Kambodja

Kambodja (kxmer. ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea) - Qubla-shıǵıs Aziyada, Vetnam yarım atawınıń qubla bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 181 mıń 35 km2. Xalqı 14 805 000 adam (2009). Paytaxtı - Pnompen qalası. Basqarıw jaǵınan 20 wálayat (kxet) qa hám oray qaramaǵındaǵı 2 qalaǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Kambodja - konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - patsha. Nızam shıǵarıwshı húkimet - 2 palatalı parlament (Milliy assambleya hám Senat) ten ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Kambodja aymaǵınıń kóp bólegin allyuvial hám kól jatqızıqlarınan ibarat Kambodja tegisligi iyelegen. Mámleket batısında Kravan tawları (Oral tawı, 1813 metr - eń biyik noqat), arqada Dangrek qumlıǵı hám shıǵısında Annam tawlarınıń tarmaǵı bar.

Íqlımı

Íqlımı subekvatorial, mussonlı, jazı ızǵar, qısına salıstırǵanda qurǵaq. Eń ıssı ay - aprelde ortasha temperatura 29°C, 30°C, dekabrde 25°C, 26°C. Ortasha jıllıq jawın 700-2000 mm.

Geografiyası

Kambodjada dárya kóp. Mekong dáryasınıń tómen bólegi Kambodja aymaǵınan ótedi; suw beti máwsim sayın ózgerip turadı. Tonlesap kóli az suwlı. Kambodja aymaǵınıń 3/4 bólegine jaqını orman. Shıǵısında japıraq tógiwshi tropikalıq orman, tawlarda qımbat bahalı aǵash beretuǵın mudam jasıl (sal, tik, lak, kamfara) terekleri ósedi. Qalǵan aymaǵında siyrek terekli savannalar, qalıń bambukzarlar hám túrli putaqshalar bar. Kambodja tegisligi talay bóleginiń topıraǵı ónimli allyuvial topıraq. Haywanları kóp hám túrli-túrli. Jolbarıs, qaplan, qara ayıw, piller ushıraydı. Mekong dáryası jáne onıń aǵıslarında krokodiller, júziwshi quslar, suw tasıwshı qus hám flamingolar bar. Tonlesap kólinde balıq kóp.

Aymaqlıq bóliniwi

Mámleket aymaǵı 23 provinciyaǵa bólinedi. Kambodjanıń aymaqlıq bóliniwi:

• Banteaymeantey
• Battambang
• Kampongspi
• Kampongtxom
• Kampongtyam
• Kampongchnang
• Kaep
• Kampot
• Kandal
• Kaxkong
• Kratex
• Mondolkiri

• Oddarmeantey
• Paylin
• Pnompen (GTsP)
• Pousat
• Preyveng
• Preaxvixea
• Ratanakiri
• Svayrieng
• Sianukvil
• Siemreap
• Stingtraeng
• Takeo

Xalqı

Xalqınıń 80% kxmerlar, tiykarınan, Kambodjanıń oraylıq oypatlıq bóleginde jasaydı. Qalalarda, Mekong dáryası oypatlıǵı hám Tonlesap átirapında vyetnamlar, qıtaylar, sonıń menen birge, chamlar, malayyalar, tawlıq kxmerlar, francuzlar (qalalarda) hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili - kxmer tili, francuz tilinde de sóylesedi. Kxmerlardıń kóbisi buddaviylikke, qıtaylar - konfuciylikke sıyınadı, francuzlar menen vyetnamlardıń bir bólegi katolik mazhabında. Xalıqtıń 12% ten kóbi qalalarda. Iri qalaları: Pnompen, Battambang, Sianukvil (Kampongsaom).

