Kontentke ótiw

Kompyuter tarmaǵı

Wikipedia, erkin enciklopediya

Kompyuter tarmaǵı (ingl. computer network) ‒ bul tarmaq túyinlerinde jaylasqan yamasa olar tárepinen beriletuǵın resurslardı bólisetuǵın kompyuterler toplamı. Kompyuterler óz-ara baylanısıw ushın cifrlı baylanıslar arqalı ulıwma baylanıs protokolların qollanadı. Bul baylanıslar fizikalıq sımlı, optikalıq hám sımsız radio-jiyilik usıllarına tiykarlanǵan telekommunikaciya tarmaq texnologiyalarınan quralǵan, olar túrli tarmaq topologiyalarında jaylastırılıwı múmkin.

Kompyuter tarmaǵınıń túyinleri jeke kompyuterlerdi, serverlerdi, tarmaq apparatlıq támiynatın yamasa basqa arnawlı yamasa ulıwma maqsetli xostlardı óz ishine alıwı múmkin. Olar tarmaq adresleri menen anıqlanadı hám xost atlarına iye bolıwı múmkin. Xost atları túyinler ushın este qalatuǵın belgiler xızmetin atqaradı hám dáslepki tayınlawdan keyin siyrek ózgertiledi. Tarmaq adresleri Internet Protokolı sıyaqlı baylanıs protokolları arqalı túyinlerdi tabıw hám anıqlaw ushın xızmet etedi.

Kompyuter tarmaqları signallardı tasıw ushın qollanılatuǵın jiberiw ortalıǵı, ótkiziw sızıǵı keńligi, tarmaq trafigin shólkemlestiriw ushın baylanıs protokolları, tarmaq ólshemi, topologiya, trafikti basqarıw mexanizmleri hám shólkemlik maqsetler sıyaqlı kóp kriteriyler boyınsha klassifikaciyalanıwı múmkin.

Kompyuter tarmaqları Dúnya júzilik Tor tarmaǵına kiriw, cifrlı video hám audio, qollanba hám saqlaw serverlerin, printerler hám faks mashinaların birge qollanıw, hám elektron pochta hám operativ xabar almasıw qollanbaların qollanıw sıyaqlı kóplegen qollanbalar hám xızmetlerdi qollaydı.

Tariyxı

Kompyuter tarmaqları teoriyalıq hám ámeliy qollanıwı menen baylanıslı pánlerge tiykarlanǵanlıqtan, onı kompyuter ilimi, kompyuter injeneriyası hám telekommunikaciya tarawı dep qarawǵa boladı. Kompyuter tarmaǵı keń kólemdegi texnologiyalıq rawajlanıwlar hám tariyxıy áhmiyetli waqıyalar tásirinde qáliplesti.

  • 1950-jıllardıń aqırında, AQSH áskeriy Yarım-Avtomatlastırılǵan Jer ústi Átirapı (SAGE) radar sisteması ushın Bell 101 modemi qollanılıp kompyuterler tarmaǵı qurıldı.[1][2][3] Bul AT&T Korporaciyası tárepinen 1958-jılı shıǵarılǵan, kompyuterler ushın birinshi kommerciyalıq modem edi. Modem cifrlı maǵlıwmatlardı ádettegi kondiciyasız telefon liniyaları arqalı sekundına 110 bit (bit/s) tezlikte jiberiwge múmkinshilik berdi.
  • 1959-jılı, Kristofer Strachi Birlesken Korollikte waqıt-bólisiw ushın patent ótinishin berdi hám Djon Makkarti MIT universitetinde paydalanıwshı baǵdarlamalarınıń waqıt-bólisiwin ámelge asırıw boyınsha birinshi joybardı basladı.[4][5][6][7] Sol jılı Strachi bul koncepciyanı Parijde ótkerilgen dáslepki YUNESKO Informaciyanı qayta islew konferenciyasında J. K. R. Liklayderge tapsırdı.[8] Makkarti eń dáslepki úsh waqıt-bólisiw sistemaların jaratıwda áhmiyetli rol oynadı (1961-jılı Úylesimli Waqıt-Bólisiw Sisteması, 1962-jılı BBN Waqıt-Bólisiw Sisteması hám 1963-jılı Dartmut Waqıt-Bólisiw Sisteması).
  • 1959-jılı, Anatoliy Kitov Sovet Socialistlik Respublikalar Awqamı Kommunistlik Partiyası Oraylıq Komitetine esaplaw orayları tarmaǵı tiykarında Sovet áskeriy kúshlerin hám Sovet ekonomikasın basqarıwdı qayta shólkemlestiriw boyınsha tolıq joba usındı.[9] Kitovtıń usınısı qabıl etilmedi, keyinirek 1962-jılǵı OGAS ekonomikanı basqarıw tarmaǵı joybarı da qabıl etilmedi.[10]
  • 1960-jılı, kommerciyalıq aviakompaniyalardıń rezervaciyalaw sisteması semi-avtomatik biznes izertlew ortalıǵı (SABRE) eki baylanısqan bas kompyuter menen onlayn rejimge ótti.
  • 1963-jılı, J. K. R. Liklayder keńse kásipleslerine "Intergalaktikalıq Kompyuter Tarmaǵı" koncepciyasın talqılap, memorandum jiberdi, bul kompyuter tarmaǵı kompyuter paydalanıwshıları arasında ulıwma baylanıslardı múmkin etiwge arnalǵan edi.
  • 1965-jılı, Western Electric kommutaciya strukturasında kompyuter basqarıwın ámelge asırǵan, keń qollanılatuǵın birinshi telefon ajıratqıshın engizdi.
  • 1960-jıllar dawamında,[11][12] Pol Baran hám Donald Devis tarmaq arqalı kompyuterler arasında maǵlıwmatlar almasıwı ushın paketli almasıw koncepciyasın ǵárezsiz túrde oylap taptı.[13][14][15][16] Barannıń jumısı tarqatılǵan tarmaq arqalı xabar bloklarınıń adaptiv marshrutlawın qamtıdı, biraq onda baǵdarlamalıq almasıwshılarǵa iye marshrutizatorlar da, tarmaqtıń ózi emes, al paydalanıwshılar isenimlilikti támiyinleytuǵın ideya da joq edi.[17][18][19][20] Devistiń ierarxiyalıq tarmaq dizaynı joqarı tezlikli marshrutizatorlardı, baylanıs protokolların hám ushınan-ushına principiniń mazmunın óz ishine aldı.[21][22][23] NPL tarmaǵı, Milliy Fizikalıq Laboratoriyada (Birlesken Korollik) jergilikli tarmaq, 1968-69-jıllarda 768 kbit/s tutasıwların qollanıp koncepciyanıń ámelge asırılıwında jol ashtı.[24] Barannıń da, Devistiń de oylap tabıwları kompyuter tarmaqlarınıń rawajlanıwına tásir etken áhmiyetli úlesler boldı.[25][26][27]
  • 1969-jılı, ARPANETtiń birinshi tórt noqatı Kaliforniya Universiteti Los-Andjeleste, Stenford Izertlew Institutı, Kaliforniya Universiteti Santa-Barbarada hám Yuta Universitetinde 50 kbit/s tezliktegi baylanıslar menen biriktirildi.[28] Tiykarınan Bob Kan tárepinen proektlestirilgen, tarmaqtıń marshrutizaciyası, aǵım basqarıwı, baǵdarlamalıq támiynatı hám tarmaq basqarıwı Bolt Beranek hám Nyuman kompaniyasında islewshi IMP komandası tárepinen jaratıldı.[29][30] 1970-jıllardıń basında, Leonard Kleynrok paket almasıw tarmaqlarınıń jumısın modellestiriw boyınsha matematikalıq jumıslardı ámelge asırdı, bul ARPANETtiń rawajlanıwına tiykar boldı.[31] 1970-jıllardıń aqırında student Faruk Kamun menen birge ierarxiyalıq marshrutizaciya boyınsha teoriyalıq jumısları búgingi kúnde de Internettiń jumısı ushın áhmiyetli bolıp qalmaqta.[32][33]
  • 1972-jılı, kommerciyalıq xızmetler birinshi ret Evropada eksperimental jámiyetlik maǵlıwmat tarmaqlarında engizildi.[34]
  • 1973-jılı, Lui Puzin basshılıǵındaǵı francuz CYCLADES tarmaǵı maǵlıwmatlardıń isenimli jetkeriliwin tarmaqtıń oraylastırılǵan xızmeti emes, al xostlardıń juwapkershiligine qoyǵan birinshi tarmaq boldı.[35]
  • 1973-jılı, Peter Kirshteyn London Universitet Kolledjinde (UCL) tarmaq aralıq baylanıslardı ámelge asırdı, ARPANETti Britaniya akademiyalıq tarmaqlarına baylanıstırıp, birinshi xalıqaralıq geterogen kompyuter tarmaǵın jarattı.[36][37]
  • 1973-jılı, Robert Metkalf Xerox PARC-ta Ethernet haqqında rásmiy xattı jazdı, bul tarmaq sisteması 1960-jıllarda Norman Abramson hám Gavayi Universitetindegi sherikleri tárepinen jaratılǵan Aloxa tarmaǵına tiykarlanǵan edi. Metkalf, Djon Shox, Yogen Dalal, Ed Taft hám Batler Lempson menen birge tarmaq aralıq baylanıs ushın PARC Universal Packet-ti de jarattı.[38]
  • 1974-jılı, Vint Serf hám Bob Kan ózleriniń tarmaq aralıq baylanıs boyınsha seminar maqalasın, "A Protocol for Packet Network Intercommunication"dı járiyaladı.[39] Sol jılı keyinirek, Serf, Yogen Dalal hám Karl Sanshayn birinshi Transmission Control Protocol (TCP) specifikaciyasın jazdı, "Internet" sózin tarmaq aralıq baylanıs ushın qısqartpa sıpatında qollanıp.
  • 1976-jılı iyul ayında, Robert Metkalf hám Devid Boggs "Ethernet: Distributed Packet Switching for Local Computer Networks"[40] maqalasın járiyaladı hám 1977 hám 1978-jıllarda alınǵan bir neshe patentler boyınsha birge islesti.
  • Evropa, Arqa Amerika hám Yaponiyada jámiyetlik maǵlıwmat tarmaqları 1970-jıllardıń aqırlarında X.25-ti qollanıwdı basladı hám X.75 arqalı biriktirildi. Bul tiykarǵı infrastruktura 1980-jıllarda TCP/IP tarmaqların keńeytiw ushın qollanıldı.[41]
  • 1976-jılı, Datapoint Korporaciyasınıń Djon Merfisi ARCNET-ti jarattı, bul saqlaw qurılmaların bólisiw ushın birinshi qollanılǵan token ótkiziw tarmaǵı edi.
  • 1977-jılı, birinshi uzaq aralıqlı optikalıq talshıqlı tarmaq GTE tárepinen Kaliforniyadaǵı Long-Bichte engizildi.
  • 1979-jılı, Robert Metkalf Ethernet-ti ashıq standart etiwge umtıldı.[42]
  • 1980-jılı, Ethernet dáslepki 2.94 Mbit/s protokolınan Ron Kreyn, Bob Garner, Roy Ogus,[43] hám Yogen Dalal tárepinen jaratılǵan 10 Mbit/s protokolına jańalandı.[44]
  • 1995-jılı, Ethernet ushın ótkiziw tezligi 10 Mbit/s-ten 100 Mbit/s-ke kóbeytildi. 1998-jılǵa kelip, Ethernet 1 Gbit/s ótkiziw tezligin qolladı. Keyinirek, 400 Gbit/s-ke shekem joqarı tezlikler qosıldı (2018-jılǵa shekem). Ethernet masshtabınıń ósiriw onıń úziliksiz qollanılıwına úles qosqan faktor boldı.[42]

