Kamerun

Kamerun (inglisshe: Cameroon, francuzsha: Sategoip), Kamerun Respublikası (ing. Republic of Cameroon, frans. République du Cameroun) — Oraylıq Afrikadaǵı mámleket. BMSh aǵzası. Batısta Atlantika okeanınıń Biafra qoltıǵı menen tutas. Maydanı 475,4 mıń km2, xalqı 28,2 mln. adam (2023). Paytaxtı Yaoundé qalası. Basqarıw tárepten 10 wálayat (province) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Kamerun — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1972-jıl 2-iyunnan kúshke kirgen, oǵan 1995-jılda dúzetiwler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1982-jıldan Pol Biyya). Ol ulıwma, tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 7 jılǵa saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet — bir palatalı parlament (Milliy jıynalıs). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Kamerun ekvatorial hám arqa subekvatorial regionlarda jaylasqan. Jer maydanı arqaǵa qaray tómenlep baratuǵın tegistawlıq (1500-2000 m). Kamerun orayında Adamaua platosı bar (eń biyik noqatı 3008 m). Biafra qoltıǵı jaǵasında Kamerun vulkanik massivin (4070 m) ajıratıp turatuǵın oypatlıqtıń keńligi 150 km. Qazılma baylıqları: temir rudası, altın, boksit, qalay, titan, neft, tábiyiy gaz. Íqlımı qublasında ekvatorial, ızǵar ıqlım. Ortasha temperatura fevral yamasa martta 24-28°, iyul-avgustta 22-24°. Jıllıq jawın ishki aymaqlarda 1500-2000 mm, jaǵada 3000 mm den artıq (Kamerun massiviniń batıs hám qubla-batıs janbawırlarında — 10 000 mm ge shekem).

Kamerunnıń basqa bóleginde ıqlım — ekvatorial-mussonlı, jawın kóp jawadı, qısı qurǵaq. Ortasha temperatura 19-24°, arqasında 26-33°. Jıllıq jawın 500 mm ge shekem. Dáryaları kóp hám suwlı, bosaǵalı, gidroenergiyaǵa bay. Kópshiliginde keme qatnay almaydı. Aymaǵınıń '/, bólegine jaqını orman. Qubladaǵı qızǵısh-sarı ferralit topıraqta mudam jasıl ormanlar, jaǵada mangra putaqshaları bar. Qımbat bahalı aǵash beretuǵın terekler (qızıl, temir terek hám basqalar) kóp. Arqasındaǵı qızıl-qońır hám qara tropikalıq topıraqlarda savanna ósimlikleri ósedi. Ormanları tereklerde jasaytuǵın haywanlar (meshinler hám basqalar), pil, suw ayǵırı, krokodil, jılan, qus hám túrli shıbın-shirkeylerge bay. Qotos, nosorog, kiyik, jirafa, arıslan, gepard hám basqalar kóp. Haywanlardı saqlap qalıw ushın Benue, Bubanjida, Vaza milliy baǵları hám Bafia, Ja, Duala-Edea, Kampo qorıqxanaları júzege kelgen.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi bantu (duala, balundu, basa hám basqalar), shıǵıs bantoid (bamileke, bamum, tikar hám basqalar) til shańaraqlarına tiyisli. Rásmiy tilleri — francuz hám inglis tilleri. Xalqınıń 45% áyyemgi diniy ıqtıqattı saqlaǵan, 35% bóleginen aslamı xristian (tiykarınan, katolik), 20% sunniy musulman. Xalıqtıń 41% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Duala, Yaunde, Bafusam, Morva, Garva hám basqalar.