Tariyxı

Házirgi Kambodja aymaǵında adamlar neolit dáwirinen jasaydı. Olar dıyqanshılıq, balıqshılıq hám ańshılıq penen shuǵıllanǵan. I-VI ásirlerde Kambodja aymaǵında birinshi Funan qul iyelewshilik mámleketi payda boldı. Ol Qubla Indiya, Qıtay menen sawda etken hám mádeniy baylanısta bolǵan. VII-VIII ásirlerde Kambodja aymaǵında Jer Chenlasi hám Suw Chenlasi mámleketleri dúzildi. IX ásirde bolsa Mekong dáryası deltasında Kambujadesh saltanatı payda boldı. Ol XIII ásir aqırında kriziske ushıradı. XVI ásir ortalarında buddaviylik tarqaldı. XVI ásir aqırında Tay áskerleri mámlekettiń batıs bólegin wayran etti. XVIII ásirde Kambodja Siyom hám Vyetnam mámleketlerine baǵınıqlı bolıp qaldı. XIX ásir ortalarında Franciya Kambodjaǵa bastırıp kirip, 1863-jıl onı protektorat haqqında shártnama dúziwge májbúr etti. Usı shártnama 1884-jıl Kambodja ushın awır kelisim menen almastırıldı. Nátiyjede Kambodja Franciya koloniyasına aylandı. 1887-jıl Kambodja Franciya Vetnamdaǵı óz koloniyaların baqlawdı oraylastırıw maqsetinde dúzgen Vetnam Awqamı quramına kirgizildi. Kambodjanıń tásirge salınıwı milliy ǵárezsizlik ushın gúrestiń kúsheyiwine sebep boldı. XIX ásirdiń 60-90-jıllarında milliy ǵárezsizlikti qayta tiklew ushın xalıq háreketleri bolıp ótti. 1926-jıl ǵárezsizlik talap etken dıyqanlar háreketi francuz kolonizatorları tárepinen shápáátsizlik menen bastırıldı. 1940-jılda Kambodjanı Yaponiya basıp aldı. Patriotlardıń Qarsılıq háreketi Azat kxmer shólkemi basshılıǵında yapon basqınshılarına, 1945-jıldan keyin francuz kolonizatorlarına qarsı keskin gúres alıp bardı.