Qollanıwı

Kompyuter tarmaqları paydalanıwshılardıń bir-biri menen elektron pochta, tez xabar almasıw, onlayn sáwbet, dawıslı hám video qońırawlar hám video konferenciyalar sıyaqlı hár túrli elektron usıllar arqalı baylanısıwın jaqsılaydı. Tarmaqlar sonday-aq esaplaw resursların bólisiwge múmkinshilik beredi. Mısalı, paydalanıwshı hújjetti bólisilgen printerde basıp shıǵara aladı yamasa bólisilgen saqlaw qurılmalarınan paydalana aladı. Bunnan tısqarı, tarmaqlar fayllar hám informaciyanı bólisiwge múmkinshilik beredi, ruqsat etilgen paydalanıwshılarǵa basqa kompyuterlerde saqlanǵan maǵlıwmatlarǵa kiriw imkaniyatın beredi. Bólistirilgen esaplaw tapsırmalardı birgelikte orınlaw ushın tarmaqtaǵı bir neshe kompyuterlerdiń resurslarınan paydalanadı.

Tarmaq paketi

Tarmaq paketi

Kópshilik zamanagóy kompyuter tarmaqları paket rejimindegi uzatıwǵa tiykarlanǵan protokollardan paydalanadı. Tarmaq paketi - bul paketli kommutaciyalanǵan tarmaq arqalı tasılatuǵın formatlanǵan maǵlıwmat birligi.

Paketler eki túrli maǵlıwmattan ibarat: basqarıw informaciyası hám paydalanıwshı maǵlıwmatları (paydalı júk). Basqarıw informaciyası tarmaqqa paydalanıwshı maǵlıwmatların jetkeriw ushın kerek bolǵan maǵlıwmatlardı beredi, mısalı, derek hám mánzil tarmaq adresleri, qátelerdi anıqlaw kodları hám izbe-izlik informaciyası. Ádette, basqarıw informaciyası paket basları hám sońǵı bólimlerinde, al paydalı júk maǵlıwmatları olardıń arasında jaylasadı.

Paketler menen uzatıw ortalıǵınıń ótkiziw qábileti, tarmaq shınjırlı kommutaciyalanǵan bolǵanǵa qaraǵanda paydalanıwshılar arasında jaqsıraq bólistiriledi. Bir paydalanıwshı paketlerdi jibermey atırǵanda, baylanıs basqa paydalanıwshılardıń paketleri menen toltırılıwı múmkin, sonlıqtan qárejet bólistiriledi hám baylanıs artıq júklenbese, salıstırma túrde az tásir etedi. Kóbinese pakettiń tarmaq arqalı ótiwi kerek bolǵan jolı dárhal qoljetimli bolmaydı. Bunday jaǵdayda paket gezekke qoyıladı hám baylanıs bos bolǵansha kútedi.

Paketli tarmaqlardıń fizikalıq baylanıs texnologiyaları ádette paketlerdiń ólshemin belgili bir maksimal uzatıw birligine (MTU) shekleydi. Uzınıraq xabar uzatılıwdan aldın bóleklerge bóliniwi múmkin hám paketler kelgennen keyin, olar dáslepki xabardı qayta qurıw ushın biriktiriledi.

Tarmaq topologiyası

Keń tarqalǵan tarmaq topologiyaları

Tarmaq túyinleri hám baylanıslarınıń fizikalıq yamasa geografiyalıq jaylasıwı ádette tarmaqqa salıstırmalı túrde az tásir etedi, biraq tarmaqtıń óz-ara baylanıslarınıń topologiyası onıń ótkiziw uqıplılıǵı hám isenimliligine aytarlıqtay tásir etiwi múmkin. Avtobus yamasa juldız tarmaqları sıyaqlı kóplegen texnologiyalarda bir jerde payda bolǵan qátelik pútkil tarmaqtıń islewden toqtawına alıp keliwi múmkin. Ulıwma alǵanda, qansha kóp óz-ara baylanıs bolsa, tarmaq sonshelli bekkem boladı; biraq onı ornatıw qımbatıraq boladı. Sonlıqtan, kópshilik tarmaq diagrammaları olardıń tarmaq topologiyası boyınsha dúziledi, bul tarmaq xostlarınıń logikalıq óz-ara baylanıslarınıń kartası bolıp tabıladı.

Keń tarqalǵan topologiyalar:

  • Avtobus tarmaǵı: barlıq túyinler ulıwma ortalıqqa usı ortalıq boylap qosılǵan. Bul dáslepki Ethernet te qollanılǵan jobalaw bolıp, 10BASE5 hám 10BASE2 dep atalǵan. Bul ele de maǵlıwmatlardı baylanıstırıw qatlamında keń tarqalǵan topologiya bolıp esaplanadı, degen menen házirgi fizikalıq qatlam variantları onıń ornına noqat-noqat baylanısların paydalanıp, juldız yamasa terek pishimin payda etedi.
  • Juldız tarmaǵı: barlıq túyinler arnawlı oraylıq túyinge qosılǵan. Bul kishkene kommutaciyalanǵan Ethernet LAN da tabılatuǵın tipik jobalaw bolıp, onda hár bir klient oraylıq tarmaq kommutatorına qosıladı, hám logikalıq jaqtan sımsız LAN da, onda hár bir sımsız klient oraylıq sımsız kiriw noqatına baylanısadı.
  • Saqıyna tarmaǵı: hár bir túyin óziniń shep hám oń qońsı túyinine qosılǵan, solay etip barlıq túyinler baylanısqan hám hár bir túyin basqa hár bir túyinge shepke yamasa ońǵa qaray túyinlerden ótiw arqalı jetiwi múmkin. Token ring tarmaqları hám Fiber Distributed Data Interface (FDDI) usınday topologiyanı paydalanǵan.
  • Tor tarmaǵı: hár bir túyin qálegen sanlı qońsılarǵa usınday jol menen qosılǵan, nátiyjede hár qanday túyinnen basqa hár qanday túyinge keminde bir ótiw jolı bar boladı.
  • Tolıq baylanısqan tarmaq: hár bir túyin tarmaqtaǵı basqa hár bir túyinge qosılǵan.
  • Terek tarmaǵı: túyinler ierarxiyalıq túrde jaylastırılǵan. Bul bir neshe kommutatorları bar hám artıqsha tor baylanısları joq úlkenirek Ethernet tarmaǵı ushın tábiyiy topologiya.

