Kilimandjaro

Basqa atı	Kilimandjaro tawı
Jaylasıwı	Kilimandjaro rayonı, Tanzaniya
Koordinatalar	03°04′33″S 37°21′12″E
Biyikligi	5,895 m (19,341 ft)
Eni	5,510 km (3,420 mi)
Shıńı	Ultra

Kilimandjaro tawı (/ˌkɪlɪmənˈdʒɑːroʊ/) — Tanzanyadaǵı háreketsiz vulkan. Afrikadaǵı hám dúnyadaǵı teńiz qáddinen joqarı turǵan eń biyik taw bolıp, teńiz qáddinen 5895 m (19,341 ft) hám plato ultanınan 4900 m (16,100 ft) biyiklikte jaylasqan. Sonday-aq, Shıģıs yarım shardaǵı eń biyik vulkan hám topografiyalıq kórinisi boyinsha Jer sharında tórtinshi orında turatuǵın eń biyik shoqqı.

Kilimandjaronıń qubla hám shıģıs janbawırları 1963-jılı Yulius Nyerere tárepinen biykar etilgenge shekem Chagga korollikleriniń jeri bolıp xızmet etken. Kilimandjaro atınıń kelip shıǵıwı hám mánisi belgisiz, biraq «ullılıq tawı» yamasa «basıp bolmaytuǵın» degen mánisti ańlatıwı múmkin. Klassikalıq dereklerde táriyiplengen bolsa da, nemis missioneri Yoxannes Rebmanni 1848-jılı tawdıń bar ekenligi haqqında xabar bergen birinshi evropalı sıpatında tán alınadı. Evropalılardıń birneshe háreketlerinen keyin Gans Meyer 1889-jılı Kilimandjaronıń eń joqarı shoqqısına jetip bardı.

Taw 1973-jılı Kilimandjaro milliy parki quramına kirgizilgen. «Jeti shıń»nıń biri sıpatında, Kilimandjaro piyada hám órmelep shıǵıw ushın úlken mánzil esaplanadı. Tawdıń eń biyik shıńı bolǵan Uhuru shıńına barıw ushın jeti jol bar. Texnikalıq jaqtan usı sıyaqlı tawlar sıyaqlı qıyın bolmasa da, Kilimandjaronıń biyikligi biyiklik keselligi ushın qáwip tuwdıradı.

Shıǵıs Afrika jarıǵınan payda bolǵan birneshe tawlardıń biri Kilimandjaro 2 million jıldan aslam waqıt aldın vulkan háreketinen payda bolǵan. Onıń janbawırlarında taw toǵayları hám bultlı toǵaylar bar. Birneshe túrler Kilimandjaro tawı endemi bolıp esaplanıp, olar arasında gigant jer bawırlawshı Dendrosenecio kilimandjarı da bar. Taw úlken muz qalpaģına hám Afrikadaǵı eń úlken muzlıqlarǵa, sonday-aq, Credner, Furtvengler hám Rebmann muzlıqlarına iye. Bul muz qalpaqshası tez qısqarıp barmaqta, onıń 80% ten aslamı XX ásirde joytılǵan. Qalpaq XXI ásir ortalarına barıp pútkilley joq boladı.

Toponomikası

Kilimandjaro atamasınıń kelip shıǵıwı hám mánisi tartıslı. Kilimandjaro aymaǵındaǵı chagga xalqı bul tawdıń atına iye bolmasa da, onıń eki shıńın Kipoo hám Kimawenze dep ataydı. Shıńlardıń atları - ádette Kibo hám Mavensi dep beriledi. Kibodaǵı qarǵa baylanıslı «daqlı» hám Mavensi shıńı sebepli «sınǵan tóbe» mánisin ańlatadı. Chagganıń «Kilimandjaro» tawına órmelep shıǵıwǵa bolmaydı. Bul bolsa kilemanjaare yamasa kilemajyaro dep atawınan kelip shıqqan bolıwı múmkin hám sayaxatshılar bunı onıń atı sıpatında nadurıs túsinedi. Atama kichagga tiliniń etimologiyasındaǵı kileme, «jeńetuǵın nárse» yamasa kilelema, «qıyınlasqan yamasa múmkin bolmaǵan nárse»ge tiykarlanadı. Jaro qus yamasa kárwan jyaro sózlerinen kelip shıqqan.

