sonnıń menen birge ligaǵa erisiwdi úmit etetuǵın sheberlik dárejesine tásir etpeydi[5].
Qarsı pikirler
Jabıq ligalarǵa qarsı shıǵıwshılar, kóteriliw hám túsiw sistemasında «tikeley qatnası bar» oyınlar kóbirek bolatuǵının, bul liga oyınlarına qızıǵıwshılıqtı arttırıwı múmkin ekenin aytadı. Buǵan qosımsha, qarsılaslar jabıq sistema komandalardıń jaqsıraq draft tańlawların alıw ushın qasaqana jeńiliske umtılıwına alıp keledi dep pikir bildiredi. Sonday-aq, qarsılaslar kóteriliw hám túsiw sisteması sport piramidasınıń hár túrli dárejelerinde básekini kúsheytedi, bul oyınshılardıń rawajlanıwın alǵa ilgerletiwi hám komanda iyeleriniń tárepinen kóbirek háwesli strategiyalarǵa alıp keliwi múmkin dep esaplaydı[6].
Derekler
- ↑ «Sports Bite | The North American vs the European Sports System» (en-GB). SportsBite (27-fevral 2017-jıl). Qaraldı: 21-aprel 2021-jıl.
- ↑ Cain, Louis P.; Haddock, David D. (2005). "Similar Economic Histories, Different Industrial Structures: Transatlantic Contrasts in the Evolution of Professional Sports Leagues". Journal of Economic History 65 (4): 1116–1147. doi:10.1017/S0022050705000422.
- ↑ Vrooman. «Revenue Sharing: Quest for Certainty». my.vanderbilt.edu. Qaraldı: 21-aprel 2021-jıl.
- ↑ «What is a Salary Cap in Sports? | The University of Kansas» (en). onlinesportmanagement.ku.edu. Qaraldı: 21-aprel 2021-jıl.
- ↑ Lee. «Why Promotion and Relegation is Overrated and a Closed System is Far Superior» (en-US). Urban Pitch (5-fevral 2021-jıl). Qaraldı: 21-aprel 2021-jıl.
- ↑ Savir. «The case for, and against, promotion and relegation in American pro leagues» (en-US). Sports Retriever (28-mart 2019-jıl). Qaraldı: 21-aprel 2021-jıl.