Tarmaqtaǵı túyinlerdiń fizikalıq jaylasıwı tarmaq topologiyasın sáwlelendirmewi múmkin. Mısalı, FDDI menen tarmaq topologiyası saqıyna bolıp tabıladı, biraq fizikalıq topologiya kóbinese juldız boladı, sebebi barlıq qońsılas baylanıslar oraylıq fizikalıq orın arqalı júrgiziliwi múmkin. Degen menen, fizikalıq jaylasıw tolıq áhmiyetsiz emes, óytkeni ulıwma kanallar hám úskeneler jaylasqan orınlar órt, elektr energiyasınıń óshiriliwi hám suw basıw sıyaqlı máseleler sebepli birden-bir qátelik noqatların kórsetiwi múmkin.

Qabatlaw tarmaǵı

Qabatlaw tarmaqtıń úlgisi

Qabatlaw tarmaq - bul basqa tarmaqtıń ústine qurılǵan virtual tarmaq. Qabatlaw tarmaqtaǵı túyinler virtual yamasa logikalıq baylanıslar arqalı qosılǵan. Hár bir baylanıs tiykarǵı tarmaqtaǵı bir neshe fizikalıq baylanıslar arqalı ótetuǵın jolǵa sáykes keledi. Qabatlaw tarmaqtıń topologiyası tiykarǵı tarmaqtıń topologiyasınan ózgeshe bolıwı múmkin (hám kóbinese ózgeshe boladı). Mısalı, kóplegen teń qatnasıwshı tarmaqlar qabatlaw tarmaqlar bolıp tabıladı. Olar Internettiń ústinde jumıs isleytuǵın virtual baylanıslar sistemasınıń túyinleri retinde shólkemlestirilgen.[45]

Qabatlaw tarmaqlar tarmaq dúziwdiń dáslepki kúnlerinen beri qollanılıp kelgen, hátte maǵlıwmat tarmaqları rawajlanbastan burın, kompyuterler modemler arqalı telefon liniyaları menen baylanısqan waqıtta da qollanılǵan.

Qabatlaw tarmaǵınıń eń áhmiyetli mısalı - Internettiń ózi. Internet dáslep telefon tarmaǵınıń ústine qurılǵan qabatlaw tarmaq sıpatında payda boldı. Hátte búgingi kúnde de, hár bir Internet túyini basqa qálegen túyin menen hár túrli topologiya hám texnologiyalarǵa iye bolǵan tiykarǵı subtarmaqlar toǵı arqalı baylanısa aladı. Adres sheshiw hám marshrutizaciya - tolıq baylanısqan IP qabatlaw tarmaǵın onıń tiykarǵı tarmaǵına sáykeslestiriwge múmkinshilik beretuǵın qurallar bolıp tabıladı.

Qabatlaw tarmaǵınıń jáne bir mısalı - bul tarmaqtaǵı túyinlerge giltlerdi sáykeslestiretuǵın bólistirilgen xesh kestesi. Bul jaǵdayda, tiykarǵı tarmaq - IP tarmaǵı, al qabatlaw tarmaq - giltler menen indekslengen keste (ámelde karta).

Qabatlaw tarmaqlar, sonday-aq, Internet marshrutizaciyasın jaqsılaw usılı sıpatında usınılǵan, mısalı, xızmet sapası kepillikleri arqalı joqarı sapalı aǵımlı medianı ámelge asırıw ushın. IntServ, DiffServ hám IP kóp noqatlı tarqatıw sıyaqlı aldıńǵı usınıslar keń qabıl etilmedi, sebebi olar tarmaqtaǵı barlıq marshrutizatorlardı ózgertiwdi talap etedi. Ekinshi tárepten, qabatlaw tarmaǵı Internet xızmet kórsetiwshileriniń járdemisiz, qabatlaw protokol baǵdarlamalıq támiynatın iske túsiretuǵın aqırǵı xostlarda áste-aqırın engiziliwi múmkin. Qabatlaw tarmaǵı eki qabatlaw túyin arasındaǵı tiykarǵı tarmaqta paketlerdiń qalay baǵdarlanıwın qadaǵalay almaydı, biraq ol, mısalı, xabar óz mánziline jetpesten aldın ótetuǵın qabatlaw túyinler izbe-izligin basqara aladı.

Mısalı, Akamai Technologies isenimli, nátiyjeli kontent jetkiziwdi (kóp noqatlı tarqatıwdıń bir túri) támiyinleytuǵın qabatlaw tarmaqtı basqaradı. Ilimiy izertlewler aqırǵı sistema kóp noqatlı tarqatıwın,[46] bekkem baǵdarlawdı hám xızmet sapasın úyreniwdi óz ishine aladı.

Tarmaq baylanısları

Kompyuter tarmaǵın payda etiw ushın qurılmalardı baylanıstırıwda qollanılatuǵın uzatıw ortalıqları (ádebiyatlarda kóbinese fizikalıq ortalıq dep ataladı) elektr kabeli, optikalıq talshıq hám bos keńislikti óz ishine aladı. OSI modelinde ortalıqtı basqarıw ushın baǵdarlamalıq támiynat 1 hám 2-qatlamlarda ‒ fizikalıq qatlam hám maǵlıwmat baylanısı qatlamında anıqlanǵan.

Lokal tarmaq (LAN) texnologiyasında mıs hám talshıqlı ortalıqlardı paydalanatuǵın keń tarqalǵan topar ulıwma Ethernet dep ataladı. Ethernet arqalı tarmaqlanǵan qurılmalar arasında baylanıstı támiyinleytuǵın ortalıq hám protokol standartları IEEE 802.3 tárepinen belgilengen. Sımsız LAN standartları radio tolqınların paydalanadı, basqaları uzatıw ortalıǵı sıpatında infraqızıl signallardı qollanadı. Elektr tarmaǵı arqalı baylanıs maǵlıwmatlardı uzatıw ushın imarattıń elektr kabelin paydalanadı.

Sımlı

Bundle of glass threads with light emitting from the ends
Optikalıq talshıqlı kabeller jaqtını bir kompyuterden/tarmaq túyininen ekinshisine jiberiw ushın qollanıladı.

Kompyuter tarmaqlarında tómendegi sımlı texnologiya klassları qollanıladı.

  • Koaksial kabeli kabelli televidenie sistemaları, keńse imaratları hám basqa jumıs orınlarında lokal tarmaqlar ushın keń qollanıladı. Jiberiw tezligi sekundına 200 million bitten 500 million bitten aslamǵa shekem jetedi.
  • ITU-T G.hn texnologiyası bar úy sımların (koaksial kabeli, telefon sızıqları hám elektr sızıqları) paydalanıp joqarı tezlikli lokal tarmaq dúzedi.
  • Buralǵan jup kabeli sımlı Ethernet hám basqa standartlar ushın qollanıladı. Ol ádette dawıs hám maǵlıwmat jiberiw ushın paydalanılıwı múmkin bolǵan 4 jup mıs kabelinen ibarat. Eki sımnıń birge burılıp qollanılıwı kross-tásir hám elektromagnit indukciyasın azaytıwǵa járdem beredi. Uzatıw tezligi sekundına 2 megabitten 10 gigabitke shekem. Burılǵan jup kabeli eki túrde boladı: qorǵalmaǵan burılǵan jup (UTP) hám qorǵalǵan burılǵan jup (STP). Hár bir túr hár qıylı jaǵdaylarda qollanıw ushın dúzilgen bir neshe kategoriya reytinginde keledi.
World map with red and blue lines
2007-jılǵı dúnya júzi boyınsha suw astı optikalıq talshıqlı telekommunikaciya kabellerin kórsetetuǵın karta.
  • Optikalıq talshıq - bul shiyshe talshıq. Ol lazerler hám optikalıq kúsheytkishler arqalı maǵlıwmattı kórsetetuǵın jaqtı impulsların alıp júredi. Optikalıq talshıqlardıń metall sımlarǵa salıstırǵanda ayırım artıqmashlıqları - júdá tómen jiberiw joǵaltıwı hám elektr tásirine qarsı turıwı. Tıǵız tolqın bóliw multipleksorlawın qollanıp, optikalıq talshıqlar jaqtınıń hár qıylı tolqın uzınlıqlarında bir waqıtta bir neshe maǵlıwmat aǵımların alıp júre aladı, bul maǵlıwmatlardıń jiberiw tezligin sekundına trillionlaǵan bitke shekem kóbeytedi. Optikalıq talshıqlar júdá joqarı maǵlıwmat tezliklerin alıp júretuǵın uzın kabel jolları ushın qollanılıwı múmkin hám kontinentlerdi baylanıstırıw ushın suw astı kommunikaciya kabelleri ushın qollanıladı. Eki tiykarǵı optikalıq talshıq túri bar: bir rejimli optikalıq talshıq (SMF) hám kóp rejimli optikalıq talshıq (MMF). Bir rejimli talshıqtıń artıqmashlıǵı - kogerent signaldı onlaǵan yamasa hátte júz kilometrge shekem saqlay alıwı. Kóp rejimli talshıq terminalǵa jalǵaw arzanıraq, biraq maǵlıwmat tezligi hám kabel dárejesine baylanıslı bir neshe júz yamasa tek bir neshe on metr menen sheklengen.[47]

Sımsız

Black laptop with the router in the background
Kompyuterler kóbinese sımsız baylanıslar arqalı tarmaqlarǵa qosıladı.