1946-jıl saylanǵan Máslahát jıynalısı Kambodja tariyxında birinshi konstituciyanı tastıyıqladı. Milliy azatlıq háreketi qısıwı astında Franciya óz áskerlerin alıp shıǵıp ketiwge májbúr boldı (1953-jıl 9-noyabr). Bul sáne milliy bayram - Kambodja ǵárezsizligi kúni dep daǵaza etildi. 1955-jıl 25-sentyabrde Kambodja Konstituciyasına dúzetiw kirgizildi, birinshi ǵárezsiz húkimet - Sangkum dúzildi. 1970-jıl 18-martta mámlekette mámleket awdarıspaǵı boldı; N. Sianuk ornına general Lon Nol mámleket baslıǵı etip tayınlandı. Aprel ayı aqırlarında Kambodjaǵa Amerika-Saygon áskerleri bastırıp kirdi. Kambodja patriotları basqınshılarǵa hám Pnompen zalım hákimiyatı áskerlerine qarsı gúres alıp bardı. 1970-jıl 30-iyunda AQSh áskerleriniń úlken bólegi Kambodja aymaǵınan alıp ketildi. 1970-jıl 9-oktyabrde Pnompenda ayrıqsha demokratiyalıq «Kxmer Respublikası» daǵaza etildi, 1972-jıl 4-iyunda Lon Nol «prezident» etip «saylandı». Ol Kambodjada aziyalıqlardı aziyalıqlarǵa qarsı urıstırıw siyasatın qolladı. 1976-jılda mámlekettegi hákimiyattı Pol Pot - Iyeng Sari toparı iyelep alıp, fashist tárizli zalım tártiplerdi ornattı, xalıqtı qırǵın etti. 1978-jılda dúzilgen Kambodja milliy úmit birlesken frontı qurallı kúshleri qatarı partizanlar, úzliksiz bólimler hám basqa patriot kúshler esabına keńeydi. Olar mámleket aymaǵınıń úlken bólegin azat etiwge eristi. 1979-jılda jerkenishli basqarıw principi awdarıldı. 1993-jılda jańa konstituciya qabıllandı, N. Sianuk basshı monarxiya tiklendi. Sol konstituciyada Kambodja qosılmaslıq siyasatın júrgiziwshi ǵárezsiz, suverenli, tınıshlıqsúyer, biytárep mámleket dep daǵaza etildi. Kambodja 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekistan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1995-jıl 7-sentyabrde ornatqan. Milliy bayramı - 9-noyabr - Ǵárezsizlik kúni (1953).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Ǵárezsiz, biytárep, tınısh hám sheriklik etiwshi Kambodja ushın milliy frontı, 1992-jılda dúzilgen; Kambodja xalıq partiyası, 1951-jılda tiykar salınǵan; Buddaviyler liberal-demokratiyalıq partiyası, 1992-jılda dúzilgen; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dúzilgen; Kambodja milliy qurılıs hám qorǵaw birlesken frontı, 1978-jıl dúzilgen. Kambodja kásiplik awqamları federaciyası 1979-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Kambodja - ekonomikalıq tárepten hálsiz agrar mámleket. Xojalıǵınıń tiykarı - awıl xojalıǵı miynetke jaramlı xalıqtıń 85% bánt bolǵan bul tarawdıń jalpı ishki ónimniń 46,6% in beredi. Awıl xojalıǵında jetekshi tarmaq - dıyqanshılıq. Salı, mákke, batat, yams, qumshekerqamıs, burısh, jer ǵoza, temeki, banan, apelsin, mandarin, paxta jetistiriledi, tábiyiy kauchuk alınadı. Qaramaldan kóbinese jumıs haywanı retinde paydalanıladı. Kambodjada jılına 100 mıń m3 aǵash tayarlanadı. Balıq awlaw (ásirese, Tonlesap kólinde) rawajlanǵan.

Sanaat kárxanaları

Tiykarınan, jergilikli awıl xojalıǵı shiyki ónimin isleydi. Altın, boksit, fosforit, magnezit, temir rudası, reńli metallar káni, mramor hám basqalar qazıp shıǵarıladı. Elektr energiyasınıń kóp bólegi ıssılıq elektr stanciyaları (70 mln. kvt/saat) nan alınadı. Azıq-awqat tayarlaw islep beriwshi sanaattıń tiykarǵı tarmaǵı bolıp tabıladı. Metall hám aǵash islew, azıq-awqat, neft tazalaw, toqımashılıq hám qaǵaz fabrikaları, faner, cement, traktor-avtomobil jıynaw, shina, pivo zavoddları hám basqa kárxanalar bar. Sanaat orayları: Pnompen, Battambang hám Sianukvil qalaları.

Jolları

Kambodjada 649 km temirjol, 14,8 mıń km ge jaqın avtomobil jolı bar. Suw jollarınıń áhmiyeti úlken (Mekong dáryasınıń tómen aǵımında). Tiykarǵı portları: Pnompen, Sianukvil. Pnompen qasında xalıqaralıq aeroport bar. Kambodja shetke gúrish, tábiyiy kauchuk, qurılıs materialları, kunjut, kapok (turpayı ósimlik talshıǵı), burısh, balıq hám balıq ónimlerin shıǵaradı. Shetten mashinalar, ásbap-úskeneler, neft ónimleri, transport quralları, cement, tutınıw ónimleri, metall hám metall buyımlar keltiriledi. Kambodja Singapur, Tailand, Malayziya, Vyetnam hám basqa mámleketler menen sawda etedi. Pul birligi - riyel.

