Joqarılatıw hám tómenletiw

«Luton Taun» Angliya futbol ligası sistemasınıń joqarǵı bes basqıshında oynaǵan. Olardıń tariyxı komandalardıń izbe-iz joqarılaw yamasa tómenlew arqalı dárejeler arasında qanshelli tez qozǵala alatuǵının kórsetedi.

Joqarılatıw hám tómenletiw — bul sport ligaları tárepinen qollanılatuǵın process bolıp, onda komandalar bir máwsim dawamındaǵı kórsetkishlerine tiykarlanıp, liga sistemasındaǵı divizionlar arasında joqarı kóteriliwi yamasa tómenge túsiwi múmkin. Joqarılatıw hám tómenletiw sistemaların qollanatuǵın ligalar geyde ashıq ligalar dep ataladı. Joqarılatıw hám tómenletiw sistemasında tómengi diviziondaǵı eń jaqsı orın alǵan komanda(lar) kelesi máwsim ushın joqarǵı divizionǵa kóteriledi, al joqarǵı diviziondaǵı eń tómen orın alǵan komanda(lar) kelesi máwsim ushın tómengi divizionǵa túsiriledi. Máwsim dawamında, liga kestesinde joqarılawǵa imkaniyat beretuǵın dárejede joqarı orında turǵan komandalar geyde joqarılaw zonasında, al eń tómendegiler tómenlew zonasında (sóylew tilinde tómenlew aymaǵı yamasa túsip ketiw qáwpi astında) dep esaplanadı. Olar sonday-aq, joqarılaw hám tómenlew avtomatlı túrde bolmay, pley-offqa baylanıslı bolatuǵın aymaqlarda bolıwdı da óz ishine alıwı múmkin.

Liganı shólkemlestiriwdiń alternativ sisteması, tiykarınan Avstraliya, Kanada, Filippin, Singapur hám Amerika Qurama Shtatlarında qollanılatuǵın jabıq model bolıp, licenziyalaw yamasa franshizalarǵa tiykarlanǵan. Bul jıldan jılǵa birdey komandalardı saqlaydı, geyde keńeyiwshi komandalardıń qabıl etiliwi hám ámeldegi komandalardıń ornın almastırıwı menen birge, úlken liga menen kishi ligalar arasında komandalardıń qozǵalısı bolmaydı. Futboldaǵı Belgiya Pro Ligası yamasa regbiligtegi Super Liga sıyaqlı ayırım jarıslar gibrid sistemalardı qollanadı, olar divizionlar arasında joqarılaw hám tómenlewge imkaniyat beredi, biraq bunı jarıs nátiyjeleri menen birge qarjılıq hám basqarıw kórsetkishleriniń gibridi tiykarında ámelge asıradı.

Sholıw

«Syodertele» SK - «Leksands» IF 2007-jılǵı Kvalserien oyını waqtında.

«SV Darmshtadt 98» ıqlasbentleri 2015-jılı Germaniya Bundesligasına joqarılawın bayramlamaqta.

...al «Preston Nort End» ıqlasbentleri 2011-jılı Angliyanıń Birinshi Ligasına túsip ketkenin qayǵırmaqta.