Tarmaq baylanısları radio yamasa basqa elektromagnit baylanıs quralları arqalı sımsız ornatılıwı múmkin.

  • Jer ústi mikrotolqınları – Jer ústi mikrotolqınlı baylanıs jer betindegi jiberiwshiler hám qabıllawshılardı qollanadı, olar sputnik tabaqlarına uqsaydı. Jer ústi mikrotolqınları tómen gigagerc diapazonında bolıp, barlıq baylanıslardı kóz kóriwine shekleydi. Retranslyaciya stanciyaları shama menen 64 km (40 milya) aralıqta jaylasqan.
  • Baylanıs sputnikleri – Sputnikler de mikrotolqınlar arqalı baylanısadı. Sputnikler kosmosta, ádette ekvatordan 35,400 km (22,000 milya) biyiklikte geosinxron orbitada jaylasqan. Bul Jer orbitasında aylanıwshı sistemalar dawıs, maǵlıwmat hám televidenie signalların qabıllaw hám retranslyaciya qılıw imkaniyatına iye.
  • Uyalı tarmaqlar bir neshe radio baylanıs texnologiyaların qollanadı. Bul sistemalar qamtılǵan aymaqtı bir neshe geografiyalıq aymaqlarǵa bóledi. Hár bir aymaq tómen quwatlı qabıllawshı-jiberiwshi menen támiyinlengen.
  • Radio hám keń spektrli texnologiyalar – Sımsız lokal tarmaqlar (LAN) cifrlı uyalı baylanısqa uqsas joqarı jiyilikli radio texnologiyasın qollanadı. Sımsız LANlar sheklengen aymaqta bir neshe qurılmalar arasında baylanıstı támiyinlew ushın keń spektrli texnologiyanı qollanadı. IEEE 802.11 standartı Wi-Fi dep atalatuǵın ashıq standartlı sımsız radiotolqınlı texnologiyanıń keń tarqalǵan túrin anıqlaydı.
  • Erkin keńisliktegi optikalıq baylanıs kórinetuǵın yamasa kórinbeytuǵın jaqtılıqtı baylanıs ushın qollanadı. Kópshilik jaǵdaylarda, kóz kóriwi boyınsha tarqalıw qollanıladı, bul baylanısıwshı qurılmalardıń fizikalıq jaylasıwın shekleydi.
  • Internetti planetalar aralıq ólshemlerge radio tolqınlar hám optikalıq qurallar arqalı keńeytiw, Planetalar aralıq Internet.[48]
  • IP over Avian Carriers (Quslar arqalı IP) kúlkili 1 aprel kommentariyler sorawı sıpatında shıǵarılǵan . Ol 2001-jılı haqıyqıy turmısta ámelge asırılǵan.[49]

Sońǵı eki jaǵdayda úlken aylanıp ótiw keshigiw waqtı bar, bul eki tárepleme baylanıstı ásteletedi, biraq úlken kólemdegi informaciyanı jiberiwge kesent etpeydi (olar joqarı ótkiziw qábiletine iye bolıwı múmkin).

Tarmaq túyinleri

Fizikalıq tarqatıw ortalarınan tısqarı, tarmaqlar qosımsha tiykarǵı sistema qurılıs bloklarınnan qurıladı, mısalı, tarmaq interfeys kontrollerleri, repiterler, xablar, kópirler, kommutatorlar, marshrutizatorlar, modemler hám brandmauerler. Hár qanday belgili úskene kóplegen qurılıs blokların óz ishine aladı hám sonıń menen birge bir neshe funkciyalardı orınlay aladı.

Tarmaq interfeysleri

A network interface circuit with a port for ATM
Qosımsha karta formasındaǵı ATM tarmaq interfeysi. Kóp tarmaq interfeysleri ornatılǵan.

Tarmaq interfeys kontrolleri (NIC) kompyuterdi tarmaq ortasına jalǵaytuǵın hám tómen dárejedegi tarmaq informaciyasın islew qábiletine iye kompyuter apparatlıq támiynatı bolıp tabıladı. Mısalı, NIC kabeldi jalǵaw ushın konnektorǵa yamasa sımsız tarqatıw hám qabıllaw ushın antennaǵa hám baylanıslı sxemaǵa iye bolıwı múmkin.

Ethernet tarmaqlarında hár bir NIC-te unikal Mediaǵa Kirsiw Kontrolı (MAC) adresi bar‒ádette kontrollerdiń turaqlı yadında saqlanadı. Tarmaq qurılmaları arasında adres qáteleriniń aldın alıw ushın Elektr hám Elektronika Injenerleri Institutı (IEEE) MAC adresi unikallıǵın saqlaydı hám basqaradı. Ethernet MAC adresiniń ólshemi altı oktet. Eń áhmiyetli úsh oktet NIC islep shıǵarıwshıların anıqlaw ushın rezervlestirilgen. Bul islep shıǵarıwshılar, tek ózlerine berilgen prefikslerdi paydalanıp, olar islep shıǵarǵan hár bir Ethernet interfeysiniń eń az áhmiyetli úsh oktetin unikal túrde beredi.

Repiterler hám xablar

Repiter‒tarmaq signalın qabıllawshı, onı kereksiz shawqımlardan tazalawshı hám qayta jańalawshı elektronlıq qurılma. Signal joqarı quwat dárejesinde yamasa tosıqtıń ekinshi tárepine qayta beriledi, sonıń menen birge signal degradaciyasız uzaǵıraq aralıqlardı qamtıp aladı. Kóp oralǵan jup Ethernet konfiguraciyalarında, 100 metrden uzaǵıraq júrgen kabel ushın repiterler talap etiledi. Optikalıq talshıqlar menen, repiterler onlaǵan hátte júzlegen kilometr aralıqta bolıwı múmkin.

Repiterler OSI modeliniń fizikalıq qabatında isleydi, biraq signaldı qayta jańalaw ushın ele de az waqıt talap etedi. Bul tarmaq ónimdarlıǵına tásir etetuǵın hám durıs funkciyaǵa tásir etetuǵın tarqalıw keshigiwin keltirip shıǵarıwı múmkin. Sonıń nátiyjesinde, kóp tarmaq arxitekturaları tarmaqta paydalanılatuǵın repiterler sanın shekleydi, mısalı, Ethernet 5-4-3 qaǵıydası.

Kóp portlı Ethernet repiteri Ethernet xabı retinde belgili. Tarmaq signalların qayta jańalaw hám tarqatıwdan tısqarı, repiter xabı tarmaq ushın soǵılısıwdı anıqlawǵa hám qáte izolyaciyasına járdem beredi. LANlardaǵı xablar hám repiterler zamanagóy tarmaq kommutatorları menen kóp jaǵdayda gónergen.

Kópirler hám kommutatorlar

Tarmaq kópirleri hám tarmaq kommutatorları xabtan túpkilikli ayırmashılıǵı, olar tek baylanısqa qatnasqan portlarǵa freymlerdi jiberedi, al xab barlıq portlarǵa jiberedi. Kópirlerde tek eki port bar, biraq kommutatordı kóp portlı kópir dep oylawǵa boladı. Kommutatorlarda ádette kóp portlar boladı, bul qurılmalar ushın juldız tárizli topologiyanı hám qosımsha kommutatorlardı kaskadlawdı jeńillestiredi.

Kópirler hám kommutatorlar OSI modeliniń maǵlıwmat baylanıs qabatında (2-qabat) isleydi hám bir jergilikli tarmaqtı qurastırıw ushın eki yamasa onnan da kóp tarmaq segmentleri arasında trafikti kópirleydi. Ekewi de hár bir freymdegi maqsetli MAC adresine tiykarlanıp portlar arasında maǵlıwmat kadrların jiberetuǵın qurılmalar. Olar qabıl etilgen kadrlardıń derek adreslerin tekseriw arqalı fizikalıq portlardıń MAC adresleri menen baylanısın úyrenedi hám kerek bolǵanda ǵana freymlerdi jiberedi. Eger belgisiz maqsetli MAC baǵdarlanǵan bolsa, qurılma derek ushınan basqa barlıq portlarǵa talaptı tarqatadı hám juwaptan jaylasıwdı anıqlaydı.

Kópirler hám kommutatorlar tarmaqtıń soǵılısıw domenin bóledi, biraq bir tarqatıw domenin saqlaydı. Kópirlew hám kommutaciya arqalı tarmaq segmentlew úlken, tıǵız tarmaqtı kishirek, nátiyjeli tarmaqlardıń agregaciyasına bóliwge járdem beredi.

Marshrutizatorlar

Ádettegi úy yamasa kishi ofis marshrutizatorı ADSL telefon liniyası hám Ethernet tarmaq kabel baylanısların kórsetedi.

Marshrutizator‒pakette qosılǵan adreslew yamasa marshrutlaw informaciyasın islew arqalı tarmaqlar arasında paketlerdi jiberetuǵın tarmaq aralıq qurılma. Marshrutlaw informaciyası kóbinese marshrutlaw kestesi menen birge qayta isleniledi. Marshrutizator paketlerdi qayda jiberiw kerekligin anıqlaw ushın óz marshrutlaw kestesin paydalanadı hám júdá úlken tarmaqlar ushın nátiyjesiz bolǵan paketlerdi tarqatıwdı talap etpeydi.