Bilimlendiriwi

Kambodja ǵárezsizlikke eriskennen soń, baslanǵısh (6 jıllıq), tolıqsız orta (4 jıllıq), orta (7 jıllıq) mekteplerde biypul oqıw engizildi. Pnompenda Joqarı texnologiya institutı hám Korollik texnika unstituti, sonıń menen birge, Milliy kitapxana, Milliy muzey hám Korollik sarayı muzeyi bar. 15 jastan 24 jasqa deyingi shaxslar ushın bul kórsetkish ul balalar hám qızlar ushın uyqas túrde 89 hám 86% ti quraydı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Kambodjada basıp shıǵatuǵın gazeta hám jurnallar: «Kambodja» (kxmer tilinde shıǵatuǵın háptelik gazetası, 1979-jıldan), «Kaset kangtoap padivoat» («Kambodja revolyuciyalıq armiyası», kxmer tilindegi háptelik gazetası, 1979-jıldan), «Procheachun» («Xalıq», kxmer tilinde háptesine 2 ret shıǵatuǵın gazetası, 1985-jıldan), «Pulko» («Miynetkesh», kxmer tilinde 2 háptede shıǵatuǵın gazetası, 1988-jıldan), «Neak kxusana» («Úgitshi», jurunalı). Kambodja baspasóz agentligi 1978-jılda dúzilgen. Kambodja milliy radiosı (1978) hám Kambodja mámleket televideniesi (1983) isleydi.

Ádebiyatı

Kambodja jazba ádebiyatınıń sanskrittaǵı dáslepki úlgileri II ásirde jaratılǵan. Kxmer tilindegi ádebiy dóretpeler VII ásir baslarında payda boldı. 802-1433-jıllarda kxmer mádeniyatı gúllendi, kxmer tilinde «Indradevi» lirikalıq dástanı, «Reamker» eposı hám «Tum hám Teau» xalıq dástanı jaratıldı. Jazıwshılardan Yashovar Man II, Kavishvara, Kindra, Subxadra sanskritta, Duong, Tyey Nan, Pxokdey hám basqalar kxmer tilinde dóretiwshilik etti. XX ásirdiń 30-40-jıllarında gumanistlik ruwxındaǵı dáslepki romanlar - «Paylin átirgúli», «Sopxat» hám basqalar jazıldı. Kambodja ǵárezsizlikke eriskennen soń, kxmer jazıwshıları awqamı dúzildi. Tiu Ol, Xel Sumpxa, Suon Soren, Nop Savan hám basqa jazıwshılar áhmiyetli sociallıq-siyasiy temalarda dóretpeler jarattı. Folklor materialların toplaw hám olardı basıp shıǵarıw jumısları alıp barıldı.

Arxitekturası

Eneolit hám jez dáwirlerindegi dáslepki ımarat (ıbadatxana) lar aǵashtan, keyin tastan, VI-VII ásirlerde gerbishten qurılǵan. Kxmerlarǵa tán turar jaylar qazıqayaqlarǵa ornatılǵan. VII ásirdegi Sambor-Prey-Kuk ansambli sıyaqlı minara tárizli ıbadatxanalar - prasatlar júzege kelgen. IX ásirde úlken arxitekturalıq kompleksler hám piramida usılındaǵı ıbadatxanalar qurıldı. X ásirde ımarat qurıwda laterit hám qumtas isletildi, naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri rawajlandı. IX-XII ásirlerde jaratılǵan estelikler bekkemligi, pútinligi hám óz dáwirine say ekenligi menen ajıralıp turadı. IX-XIII ásirlerde arxitektorlıq, ásirese, rawajlandı, saltanatlı ıbadatxanalar hám saraylardan ibarat Angkor kompleksi qurıldı. Sol dáwirde 8 qalada 1000 den artıq qurılıs qurıldı. Qala oraylarında «taw-piramida» qurıw dástúr boldı (Roluosdaǵı Prax-Ko, Banteay Srey hám basqalar). XIV ásirden saray hám ıbadatxanalar tas ornına aǵashtan qurıla basladı. XIX ásirdiń 2-yarımınan qala ımaratların francuz eklektikası ruwxında qurıw háwij aldı. Ǵárezsizlik jıllarında Pnompen, Kampongsaom hám basqa qalalarda basqarıw, jámiyetlik hám turaq-jay ımaratları temir-betonnan jergilikli dástúrler galereya, minar, qıyası tik úshek) saqlaǵan halda, áywanlı hám quyashtan tosatuǵın etip, zamanagóy usılda salındı. Awıl hám qalalarda kópshilik úyler sırıqlı hám áywanlı etip qurıladı.