Tariyxı

Kamerun aymaǵınan orta hám joqarı paleolit dáwirine tiyisli tas qurallar tabılǵan. Kamerunda dáslep pigmeylar jasap, ańshılıq, shárwashılıq hám dáslepki dıyqanshılıq penen shuǵıllanǵan. XVI ásirdiń 2-yarımınan Kamerunǵa portugallar, gollandlar, XVIII ásir baslarınan inglis, francuz, nemis, amerika dinge shaqırıwshıları (missionerlar) hám sawdagerleri kele basladı. Olar Kamerunlıqlarǵa duz, gazmol, ıdıs-tabaq, mıs quyması, spirtli ishimlikler alıp kelip satqan. Evropalıqlar Kamerunnan pil súyegi, palma mayı, burısh hám basqalardı alıp ketken. XVII-XVIII ásirlerde Arqa Kamerunda Mandora sultanlıǵı dúzildi. XVIII ásirdiń aqırı hám XIX ásir baslarında fulbe kóshpelileri Arqa hám Oraylıq Kamerunda bir neshe musulman mámleketlerin dúzdi. XVIII ásirde Oraylıq Kamerunda qáliplesken Bamum mámleketi fulbelarǵa qarsı gúresti. XVIII-XIX ásirlerde Oraylıq hám Qubla Kamerunda taǵı bir qansha mámleketler payda boldı.

XX ásir baslarında Germaniya Kamerunnıń arqa hám oraylıq bólimlerine húkimranlıq ete basladı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde inglis-francuz áskerleri Kamerun aymaǵın Germaniyadan tartıp aldı (1916). Shıǵıs Kamerun Franciya, Batıs Kamerun Ullı Britaniya qadaǵalawına ótti. Jergilikli xalıqtıń ǵalabalıq shólkemi — Nigeriya hám Kamerun Milliy keńesi (1944) hám de Kamerun xalıqları awqamı partiyası basshılıǵında Kamerun xalqı ǵárezsizlik ushın gúres basladı. Aqır-aqıbette, 1960-jıl 1-yanvarda Shıǵıs Kamerun ǵárezsizligi daǵaza etilip, 13-noyabrden Kamerun Respublikası dep júrgizile basladı. 1961-jıl 1-oktyabrde Batıs Kamerunnıń Kamerun Respublikasına birlesiwi nátiyjesinde Kamerun Federativ Respublikası (KFR) dúzildi. Mámleket ekonomikasın kóteriw ilajları kórildi: birden-bir pul hám ólshem birligi qabıllandı; barlıq siyasiy partiyalar Kamerun milliy awqamına birlestirildi. Awqamnıń 1-syezdinde KFR n rawajlandırıw programması qabıllandı. 1972-jıl 20-maydaǵı referendum nátiyjesinde KFR Kamerun Birlesken Respublikası dep ataldı. 1984-jıl 25-yanvardan baslap Kamerun Respublikası dep atalatuǵın boldı. Kamerun — 1960-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 20-may — respublika daǵaza etilgen kún (1972).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Respublikanı qorǵaw háreketi, 1991-jılda dúzilgen; Kamerun xalqı demokratiyalıq birlespesi, 1966-jılda tiykar salınǵan; Demokratiya hám rawajlanıw ushın milliy awqam, 1991-jılda dúzilgen; Social demokratiyalıq front, 1990-jılda tiykar salınǵan; Kamerun xalıqları awqamı, 1991-jıldan ashıq isley baslaǵan. Kamerun miynetkeshleri kásiplik awqamı shólkemi, 1972-jılda dúzilgen, Afrika kásiplik awqamları birligi shólkemine kiredi.

Xojalıǵı

Kamerun — agrar mámleket. Oraylıq Afrika regionında ekonomikalıq kórsetkishleri tárepinen ortasha tabıslı mámleketler toparına kiredi. 1980-90-jıllarda jalpı ishki ónimniń ortasha jıllıq ósiw pátleri 7% ti quradı. Sanaat jıldamlaw rawajlanıwı sebepli jalpı ishki ónim quramı ózgerdi: sanaattıń salıstırmalı úlesi 44%, awıl xojalıǵınıń úlesi 24% boldı.