Modemler

Modemler (modulyator-demodulyator) cifrlı tarmaq trafigi ushın baslanǵısh túrde islep shıǵarılmaǵan sım arqalı yamasa sımsız tarmaq túyinlerin jalǵaw ushın paydalanıladı. Bunı islew ushın bir yamasa onnan da kóp tasıwshı signallar beriw ushın talap etiletuǵın qásiyetlerdi beriw ushın islep shıǵarılǵan analog signalın islep shıǵarıw ushın cifrlı signal menen modulyaciyalanadı. Dáslepki modemler standartlı dawıs telefon liniyası arqalı jiberilgen audio signalların modulyaciyaladı. Modemler házirgi waqıtta da cifrlı abonentlik liniya texnologiyasın paydalanıp telefon liniyaları ushın hám DOCSIS texnologiyasın paydalanıp kabel televidenie sistemaları ushın keńnen paydalanıladı.

Brandmauerler

Bul jeke tarmaqtı jámiyetlik tarmaqtan bólip turatuǵın brandmauerdiń súwreti

Brandmauer‒tarmaq qáwipsizligin hám kiriw qaǵıydaların basqarıw ushın tarmaq qurılması yamasa baǵdarlamalıq támiynat. Brandmauerler qáwipsiz ishki tarmaqlar hám Internet sıyaqlı potencial qáwipsiz sırtqı tarmaqlar arasındaǵı baylanıslarǵa ornatıladı. Brandmauerler ádette tanılmaǵan dereklerden kiriw sorawların qabıl etpew ushın, al tanılǵanlarınan ámellerge ruqsat beriw ushın konfiguraciyalanadı. Brandmauerlerdiń tarmaq qáwipsizligindegi áhmiyetli roli kiberhújimlerdiń turaqlı ósiwi menen parallel túrde ósedi.

Baylanıs protokolları

Protocols in relation to the Internet layering scheme.
TCP/IP modeli hám onıń modeldiń túrli qatlamlarında paydalanılatuǵın keń taralǵan protokollar menen baylanısı
When a router is present, message flows go down through protocol layers, across to the router, up the stack inside the router, and back down again and is sent on to the final destination where it climbs back up the stack
Marshrutizator bar bolǵanda, xabar aǵımları protokol qatlamları arqalı tómenge, marshrutizatorǵa ótip, marshrutizator ishindegi stek arqalı joqarıǵa kóteriledi hám qaytadan tómenge túsip, stek arqalı qaytadan joqarıǵa kóteriletuǵın aqırǵı maqsetke jiberiledi.Marshrutizator (R) bar bolǵanda TCP/IP modeliniń tórt qatlamındaǵı eki qurılma (A-B) arasındaǵı xabar aǵımları. Qızıl aǵımlar nátiyjeli baylanıs jolları, qara jollar haqıyqıy tarmaq baylanısları arqalı.

Baylanıs protokolı‒tarmaq arqalı informaciya almasıw ushın qaǵıydalar jıynaǵı. Baylanıs protokollarınıń túrli qásiyetleri bar. Olar baylanısqa baǵdarlanǵan yamasa baylanıssız bolıwı múmkin, olar sxema rejimi yamasa paket kommutaciyasın paydalanıwı múmkin hám olar ierarxiyalıq adreslew yamasa tegis adreslewdi paydalanıwı múmkin.

Kóbinese OSI modeline muwapıq qurılǵan protokol stekinde baylanıs funkciyaları protokol qatlamlarına bólinedi, onda hár bir qatlam tómengi qatlamnıń xızmetlerinen paydalanadı, eń tómengi qatlam media arqalı informaciya jiberetuǵın apparatlıq támiynattı basqaradı. Protokol qatlamlastırıwdı paydalanıw kompyuter tarmaqlaǵı tarawında keń taralǵan. Protokol stekiniń áhmiyetli mısalı‒paydalanıwshı veb-sayttı kórip shıqqanda sımsız marshrutizator hám úy paydalanıwshısınıń jeke kompyuteri arasında paydalanılatuǵın IEEE 802.11 (Wi-Fi protokolı) arqalı IP (Internet protokolları) arqalı TCP arqalı isleytuǵın HTTP (Dúnya júzilik tor protokolı).

Kóp baylanıs protokolları bar, olardıń bir neshewi tómende súwretlengen.

Keń taralǵan protokollar

Internet protokollar jıynaǵı

TCP/IP dep te atalatuǵın Internet protokollar jıynaǵı barlıq zamanagóy tarmaqtıń tiykarı bolıp tabıladı. Ol Internet protokolın (IP) paydalanıp, datagramma beriw arqalı tuwma isenimsiz tarmaq arqalı baylanıssız hám baylanısqa baǵdarlanǵan xızmetlerdi usınadı. Onıń tiykarında protokol jıynaǵı Internet protokol Versiyası 4 (IPv4) hám keńeytilgen adreslew qábiletine iye protokoldıń kelesi áwladı IPv6 ushın adreslew, identifikaciyalaw hám marshrutlaw specifikaciyaların anıqlaydı. Internet protokollar jıynaǵı Internet ushın protokollardıń anıqlawshı jıynaǵı bolıp tabıladı.

IEEE 802

IEEE 802‒lokal tarmaqlar hám metropoliya tarmaqları menen shuǵıllanatuǵın IEEE standartlarınıń shańaraǵı. Tolıq IEEE 802 protokol jıynaǵı tarmaqlastırıw qábiletleriniń túrli jıynaǵın usınadı. Protokollar tegis adreslew sxemasına iye. Olar kóbinese OSI modeliniń 1 hám 2-qatlamlarında isleydi.

Mısalı, MAC kópirlew (IEEE 802.1D) Spanning Tree protokolın paydalanıp Ethernet paketlerin marshrutlaw menen shuǵıllanadı. IEEE 802.1Q VLANlardı súwretleydi, al IEEE 802.1X VLANlarda paydalanılatuǵın autentifikaciya mexanizmleriniń tiykarın qurastıratuǵın portqa tiykarlanǵan tarmaq kiriwin basqarıw protokolın anıqlaydı (biraq ol WLANlarda da tabıladı)‒bul paydalanıwshı "sımsız kiriw giltin" kirgiziwi kerek bolǵanda úy paydalanıwshısı kóretuǵın nárse.

Ethernet

Ethernet‒sımlı LANlarda paydalanılatuǵın texnologiyalar shańaraǵı. Ol Elektr hám Elektronika Injenerleri Institutı tárepinen jariyalanǵan IEEE 802.3 dep atalatuǵın standartlar jıynaǵı menen súwretlengen.

Sımsız LAN

IEEE 802.11 standartlarına tiykarlanǵan sımsız LAN, sonday-aq keńnen WLAN yamasa WiFi retinde belgili, búgingi kúnde úy paydalanıwshıları ushın IEEE 802 protokol shańaraǵınıń eń belgili aǵzası bolıwı múmkin. IEEE 802.11 sımlı Ethernet menen kóp qásiyetlerdi bólisedi.

SONET/SDH

Sinxron optikalıq tarmaqlastırıw (SONET) hám Sinxron Cifrlı Ierarxiya (SDH)‒lazerlerdi paydalanıp optikalıq talshıq arqalı bir neshe cifrlı bit aǵımların jiberetuǵın standartlastırılǵan multiplekslew protokolları. Olar baslanǵısh túrde túrli dereklerden sxema rejimindegi baylanıslardı tasıw ushın, tiykarınan sxema kommutaciyalı cifrlı telefoniyanı qollap-quwatlaw ushın islep shıǵarılǵan. Biraq, onıń protokol neytraliteti hám transportqa baǵdarlanǵan qásiyetleri sebepli, SONET/SDH Asinxron Beriw Rejimi (ATM) kadrların tasıw ushın da anıq tańlaw boldı.

Asinxron uzatıw rejimi

Asinxron uzatıw rejimi (ATM)‒telekommunikaciya tarmaqları ushın kommutaciya texnikası. Ol asinxron waqıt bóliw multiplekslewin paydalanadı hám maǵlıwmatlardı kishi, belgilengen ólshemli yacheykalarǵa kodlaydı. Bul ózgermeli ólshemli paketler yamasa kadrlardı paydalanatuǵın Internet protokollar jıynaǵı yamasa Ethernet sıyaqlı basqa protokollardan ayırmashılıǵı bar. ATM sxema hám paket kommutaciyalı tarmaqlastırıw menen uqsaslıqlarǵa iye. Bul onı ádettegi joqarı ótkermeli maǵlıwmat trafigin de, dawıs hám video sıyaqlı real waqıttaǵı, tómen keshigiwli mazmundı da islewi kerek bolǵan tarmaq ushın jaqsı tańlaw etedi. ATM haqıyqıy maǵlıwmat almasıw baslanbastan aldın eki aqırǵı punkt arasında virtual sxema ornatılıwı kerek bolǵan baylanısqa baǵdarlanǵan modeldi paydalanadı.