Súwretlew kórkem óneri

Kambodja aymaǵında jaratılǵan eń áyyemgi kórkem óner estelikleri neolit dáwirine tuwrı keledi. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta jezden jasalǵan buyımlar saqlanıp qalǵan. Eramızdıń VI-VIII ásirlerde hindlardikine uqsas háykelsheler jasalǵan. IX-XIII ásirlerde arxitekturalıq estelikler músinshilik hám naǵıs soǵıw usılında bezetilgen. XIV ásirden baslap háykellerdi tiykarınan jez hám aǵashtan soǵıw ádet bolǵan. XX ásir baslarınan naǵıs hám súwretlerdegi súwretlerge turmıslıq tábiyat kórinisleri kirgizilip baslandı; reńli súwretlew hám grafika rawajlandı. Súwretshilerden Ngok Dim, Sam Yun hám basqalardıń dóretpeleri ataqlı. Ámeliy bezew kórkem óneri túrlerinen qolda shayı toqıw, aǵash hám pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı, kesteshilik hám basqa dástúrler saqlanǵan.

Muzıkası

Áyyemgi zamanlarda júzege kelip qáliplesken. Góne ıbadatxanalarda qosıqshı hám sazendelerdiń atları pitilgen jazıwlar, súwretler saqlanǵan. Angkor dáwiri (IX-XIV ásirler) nde rawajlanǵan kxmer eski muzıka mádeniyatı hám saz ásbapları ele óz formasın ózgertpegen. Eski muzıka mádeniyatında diniy sıyınıwlar menen baylanıslı muzıkalıq oyın (milliy balet) tamashaları tiykarǵı orın tutadı. Kambodja baletinde tiykarǵı roldı hayallar atqaradı, 2 ayaq oyınshı er adam bolsa shaytan, masqarapaz hám haywanlar nıqabında oynaydı. Urıp shertiletuǵın ásbaplar - baraban (sampxo, chxayyam), qos litavra (skotxom), simbal, gong, úflep shertiletuǵın - goboy tárizli (pey o, peypok, pra pey), qamıs nay (kxloy), tarlı ásbaplar - ud tárizli (ta diyeu, takxe), girjek tárizli ásbaplar (troche, trosao, trokmaye) milliy orkestrda tiykarǵı orındı aladı. 1966-jılda Pnompenda Elegant kórkem óner institutı dúzilgen.

Teatrı

Panıs qıyal, yaǵnıy soyalar teatrı Kambodja ushın dástúriy esaplanadı. 1955-jılda Mámleket drama teatrı dúzildi. Pnompen, Siyemreap hám basqa qalalarda turaqlı truppalar isleydi. Kórkem háweskerlik keń kórinis alǵan. Professional kórkem toparlar dúzilgen, milliy balet qayta tiklengen. Onıń saxnasında mifologiya ruwxındaǵı dástúriy ayaq oyınlar menen bir qatarda waqıyalı tamashalar (xalıqtıń polpotshılar qamaq lagerlerindegi azapların hám azatlıq jolındaǵı gúresin sáwlelendiriwshi «Gúz jasları hám qan» spektakli) kórsetiledi. Pnompenda qala teatrı, Siyemreap qalasında jańa teatr isleydi.