Divizionlar arasında almasatuǵın komandalardıń sanı derlik bárqulla birdey boladı. Joqarǵı divizion óz aǵzalarınıń sanın ózgertpekshi bolǵanda yamasa bir yamasa bir neshe klubın (mısalı, qarjılıq tólemge qábiletsizligi yamasa shıǵarıp jiberiliwi sebepli) joǵaltıp, aldınǵı aǵzalar sanın tiklemekshi bolǵanda, bul jaǵdayda sol divizionnan az komanda tómenletiledi yamasa (siyrek jaǵdayda) tómengi divizionnan kóbirek komanda joqarılaw ushın qabıl etiledi. Bunday ózgerisler ádette tómengi divizionlar arqalı «shınjırlı tásir»di payda etedi. Mısalı, 1995-jılı Premer-Liga óz aǵzalarınıń sanın ekige qısqartıwǵa dawıs berdi hám qálegen ózgeriske ádettegi úshewdiń ornına tórt komandanı tómenletip, Futbol Ligasınıń Birinshi Divizionınan tek eki komandanıń joqarılawına ruqsat beriw arqalı eristi. Hátte usınday ayrıqsha jaǵdaylar bolmaǵanda da, kópshilik Evropa sport ligası sistemalarınıń piramida tárizli dúzilisi regionallıq dárejede shınjırlı tásirlerdi payda etiwi múmkin. Mısalı, úlken geografiyalıq aymaqtı qamtıytuǵın hám hár biri kishirek geografiyalıq regionlardı wákil etetuǵın bir neshe támiyinlewshi ligası bar joqarǵı ligada, eger joqarǵı diviziondaǵı tómenlegen komandalardıń kópshiligi yamasa barlıǵı belgili bir regionnan bolsa, onda hárbir támiyinlewshi ligadan joqarılatılatuǵın yamasa tómenletiletuǵın komandalardıń sanın dúzetiw kerek bolıwı múmkin, yamasa támiyinlewshi ligalar arasındaǵı shegaraǵa jaqın oynaytuǵın bir yamasa bir neshe komanda san jaǵınan teńsalmaqlılıqtı saqlaw ushın bir támiyinlewshi ligadan ekinshisine ótiwi kerek boladı.

Bul sistema professional sport ligasın shólkemlestiriwdiń «Evropalıq» túriniń anıqlawshı ózgesheligi dep esaplanadı. Joqarılatıw hám tómenletiw komandalardıń salıstırmalı kúshine qaray ligalar hám divizionlar ierarxiyasın saqlawǵa imkaniyat beredi. Olar sonday-aq, máwsim aqırına jaqın tómengi orınlardaǵı kóp komandalardıń oynaytuǵın oyınlarınıń áhmiyetin saqlaydı, sebebi olar tómenlep ketiw qáwpi astında bolıwı múmkin. Kerisinshe, AQSH yamasa Kanadanıń tómengi orındaǵı komandasınıń sońǵı oyınlarınıń maqseti az, hám shın mánisinde, jeńilis bunday komandalar ushın paydalı bolıwı múmkin, sebebi bul olarǵa kelesi jılǵı draftta jaqsıraq poziciyanı usınadı.

Bul sistemaǵa tán bolmasa da, hár qıylı divizionlardıń óz klublarına usınatuǵın aqshalay tólemleri hám tabıs alıw potencialındaǵı ayırmashılıqlar sebepli mashqalalar qáliplesiwi múmkin. Mısalı, qarjılıq qıyınshılıqlar geyde klublar tómenlegennen keyin miynet haqı tólemlerin azaytpaytuǵın ligalarda payda bolǵan. Bul ádette eki sebeptiń birine baylanıslı boladı: birinshiden, klub nátiyjesiz oyınshılardı jibere almaydı, yamasa ekinshiden, klub tez arada qaytadan joqarı kóteriliwge úmit etip, bir yamasa eki máwsim dawamında qarjılıq zıyan kóriwge tayar boladı. Ayırım ligalar (ásirese, Angliya futbolınıń Premer-Ligası) ózleriniń tómenlegen komandalarına kelesi jıl(lar) ushın «parashyut tólemlerin» usınadı. Bul tólemler ayırım tómenlemegen komandalar alǵan sıylıq aqshasınan joqarı bolıp, klublardıń Premer-Ligadan shıǵıp ketkende ushıraytuǵın qarjılıq soqqısın jumsartıwǵa arnalǵan. Biraq, kóp jaǵdaylarda, bul parashyut tólemleri tómengi divizion klubları arasında joqarılaw ushın básekilesiw qárejetlerin tek ǵana arttıradı, sebebi jańadan tómenlegen komandalar qarjılıq artıqmashılıqtı saqlap qaladı.

Ayırım mámleketlerde hám belgili bir dárejelerde, joqarılawǵa talaban komandalar joqarǵı liga tárepinen qabıl etiliwi ushın belgili bir oyınnan tısqarı shártlerdi, mısalı, qarjılıq tólemge qábiletliligi, stadion sıyımlılıǵı hám sharayatların qanaatlandırıwı kerek bolıwı múmkin. Eger bul shártler orınlanbasa, olardıń ornına tómengi orındaǵı komanda joqarılatılıwı yamasa joqarǵı ligadaǵı bir komanda tómenlewden saqlanıp qalıwı múmkin.