ATM ele de Internet xızmet kórsetiwshi provayder menen úy paydalanıwshısı arasındaǵı baylanıs bolǵan aqırǵı milde rol oynaydı.

Uyalı baylanıs standartlar

Bir qatar túrli cifrlı uyalı baylanıs standartlar bar, sonıń ishinde: Mobil Baylanıs Ushın Global Sistema (GSM), Ulıwma Paket Radio Xızmeti (GPRS), cdmaOne, CDMA2000, Evolyuciya-Maǵlıwmat Optimizaciyalanǵan (EV-DO), GSM Evolyuciyası Ushın Keńeytilgen Maǵlıwmat Reytleri (EDGE), Universal Mobil Telekommunikaciya Sisteması (UMTS), Cifrlı Keńeytilgen Sımsız Telekommunikaciyalar (DECT), Cifrlı AMPS (IS-136/TDMA) hám Integraciyalanǵan Cifrlı Keńeytilgen Tarmaq (iDEN).

Marshrutlaw

Marshrutlaw informaciyanıń ótiwi ushın tarmaq arqalı jaqsı jollardı esaplaydı. Mısalı, 1-túyinnen 6-túyinge eń jaqsı jollar 1-8-7-6, 1-8-10-6 yamasa 1-9-10-6 bolıwı múmkin, óytkeni olar eń qısqa jollar.

Marshrutlaw‒tarmaq trafigin tasıw ushın tarmaq jolların tańlaw processi. Marshrutlaw sxema kommutaciyalı tarmaqlar hám paket kommutaciyalı tarmaqlar sıyaqlı kóp túrdegi tarmaqlar ushın orınlanadı.

Paket kommutaciyalı tarmaqlarda marshrutlaw protokolları aralıq túyinler arqalı paket jiberiwdi basqaradı. Aralıq túyinler ádette marshrutizatorlar, kópirler, shlyuzler, brandmauerler yamasa kommutatorlar sıyaqlı tarmaq apparatlıq támiynatı qurılmaları bolıp tabıladı. Ulıwma maqsetli kompyuterler de paketlerdi jiberiwi hám marshrutlawdı orınlawı múmkin, biraq olarda arnawlı apparatlıq támiynat joq bolǵanlıqtan, sheklengen ónimdarlıqtı usınıwı múmkin. Marshrutlaw processi túrli tarmaq maqsetlerine jollardıń jazıwın saqlaytuǵın marshrutlaw kesteleri tiykarında jiberiwdi basqaradı. Kóp marshrutlaw algoritmleri bir waqıtta tek bir tarmaq jolın paydalanadı. Kóp joldı marshrutlaw texnikaları bir neshe alternativ jollardı paydalanıwǵa imkaniyat beredi.

Marshrutlaw tarmaq adresleri strukturalanǵan hám uqsas adresler tarmaq ishinde jaqınlıqtı bildiredi degen boljamında kópirlewden ózgesheleniwi múmkin. Strukturalanǵan adresler bir marshrutlaw kestesi jazıwına qurılmalar toparına joldı bildiriwge múmkinshilik beredi. Úlken tarmaqlarda marshrutizatorlar tárepinen paydalanılatuǵın strukturalanǵan adreslew kópirlew tárepinen paydalanılatuǵın strukturalanbaǵan adreslewden artıq ónimdarlıqqa iye. Internette strukturalanǵan IP adresleri paydalanıladı. Ethernet hám uqsas lokal tarmaqlarda kópirlew ushın strukturalanbaǵan MAC adresleri paydalanıladı.

Geografiyalıq masshtab

Tarmaqlar fizikalıq sıyımlılıq, shólkemlestiriw maqseti, paydalanıwshı avtorizaciyası, kiriw huqıqları hám basqalar sıyaqlı kóp qásiyetler yamasa ózgeshelikler menen táriyipleniwi múmkin. Basqa ayırım klassifikaciya usılı fizikalıq keńeytiw yamasa geografiyalıq masshtab bolıp tabıladı.

Nanomasshtablı tarmaq

Nanomasshtablı tarmaq xabar tasıwshılardı qosqanda, nanomasshtabta ámelge asırılǵan tiykarǵı komponentlerge iye hám makromasshtablı baylanıs mexanizmlerinen ózgeshelenetuǵın fizikalıq principlerden paydalanadı. Nanomasshtablı baylanıs biologiyalıq sistemalarda tabılatuǵın sıyaqlı júdá kishi sensorlar hám atqarıwshılarǵa baylanıstı keńeytedi hám basqa baylanıs texnikaları ushın júdá qatal bolıwı múmkin bolǵan ortalarda islewge umtıladı.[50]

Jeke aymaq tarmaǵı

Jeke aymaq tarmaǵı (PAN)‒bir adamǵa jaqın kompyuterler hám túrli informaciyalıq texnologiya qurılmalar arasındaǵı baylanıs ushın paydalanılatuǵın kompyuter tarmaǵı. PANda paydalanılatuǵın qurılmalardıń ayırım mısalları‒jeke kompyuterler, printerler, faks mashinaları, telefonlar, PDAlar, skanerler hám video oyın konsolleri. PAN sımlı hám sımsız qurılmalardı óz ishine alıwı múmkin. PANnıń jetiwi ádette 10 metrge shekem sozıladı.[51] Sımlı PAN ádette USB hám FireWire baylanısları menen qurıladı, al Bluetooth hám infraqızıl baylanıs sıyaqlı texnologiyalar ádette sımsız PANdı qurastıradı.

Lokal tarmaq

Jergilikli aymaq tarmaǵı (LAN)‒úy, mektep, ofis imaratı yamasa jaqın jaylasqan imaratlar toparı sıyaqlı sheklengen geografiyalıq aymaqtaǵı kompyuterler hám qurılmalardı jalǵaytuǵın tarmaq. Sımlı LANlar kóbinese Ethernet texnologiyasına tiykarlanǵan. ITU-T G.hn sıyaqlı basqa tarmaq texnologiyaları da koaksial kabelleri, telefon liniyaları hám elektr liniyaları sıyaqlı bar bolǵan sımlardı paydalanıp sımlı LANdı jaratıw usılın usınadı.[52]

LANdı marshrutizatordı paydalanıp keń aymaq tarmaǵına (WAN) jalǵawǵa boladı. WANnan ózgeshelenio, LANnıń anıqlawshı ózgesheliklerine joqarı maǵlıwmat beriw reytі, sheklengen geografiyalıq aralıq hám baylanıstı támiyinlew ushın ijaraǵa alınǵan liniyalarǵa isenimniń joqlıǵı kiredi. Házirgi Ethernet yamasa basqa IEEE 802.3 LAN texnologiyaları 2010-jılı IEEE tárepinen standartlastırılǵan 100 Gbit/s-qa shekem hám odan da asıp ketetuǵın maǵlıwmat beriw reytіnde isleydi.[53]

Úy aymaq tarmaǵı

Úy aymaq tarmaǵı (HAN)‒ádette úyde jaylastırılǵan cifrlı qurılmalar, ádette bir neshe jeke kompyuterler hám printerler hám mobil esaplaw qurılmaları sıyaqlı aksessuarlar arasındaǵı baylanıs ushın paydalanılatuǵın turaq jay LANı. Áhmiyetli funkciya‒kóbinese kabel Internet kiriwi yamasa cifrlı abonentlik liniyası (DSL) provayderi arqalı keń sızıq xızmeti bolǵan Internet kiriwin bólisiw.

Saqlaw aymaǵı tarmaǵı

Saqlaw aymaǵı tarmaǵı (SAN)‒konsolidaciyalanǵan, blok dárejedegi maǵlıwmat saqlawǵa kiriwdi támiyinleytuǵın arnawlı tarmaq. SANlar tiykarınan disk massivleri, lenta kitapxanaları hám optikalıq djukbokslar sıyaqlı saqlaw qurılmaların serverlerge kiriw múmkin etiw ushın paydalanıladı, sonıń menen birge saqlaw operaciyalıq sistemaǵa jergilikli jalǵanǵan qurılmalar sıyaqlı kórinedi. SAN ádette basqa qurılmalar tárepinen jergilikli aymaq tarmaǵı arqalı kiriw múmkin bolmaǵan saqlaw qurılmalarınıń óz tarmaǵına iye. SANlardıń qımbatlıǵı hám qıyınlıǵı 2000-jıllardıń basında kárxana hám kishi-orta biznes ortalıqlarında keńnen qabıl etiliwge imkaniyat beretuǵın dárejelerge tústi.

Kampus aymaǵı tarmaǵı

Kampus aymaǵı tarmaǵı (CAN)‒sheklengen geografiyalıq aymaqtaǵı LANlardıń ózara baylanısınan quraladı. Tarmaqlastırıw úskenesi (kommutatorlar, marshrutizatorlar) hám beriw ortaları (optikalıq talshıq, Cat5 kabelleri hám t.b.) derlik tolıǵı menen kampus ijarashısı yamasa iyesine (kárxana, universitet, húkimet hám t.b.) tiyisli.

Mısalı, universitet kampus tarmaǵı akademiyalıq kolledjler yamasa bólimlerdi, kitapxananı hám studentler turaq jayların jalǵaw ushın kampus imaratlarınıń túrliligin jalǵawı múmkin.