Sanaatı

Kamerunda neft qazıp alatuǵın jáne onı qayta isleytuǵın, alyuminiy, koja ayaq kiyim, toqımashılıq hám aǵashsazlıq sanaatı kárxanaları bar. Qımbat bahalı aǵash (temir aǵash, qızıl aǵash) eksport etiwde Kamerun dúnyada 6-orında turadı. Ǵárezsizlik jıllarında mámleket ózin azıq-awqat penen tolıq támiyinlepǵana qalmay, shetke de satıp basladı. Elektr energiyanıń yarımına jaqını suw kúshi hám yarımınan kóbi janılǵı járdeminde payda etiledi (jılına ortasha 2,6 mlrd. kvt/saat). Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı — dıyqanshılıq. Egisliklerdiń 50% ten kóbi azıq-awqat eginleri, 30% eksportbap eginler menen bánt. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri: tarı, aq júweri, mákke, salı, maniok, yams, makabo, taro, banan, jer ǵoza, palız eginleri, qumshekerqamıs, sobıqlılar. Kakao, kofe, kauchuk, temeki, paxta, shay, maylı palma hám basqalar da jetistiriledi. Kamerun arqa hám batısında kóshpeli hám yarım kóshpeli shárwashılıq áhmiyetli rol oynaydı. Qaramal, qoy, eshki, shoshqa, qus baǵıladı. Ishki suw háwizleri hám Biafra qoltıǵında túrli balıqlar awlanadı.

Transportı

Mámleket ishkerisinde tasılatuǵın júklerdiń 70% temirjol transportına tuwrı keledi. Temirjoldıń uzınlıǵı 1175 km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı — 65 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı — Duala, dárya portı — Garva, xalıqaralıq aeroportlar — Yaunde, Duala, Garvada. Kamerun shetke neft, aǵash, paxta talshıǵı, kauchuk, banan, jer ǵoza, maylı palma ónimleri hám basqalardı shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, keń tutınıw buyımları, janılǵı hám de maylaw materialları hám basqalar aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Niderlandiya, Franciya, AQSh, Kanada, Yaponiya, Germaniya, Ispaniya. Pul birligi — Afrika franki.

Medicinalıq xızmeti

Kamerunda shıpakerler Yaunde qalasındaǵı universitet medicina-sanitariya orayında tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

6-12 jastaǵı balalar ushın májbúriy tálim engizilgen. Tálim Shıǵıs Kamerunda francuz, Batıs Kamerunda inglis tilinde alıp barıladı. Balalardıń 85% oqıwǵa qosılǵan. Mámleket mekteplerinen tısqarı menshikli mektepler de bar. Óner-texnika tálimi baslanǵısh mektep negizinde dúzilgen. Joqarı oqıw orınları: Yaunde universiteti (1962), Joqarı politexnika mektebi (1971), Joqarı jurnalistika mektebi (1970), Milliy awıl xojalıǵı kolledji, Milliy basqarıw mektebi, Milliy sport institutı, Joqarı baylanıs mektebi hám basqalar. Ilimiy mákemeleri: Ilimiy hám ámeliy izertlewler keńesi (1962), Pán-texnika izertlewleri milliy byurosı (1965), Pán rawajlanıwına kómeklesiw awqamı (1972), Afrika tillerin úyreniw region ilimiy izertlew orayı, Awıl xojalıǵı izertlew institutı, Demografiya izertlewleri institutı, Geografiya milliy institutı, Kánshilik-geologiya izertlewleri byurosı (1959), Paxta institutı hám basqalar. Kitapxanaları: Yaundeda milliy arxiv (1952), Yaunde universiteti kitapxanası, Joqarı normal mektep kitapxanası, Yaundedaǵı milliy kitapxana, Demografiya izertlewleri institutınıń kitapxanası hám basqalar. Ebolovda Oraylıq Kamerun xalıqları kórkem óneri muzeyi, Bafusamda bamilike kórkem óneri muzeyi, Fumbanda bamum kórkem óneri muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Kamerunda bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: "Kamerun tribyun" ("Kamerun minberi", inglis hám francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1974-jıldan), "Kamerun autluk" ("Kamerun perspektivası", inglis tilindegi menshikli gazeta, 1971-jıldan), "Kamerun nuvo" ("Jańa Kamerun", francuz tilindegi menshikli gazeta, 1984-jıldan), "Kamerun tayms" ("Kamerun waqtı", inglis tilindegi menshikli gazeta, 1960-jıldan), "Ofjektif" ("Maqset", francuz tilindegi aylıq jurnal, 1979-jıldan). Kamnyus — húkimet informaciya agentligi 1978-jılda dúzilgen. Kamerun radio hám telekórsetiwi — húkimet mákemesi, 1988-jılda dúzilgen, ulıwma radioesittiriwler 1955-jıldan alıp barıladı.