1860-jılda Iogann Lyudvig Krapf suaxılılar Kilimandjaro atın qollanǵanın hám bul «ullılıq tawı» yáki «kárwanlar tawı» degen mánisti ańlatıwın jazǵan, njaro «ullılıq» yáki jaro «kárwanlar» dep awdarmalanǵan. 1885-jılda shotlandiyalı izertlewshi Jozef Tomson alternativ sıpatında «aq taw»dı, njaro bolsa aq reńdi bildiriwin xabarlaǵan. Suaxili tiliniń bul etimologiyalıq jandasıwı sın pikirge alınadı, sebebi kilima mlima (taw)nıń kishireytilgen kórinisi bolıp , tiykarınan «tóbelik» degen mánisti ańlatadı. Biraq, mlima eki shoqqınıń atı Kipoo hám Kimawenze menen shatastırıw arqalı kilima retinde nadurıs kórsetilgen bolıwı múmkin.

Krapf 1849-jılı Wakamba baslıǵı menen saparı haqqında aytıp ótedi, ol tawdı Kima jajeu, yaǵnıy «aq taw» dep ataǵan. Jáne bir túsinik, jyaro tawdı buzǵınshılardan qorǵawshı quday yamasa qudayǵa tiyisli bolıwı múmkin.

XIX ásirdiń 80-jıllarında taw Germaniyanıń Shıǵıs Afrikasınıń bir bólimine aylandı hám nemis tilinde Kilima-Ndscharo dep atalǵan. 1889-jılı Xans Meyer Kibodaģı eń joqarı shıńģa erisip, Kaiser Vilgelm ushın Kaiser-Vilgelm-Spitze dep atadı. Zanzibar revolyuciyası hám 1964-jılı Tanzaniya dúzilgennen keyin, shoqqı Uhuru shoqqısı dep ózgertildi: suaxili tilindegi «Azatlıq shıńı».

Kilimandjaro, 2012-jıl mart

Muzlıqlar

1912-2018-jıllarda Kilimanjaro muzlıqlarınıń sheginiwi.

Kibo muz qalpaǵı Kilimandjaronıń az bólsheklengen, úlken massiv taw bolıp, qar sızıǵınan joqarı kóterilgeni sebepli payda bolǵan. Qalpaq tarqalıp, shetlerinde ayırım muzlıqlarǵa bólinedi. Muz qalpaǵınıń oraylıq bólimi Kibo krateriniń bar bolıwı sebepli úziliske ushıraǵan. Joqarı muzlıqlar hám muz maydanları úlken gorizontal qozģalıslardı kórsetpeydi, sebebi olardıń qalınlıǵı úlken deformaciyanıń aldın aladı.

2005-jılı Rebmann muzlıǵınıń vertikal diywalı, fonında 70 km (43 mi) uzaqlıqtaǵı Meru tawı

Vertikal muzlıq shegarasınıń diywalı 1998-jılı quyashtıń shıǵıwında Gilman noqatınan krater sheńberinde kóringen.

Hawa-rayı

Kilimanjaro klimatına tawdıń biyikligi, ekvatorial sawda samalları menen joqarı biyikliktegi qarsı samallarınıń bir waqıtta tásir etiwine múmkinshilik beretuģın hám tawdıń jekkelengen jaylasıwı tásir etedi. Kilimanjaroda kúndiz joqarıģa, al túnde tómenge qaray esiwshi samallar bar, bul rejim tawdıń arqa tárepine qaraǵanda qubla tárepinde kúshlirek boladı. Tegislik bolǵan qubla qaptallar uzınıraq bolıp, atmosferaģa kúshlirek tásir kórsetedi. 