Tiykarǵı tarmaq

Tiykarǵı tarmaq‒túrli LANlar yamasa kishi tarmaqlar arasında informaciya almasıw ushın jol támiyinleytuǵın kompyuter tarmaǵı infrastrukturasınıń bir bólegi. Tiykarǵı tarmaq bir imarattıń ishindegi, túrli imaratlar arqalı yamasa keń aymaq arqalı túrli tarmaqlardı birlestiriwi múmkin. Tarmaq tiykarǵı tarmaǵın islep shıǵarıwda tarmaq ónimdarlıǵı hám tarmaq tıǵızlıǵı esapqa alınıwı kerek bolǵan kritikalıq faktorlar bolıp tabıladı. Ádette, tiykarǵı tarmaqtıń sıyımlılıǵı oǵan jalǵanǵan jeke tarmaqlardıń sıyımlılıǵınan úlken.

Mısalı, úlken kompaniya dúnya júzinde jaylasqan bólimlerdi jalǵaw ushın tiykarǵı tarmaqtı ámelge asırıwı múmkin. Bólim tarmaqların birlestiretuǵın úskene tarmaq tiykarǵı tarmaǵın qurastıradı. Tiykarǵı tarmaqtıń basqa mısalı‒keń aymaq tarmaqları (WANlar), metro, regionallıq, milliy hám trans okean tarmaqları arasındaǵı maǵlıwmattıń úlken bólegin tasıwshı optikalıq talshıq kabeli hám optikalıq tarmaqlastırıwdıń úlken, global sisteması bolǵan Internet tiykarǵı tarmaǵı.

Metropoliya aymaǵı tarmaǵı

Metropoliya aymaǵı tarmaǵı (MAN)‒metropoliya aymaǵı ólshemindegi geografiyalıq regiondaǵı kompyuter resursları menen paydalanıwshılardı ózara jalǵaytuǵın úlken kompyuter tarmaǵı.

Keń aymaq tarmaǵı

Keń aymaq tarmaǵı (WAN)‒qala, mámleket sıyaqlı úlken geografiyalıq aymaqtı qamtıp alatuǵın yamasa hátte kontinentler aralıq aralıqlardı qamtıp alatuǵın kompyuter tarmaǵı. WAN telefon liniyaları, kabeller hám hawa tolqınları sıyaqlı kóp túrdegi medianı birlestiretuǵın baylanıs kanalın paydalanadı. WAN kóbinese telefon kompaniyaları sıyaqlı keń taralǵan tasıwshılar tárepinen támiyinlengen beriw obektlerinen paydalanadı. WAN texnologiyaları ádette OSI modeliniń tómengi úsh qatlamında isleydi: fizikalıq qatlam, maǵlıwmat baylanıs qatlamı hám tarmaq qatlamı.

Kárxana jeke tarmaǵı

Kárxana jeke tarmaǵı‒bir shólkem óz ofis jayların (mısalı, islep shıǵarıw orınları, bas ofisler, alıs ofisler, dúkanlar) ózara jalǵaw ushın quratuǵın tarmaq, sonıń menen birge olar kompyuter resursların bólisiwi múmkin.

Virtual jeke tarmaq

Virtual jeke tarmaq (VPN)‒túyinler arasındaǵı baylanıslardıń ayırımları fizikalıq sımlar ornına qanday da bir úlken tarmaqta (mısalı, Internette) ashıq baylanıslar yamasa virtual sxemalar arqalı alıp barılatuǵın qabatlastırılǵan tarmaq. Virtual tarmaqtıń maǵlıwmat baylanıs qatlam protokolları úlken tarmaq arqalı tunnellengen dep aytıladı. Keń taralǵan qosımsha‒qoljetimli Internet arqalı qáwipsiz baylanıs, biraq VPN autentifikaciya yamasa mazmun shifrlaw sıyaqlı anıq qáwipsizlik ózgesheliklerine iye bolıwı shárt emes. Mısalı, VPNlar kúshli qáwipsizlik ózgesheliklerine iye bolǵan tiykarǵı tarmaq arqalı túrli paydalanıwshı jámiyetleriniń trafigin bóliw ushın paydalanılıwı múmkin.

VPN eń jaqsı háreket ónimdarlıǵına iye bolıwı múmkin yamasa VPN klienti hám VPN xızmet kórsetiwshi provayderi arasında anıqlanǵan xızmet dárejesi kelisimine (SLA) iye bolıwı múmkin.

Global aymaq tarmaǵı

Global aymaq tarmaǵı (GAN)‒sımsız LANlardıń, sputnik qamtıw aymaqlarınıń hám t.b. erkin sanı arqalı mobil paydalanıwshılardı qollap-quwatlaw ushın paydalanılatuǵın tarmaq. Mobil baylanıstaǵı tiykarǵı qıyınshılıq‒bir jergilikli qamtıw aymaǵınan kelesige baylanıstı tapsırıw. IEEE 802 joybarında bul jer ústi sımsız LANlardıń izbizligin óz ishine aladı.[54]

Shólkemlestiriw kólemi

Tarmaqlar ádette olarǵa iyelik etetuǵın shólkemler tárepinen basqarıladı. Jeke kárxana tarmaqları intranetler hám ekstranetler kombinaciyasın paydalanıwı múmkin. Olar sonday-aq bir iyesi bolmaǵan hám derlik sheksiz global baylanıstı ruqsat etetuǵın Internetke tarmaq kiriwin támiyinlewi múmkin.

Intranet

Intranet‒bir basqarıwshı subekttiń basqarıwındaǵı tarmaqlar jıynaǵı. Intranet ádette Internet protokolın hám veb-brauzerler hám fayl beriw qosımshaları sıyaqlı IP-ge tiykarlanǵan qurallardı paydalanadı. Basqarıwshı subekt intranetti paydalanıwdı óz ruqsat etilgen paydalanıwshıları menen shekleydi. Kóbinese intranet‒shólkemniń ishki LANı. Úlken intranette ádette paydalanıwshılarǵa shólkem informaciyasın támiyinlew ushın keminde bir veb-server boladı.

Ekstranet

Ekstranet‒bir shólkemniń basqarıw basqarıwındaǵı, biraq belgili sırtqı tarmaqqa sheklengen baylanıstı qollap-quwatlaytuǵın tarmaq. Mısalı, shólkem óz biznes sherikleri yamasa klientleri menen maǵlıwmatlardı bólisiw ushın óz intranetiniń ayırım aspektlerine kiriwdi támiyinlewi múmkin. Bul basqa subektler qáwipsizlik kózqarasınan isenimli bolıwı shárt emes. Ekstranetke tarmaq baylanısı kóbinese, biraq bárqulla emes, WAN texnologiyası arqalı ámelge asırıladı.

Internet

2005-jılǵı maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan Internettiń bólek kartası.[55] Hár bir sızıq eki túyin arasında sızıladı, eki IP adresin bildiredi. Sızıqlardıń uzınlıǵı sol eki túyin arasındaǵı keshigiwdi kórsetedi.

Internet tarmaǵı‒joqarı qatlamlı tarmaq protokolların paydalanıp bir kompyuter tarmaǵın qurastırıw ushın kóp túrdegi kompyuter tarmaqlarınıń baylanısı hám olardı marshrutizatorlar arqalı birlestiriw.

Internet‒internet tarmaǵınıń eń úlken mısalı. Bul ózara baylanısqan mámleketlik, akademiyalıq, korporativ, jámiyetlik hám jeke kompyuter tarmaqlarınıń global sisteması. Ol Internet protokollar jıynaǵınıń tarmaq texnologiyalarına tiykarlanǵan. Bul Amerika Qurama Shtatları Qorǵanıw Ministrliginiń DARPAsı tárepinen islep shıǵarılǵan Advanced Research Projects Agency Network (ARPANET) tiń dawamshısı. Internet Dúnya júzilik tordı (WWW), zatlar internetin, video beriwdi hám keń informaciya xızmetlerine imkaniyat beriw ushın mıs baylanısı hám optikalıq tarmaq tiykarǵı tarmaǵın paydalanadı.

Internettegi qatnasıwshılar Internet protokollar jıynaǵı hám Internet tayınlaǵan sanlar organı hám adres reestrleri tárepinen basqarılatuǵın IP adreslew sisteması menen sáykes keletuǵın júzlegen jazılǵan hám kóbinese standartlastırılǵan protokollardıń túrli usıllarınan paydalanadı. Xızmet kórsetiwshi provayderler hám úlken kárxanalar Border Gateway Protocol (BGP) arqalı óz adres keńislikleriniń jetiwi haqqında informaciya almasadı, artıqsha dúnya júzilik jiberiw jolları torın shólkemlestiredi.

Darknet

Darknet‒ádette Internette isleytuǵın, tek arnawlı baǵdarlamalıq támiynat arqalı kiriw múmkin bolǵan qabatlasqan tarmaq. Bul baylanıslar tek isenimli qatarlar arasında‒geyde dostar (F2F)[56]dep ataladı‒standart emes protokollar hám portlar arqalı isleniletuǵın anonimlestiriwshi tarmaq.