Ádebiyatı

Xalıq awızeki dóretiwshiligi Kamerun xalqı turmısında áhmiyetli rol oynaydı. XX ásir baslarında bamum jazıwı payda bolıp, bul jazıwda tariyx, medicina hám dinge tiyisli 3 dóretpe jaratıldı. 30-jıllardan jergilikli (bulu, duala) tillerde shıǵarmalar (tiykarınan, folklor xarakterinde) jaratıla basladı. Házirgi ádebiyatı, tiykarınan, francuz, tolıq emes, inglis tillerinde bolıp, milliy azatlıq háreketi menen bekkem baylanısqan. Kópshilik jazıwshılar ótkenge múrájat etse de, olardıń dóretpelerinde XX ásir 50-jıllarındaǵı azatlıq gúresiniń tásiri sezilip turadı (E. E. Yondonnıń "Kamerun! Kamerun!" poeziyalıq kompleksi hám basqalar). Roman jazıwshılar jámiyettiń túrli qatlamları ómirin kórsetti, kolonizatorlikti sın pikir bildirdi (Mongo Betidiń "Shápáátsiz qala", "Tamamlanǵan missiya" romanları hám taǵı basqalar). Kamerun ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Kamerun mádeniyatı jámiyeti, Kamerun shayırları hám jazıwshıları awqamı dúzildi. 1963-jıldan mádeniyat máselelerin sáwlelendiretuǵın "Abbia" jurnal shıǵa basladı. Ádebiy dóretpelerde eskilik sarqıtları (kóp hayallıq, qalıń alıs-beris) n áshkara etiw, azatlıq gúresi tariyxı, jańa turmıs qıyınshılıqları hám basqa temalar tiykarǵı orın tutadı. Dramaturgiya durıs tabıslarǵa eristi. Shayırlardan R. Filombe, F. Senga-Kyuo, F. Bebey hám basqa xalıq awızeki dóretiwshiligi dástúrlerin dawam ettiriw menen birge házirgi zaman máselelerin de qálemge aladı. S. M. Eno-Belinganıń lirika-filosofiyalıq qosıqlardan ibarat "Negrsha nıqaplar" kompleksi keyingi jıllardaǵı salmaqlı dóretpe boldı.

Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri

Ílay, tas, aǵash hám bambuktan islengen sheńber, tuwrı múyeshli, qamıs tóbeli ılashıqlar, ıdısqa uqsatıp ılaydan qurılǵan 6-8 m li konus tárizli úyler kóp. XIX ásir aqırında iri qalalar (Yaunde, Duala) payda boldı, olarda arabsha hám evropasha usıl qosılıp ketken ımaratlar boy kóterdi. Keyingi jıllarda zamanagóy arxitekturalıq imaratlar jergilikli arxitektorlardıń joybarları tiykarında da qurıla basladı (Dualadaǵı "Kokotye" mıymanxanası, sawda palatası; Yaundedaǵı prezident rezidenciyası, francuz mádeniy orayı, vokzal ımaratları). Kamerun xalıqları arasında aǵash naǵıs oyıwshılıǵı (úy úskeneleri, aǵashtan islengen adam, haywan háykelsheleri hám olarǵa naǵıs salıw) rawajlanǵan. Zamanagóy aǵash naǵıs oyıwshılarınan Mombe Massanga, onıń ulı G. Muafo, sonıń menen birge, Isam Kanko eń ataqlıları bolıp tabıladı.