Kilimandjaroda eki túrli jawın-shashın máwsimi bar, birinshisi mart-may aylarında, ekinshisi noyabr aylarında boladı. Arqa janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarı qubla janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarına salıstırǵanda bir qansha az boladı. Tómengi qubla janbawırı jılına 800 den 900 ge shekem (31 den 35 ge shekem), 1500 m biyiklikte 1500 den 2000 mm ge shekem (59 den 79 ge shekem) kóteriledi hám toǵay poyasında 2000 den 2300 m ge shekem (6600 den 7500 ge shekem) 3000 mm den bir bólegi asadı. Alp zonasında jıllıq jawın-shashın muģdarı 200 mm ge shekem kemeyedi.

Shıń aymaǵında ortasha temperatura shama menen −7 °C (19 °F). Arqa muz maydanında (NIF) túndegi bet temperaturası ortasha −9 °C (16 °F) qa shekem tómenleydi, kúndiz ortasha eń joqarı temperatura −4 °C (25 °F) boladı. Keskin radiaciyalıq suwıw túnde NIF -15 °C den -27 °C ga shekem suwıwı múmkin.

Qar jawıwı jıldıń qálegen máwsiminde júz beriwi múmkin, biraq tiykarınan Tanzaniyanıń arqa tárepindegi eki jawınlı máwsim menen baylanıslı. Shıń aymaǵında jawın-shashın, tiykarınan, jılına 250 den 500 mm ge shekem (9,8 den 19,7 dyuymǵa shekem) qar hám graupel túrinde boladı hám kúnler yamasa jıllar dawamında ózgerip turadı.

Hawa-rayı zonası

• Toǵaylıq / Tómengi janbawır:, 800 to 1,800 m (2,600 to 5,900 ft)
• Jawınlı toǵay: 1,800 to 2,800 m (5,900 to 9,200 ft)
• Heather / Moorland: 2,800 to 4,000 m (9,200 to 13,100 ft)
• Alp shóli: 4,000 to 5,000 m (13,000 to 16,000 ft)
• Arktika: 5,000 to 5,895 m (16,404 to 19,341 ft).

Kilimandjaroda taw júk tasıwshıları

«Kilimandjaro» milliy parki 2013-jılı 51 million AQSh dolları muģdarında dáramat keltirdi: 285 Tanzaniyalı milliy parkler arasında ekinshi orındı iyeledi. Tanzaniya milliy parkler basqarmasınıń xabar beriwinshe, parkte 2011—2012-byudjet jılı dawamında 57 456 turist dizimge alınǵan, olardan 16 425 adam tawǵa shıqqan; parktiń basqarıw rejesi boyınsha jıllıq quwatlılıǵı 28 470 adamdı quraydı. Tawǵa shıǵıwshılar 2007-jılı 11 000 ǵa shamalas gid, júk tasıwshı hám aspaz ushın turaqlı emes hám máwsimlik jumıs orınların jaratqan. Tanzaniya húkimeti Kilimandjaro milliy parkin turistlik orın sıpatında tanılıwı sebepli barıw múmkinshiligin jaqsılaw maqsetinde jol infrastrukturasına investiciya kirgizdi. Tanzaniyada Kilimandjaro xalıqaralıq aeroportı áhmiyetli transport uzeli esaplanadı.

Derekler

Kitaplar

• Krapf, Johann Ludwig; Ravenstein, Ernest George. Travels, Researches, and Missionary Labours, During an Eighteen Years' Residence in Eastern Africa: Together with Journeys to Jagga, Usambara, Ukambani, Shoa, Abessinia and Khartum, and a Coasting Voyage from Nombaz to Cape Delgado. Trübner hám Company, Paternoster Row, 1860. 
• Thomson, Joseph. Through Masai land: a journey of exploration among the snowclad volcanic mountains and strange tribes of eastern equatorial Africa, authored by Johann Ludwig Krapf and Ernest George Ravenstein, Low, Marston, Searle, & Rivington, London, 1887, 1887.