Joqarılatıw hám tómenletiw sistemasınıń tiykarǵı maqseti básekileslik teńsalmaqlılıqtı saqlaw bolsa da, ol ayrıqsha jaǵdaylarda tártipke shaqırıwshı qural retinde de qollanılıwı múmkin. Bir neshe márte Italiya Futbol Federaciyası kelisilgen oyınlarǵa qatnasqanı anıqlanǵan klublardı tómenletken. Bul eń sońǵı ret 2006-jılı júz berdi, sol waqıtta máwsimniń baslanǵısh chempionları «Yuventus» B Seriyasına tómenletildi, al jáne eki komanda dáslep tómenletilgen, biraq keyin apellyaciyadan soń A Seriyasına qaytarılǵan (2006-jılǵı A Seriyası dawına qarań).

2020-jıllarǵa kelip, empirikalıq dáliller joqarılatıw hám tómenletiwdiń óz aldına, hár qanday oyında jetkilikli teńlikti yamasa sporttıń (jeke oyınshılar yamasa komandalardan ózgeshe) ulıwma qarjılıq kórsetkishlerin támiyinlew ushın jetkilikli emesligi haqqındaǵı juwmaqqa barǵan sayın kóbirek kórsetip atır. Eń áhmiyetlisi, kópshilik associaciyalasqan futbol ligalarınıń jeke oyınshılardıń miynet haqısın (yaǵnıy, miynet haqı sheklewlerin engiziw arqalı) jetkilikli dárejede tártipke sala almawı, kóp oyınlardıń aldın-ala belgili bolǵan iri esaptaǵı jeńisler menen juwmaqlanıwına alıp keldi hám sol arqalı bunday oyınlardıń bilet satıwları hám media huqıqları jaǵınan qarjılıq qunlılıǵın azayttı. Nege 2020-jılları associaciyalasqan futbol ligalarınıń birgelikte jıl sayın Milliy Futbol Ligasınıń (dúnyadaǵı eń bay sport ligası) tabısınan tek eki esedey kóp tabıs alıp kelgeni usını menen túsindiriledi, hátte associaciyalasqan futboldıń dúnya júzindegi ıqlasbentleriniń sanı amerika futbolınan segiz ese kóp bolsa da. Xabarlarǵa qaraǵanda, usınday dáliller sebepli Evroliga 2024-jıl sentyabrde májbúriy aylıq diapazonın qabıl etken.

Xalıqaralıq sport

Joqarılatıw hám tómenletiw Evropadaǵı sıyaqlı xalıqaralıq sport ligalarında hám dúnyanıń basqa da kóp bóleklerinde qollanıladı. Ol xalıqaralıq sport turnirlerinde de qollanılıwı múmkin. Tenniste, Devis Kubogı hám Billi Djin King Kubogında joqarılatıw hám tómenletiw bar, onda eń joqarıda «Dúnya toparı» (Billi Djin King Kubogında eki divizionǵa bólingen) hám tómengi dárejede regionallıq toparlar seriyası bar. Ekewinde de Dúnya toparları pley-off (shıǵıp ketiw) turnir formatın qollanadı, birinshi turda jeńilgenler tómenlewdi boldırmaw ushın regionallıq toparlardıń jeńimpazları menen pley-off oyınlarına kirisedi. Xalıqaralıq turnirlerde bul format sport onsha rawajlanbaǵan mámleketlerdiń komandalarına básekige shıdamlı oyınlar ótkeriwge imkaniyat beredi, sonıń menen birge sport rawajlanǵan sayın joqarı reytingli mámleketlerge qarsı básekilesiw imkaniyatın ashadı. Joqarılatıw hám tómenletiwdi qollanatuǵın basqa xalıqaralıq turnirlerge shaybalı xokkey boyınsha Dúnya Chempionatları, bendi boyınsha Dúnya Chempionatları, florbol boyınsha Dúnya Chempionatları, UEFA Milletler Ligası, KONKAKAF Milletler Ligası, Dúnya kriket ligası hám jeńil atletika boyınsha Evropa komandalıq chempionatları kiredi.