Muzıkası

Kamerun xalqınıń milliy quramı túrli-túrliligi muzıka mádeniyatınıń ayrıqshalıǵın belgileydi. Saz ásbapları da túrlishe: urma ásbaplardan úlken-kishi barabanlar, ksilofon, balafon; tarlı-tırnama sazlardan ngombi, mvet, molori hám basqalar; úflep shertiletuǵın sazlardan kakaki, sanri sıyaqlılar. Hár bir xalıqtıń qosıqları, ásbap dásteleri quramı, atqarıw usılı hár túrli. Ayırım rayonlarda miynet procesine qor bolatuǵın muzıka: balıqshılar qosıǵı, mákke uqalawshı hayallar qosıǵı hám basqalar bar. Ayırım qosıqlar jeke, basqaları qor dawıslıqta hám de kóp dawıslıqta atqarıladı. Kóplegen qosıqlardı ayaq oyınnan ajıratıp bolmaydı. Pigmeylardıń qosıq-oyın dástúri de ayrıqsha. Olardıń "mvet" muzıka tamashaları oǵada ózine tartatuǵın dárejede. Xalıq muzıka dóretiwshiligi menen birge dástúriy professional (saray) muzıka janrları da rawajlanǵan. XX ásirde Evropa hám Amerika muzıkasınıń tásiri kúsheydi. Zamanagóy kompozitorlar, dirijyorlar, sazendeler jetilisip shıqtı, qosıq hám ayaq oyın ansamblleri dúzildi. Kamerun muzıkashılar hám kompozitorlar awqamı dúzildi (1972). Folklor úlgilerin toplaw hám úyreniw jolǵa qoyıldı.

Teatrı

Kamerun xalıqları arasında áyyemnen ayaq oyın-muzıka oyınları — pantomimalar ádet bolǵan. Ayırım oyınlar geyde tamasha saxnasına aylanıp, xalıq, teatına uqsap ketedi. 1955-jıl Yaundeda jas artistler awqamı dúzildi. Truppa basshısı S. Avona óziniń "Ebutunıń úyleniwi", "Jumıssız" pyesaların saxnalastırdı. 1961-jılda Dualada Kamerun xalıq teatrı ashıldı. Keyinirek dúzilgen "Afrika avangardi" drama truppası jergilikli avtorlardıń dóretpelerin saxnalashtırdı. Yaunde hám Dualada háwesker toparlardıń kórikleri, kórkem óner festivalları ótkerildi.

Filmi

Kamerunda jaratılǵan dáslepki filmler etnikalıq kóriniste edi: "Tam-tam Parijde" (1963, rejissyor T. Sita-Bella), "Bambilikeniń úlken úyi" (1966, rejissyor J. P. Ngassa). 1966-jılda Informaciya ministrligi janında kino bólimi ashıldı. 1973-jılda kino sanaatı fondı shólkemlestirilip, filmler jaratıw ushın sol fondtan aqsha berilip basladı. Rejissyorı J. P. Dikong-Pipanıń "Shaqlar" (1964) hám "Ákemdi qaytarıp beriń" (1965) qısqa metrajlı filmlerinen keyin "Biygana bala" (1975), "Azatlıqtıń qádiri" (1979) filmleri dańq shıǵardı. Rejissyor D. Kamva "Átkónshek" hám "Biziń qızımız" atlı satiralıq filmler jarattı.