Darknetler basqa tarqatılǵan qatarlıq tarmaqlarınan ózgeshelenedi, sebebi bólisiw anonim (yaǵnıy, IP adresleri ashıq túrde bólisilmeydi).[57]

Tarmaq xızmeti

Tarmaq xızmetleri‒tarmaq aǵzaları yamasa paydalanıwshıları ushın qanday da bir funkciyanı támiyinlew yamasa tarmaqtıń ózine islewge járdem beriw ushın kompyuter tarmaǵındaǵı serverlerde jaylastırılǵan qosımshalar.

Dúnya júzilik tor, elektron pochta, basıp shıǵarıw hám tarmaq faylı bólisiw keń belgili tarmaq xızmetleriniń mısalları bolıp tabıladı. Domen Atı Sisteması (DNS) sıyaqlı tarmaq xızmetleri IP hám MAC adresleri ushın atlar beredi (adamlar 210.121.67.18 sıyaqlı sanlarǵa qaraǵanda nm.lan sıyaqlı atlardı jaqsıraq este saqlaydı), hám tarmaqtaǵı úskenede jaramlı IP adresi bar ekenligin támiyinlew ushın Dinamikalıq Xost Konfiguraciya Protokolı (DHCP).[58]

Xızmetler ádette sol tarmaq xızmetiniń klientleri hám serverleri arasındaǵı xabarlardıń formatın hám izbe izligin anıqlaytuǵın xızmet protokolına tiykarlanǵan.

Tarmaq ónimdarlıǵı

Ótkiziw keńligi

Bit/s-taǵı ótkiziw keńligi ámelge asırılǵan ótkermelilik yamasa jaqsı ótkermelilikke sáykes keletuǵın, yaǵnıy baylanıs jolı arqalı tabıslı maǵlıwmat beriwdiń ortasha reytіne iyelengen ótkiziw keńligin bildiriwi múmkin. Ótkermelilik ótkiziw keńligin formalastırıw, ótkiziw keńligin basqarıw, ótkiziw keńligin sheklew, ótkiziw keńligi shegi hám ótkiziw keńligin bóliw (mısalı, ótkiziw keńligin bóliw protokolı hám dinamikalıq ótkiziw keńligin bóliwdi paydalanıp) sıyaqlı processler tárepinen tásir etiledi.

Tarmaq keshigiwi

Tarmaq keshigiwi‒telekommunikaciya tarmaǵınıń konstrukciyası hám ónimdarlıǵınıń ózgesheligi. Ol maǵlıwmat bitiniń bir baylanıs aqırǵı punktinen ekinshisine tarmaq arqalı ótiw keshigiwin kórsetedi. Keshigiw baylanıs jasaytuǵın aqırǵı punktlerdiń belgili jubınıń jaylasıwına baylanıslı az ǵana ayırmashılıq etiwi múmkin. Injenerler ádette eń joqarı hám ortasha keshigiwdi esaplaydı hám olar keshigiwdi bir neshe komponentke bóledi, olardıń qosındısı tolıq keshigiw bolıp tabıladı:

  • Islew keshigiwi‒marshrutizatordıń paket basın islewge ketetuǵın waqıt
  • Gezekke qoyıw keshigiwi‒pakettiń marshrutlaw gezeklerinde ketetuǵın waqıt
  • Jetkiziw keshigiwi‒paket bitlerin baylanısqa iyteriwge ketetuǵın waqıt
  • Tarqalıw keshigiwi‒signaldıń media arqalı tarqalıw waqıtı

Baylanıs arqalı paketti izbe-iz jiberiwge ketetuǵın waqıt sebepli signallar tárepinen belgili bir eń az keshigiw dárejesi júz beredi. Bul keshigiw tarmaq tıǵızlıǵı sebepli keshigiwdiń ózgeriwsheń dárejeleri menen keńeytiledi. IP tarmaǵınıń keshigiwleri mikrosekundtan keminde júzlegen millisekundqa shekem bolıwı múmkin.

Ónimdarlıq kórsetkishleri

Ádette ónimdarlıqqa tásir etetuǵın parametrlerge ótkermelilik, djitter, bit qáteleriniń tezligi hám keshigiw kiredi.

Sxema kommutaciyalı tarmaqlarda tarmaq ónimdarlıǵı xızmet dárejesi menen sinonim bolıp tabıladı. Kerі qaytarılǵan qońırawlardıń sanı awır trafik júklemeleri astında tarmaqtıń qanshelli jaqsı islep atırǵanınıń ólshemi bolıp tabıladı.[59] Ónimdarlıq ólshemleriniń basqa túrlerine shawqım hám jańǵırıq dárejesi kiriwi múmkin.

Asinxron tasıw rejimi (ATM) tarmaǵında ónimdarlıq liniya tezligi, xızmet sapası (QoS), maǵlıwmat ótkermeliligi, baylanıs waqıtı, turaqlılıq, texnologiya, modulyaciya texnikası hám modem jaqsılanıwları menen ólshenedi.[60]

Tarmaqtıń ónimdarlıǵın ólshewdiń kóp usılları bar, sebebi hár bir tarmaq tábiyatta hám konstrukciyada hár túrli. Ónimdarlıq ólshengennen góre modellengen de bolıwı múmkin. Mısalı, sxema kommutaciyalı tarmaqta gezekke qoyıw ónimdarlıǵın modellestiriw ushın kóbinese jaǵday ótiw diagrammaları paydalanıladı. Tarmaq jobalawshısı tarmaqtıń hár bir jaǵdayda qanshelli islep atırǵanın analizlew ushın bul diagrammalardı paydalanadı, tarmaqtıń optimal túrde islep shıǵarılǵanın támiyinleydi.[61]

Tarmaq tıǵızlıǵı

Tarmaq tıǵızlıǵı baylanıs yamasa túyin onıń tezliginen úlken maǵlıwmat júklemesine ushıraǵanda payda boladı, nátiyjede onıń xızmet sapasınıń jamanlasıwına alıp keledi. Tarmaqlar tıǵız bolǵanda hám gezekler júdá tolıp ketkende paketler taslanıwı kerek hám qatnasıwshılar isenimli baylanıstı saqlaw ushın qayta beriwge iseniwi kerek. Tıǵızlıqtıń ádettegi tásirlerine gezekke qoyıw keshigiwi, paket joǵaltıwı yamasa jańa baylanıslardıń tosılıwı kiredi.

Bul eki sońǵısınıń nátiyjesi‒usınılǵan júklemeniń inkrementli ósiwi ya tarmaq ótkermeliliginiń az ǵana ósiwine yamasa tarmaq ótkermeliliginiń potencial tómenlewine alıp keledi.

Paket joǵaltıwın kompensaciyalaw ushın agressiv qayta beriwlerdi paydalanatuǵın tarmaq protokolları baslanǵısh júk ádette tarmaq tıǵızlıǵın keltirip shıǵarmaytuǵın dárejege tómenlegennen keyin de sistemalardı tarmaq tıǵızlıǵı jaǵdayında saqlawǵa umtıladı. Sonıń menen birge, bul protokollardı paydalanatuǵın tarmaqlar birdey júk dárejesinde eki turaqlı jaǵdaydı kórsetiwi múmkin. Tómen ótkermelilikke iye turaqlı jaǵday tıǵızlıq qulawı dep ataladı.

Zamanagóy tarmaqlar tıǵızlıq qulawınan awlaq bolıwǵa háreket etiw ushın tarmaq tıǵız bolǵanda aqırǵı punktler ádette tómenleytuǵın yamasa geyde hátte tolıq beriwdi toqtatatuǵın tıǵızlıqtı basqarıw, tıǵızlıqtan awlaq bolıw hám trafik basqarıw texnikaların paydalanadı. Arnawlı texnikalarǵa 802.11's CSMA/CA hám baslanǵısh Ethernet sıyaqlı protokollardaǵı eksponencial artqa qaytıw, TCP-de aynanı qısqartıw hám marshrutizatorlar sıyaqlı qurılmalardaǵı ádil gezekke qoyıw kiredi. Tarmaq tıǵızlıǵınıń unamsız tásirlerinen awlaq bolıwdıń basqa usılı‒tańlap alınǵan trafikke tıǵızlıqtı aylanıp ótiwge ruqsat beretuǵın xızmet sapasınıń prioritet sxemaların ámelge asırıw. Prioritet sxemaları óz-ózinen tarmaq tıǵızlıǵın sheshpeydi, biraq olar kritikalıq xızmetler ushın tıǵızlıqtıń tásirlerin jeńilletiwge járdem beredi. Tarmaq tıǵızlıǵınan awlaq bolıwdıń úshinshi usılı‒belgili aǵımlarǵa tarmaq resursların anıq bóliw. Bunıń bir mısalı‒ITU-T G.hn úy tarmaqlastırıw standartındaǵı Dawlasıwsız tasıw imkanlarınan (CFTXOPs) paydalanıw.

Internet ushın RFC 2914 tıǵızlıqtı basqarıw máselesin eń detallı túrde sheshedi.

Tarmaq turaqlılıǵı

Tarmaq turaqlılıǵı‒"qátelerge hám ádettegi islewge qıyınshılıqlarǵa qaramastan, qabıl etiletuǵın xızmet dárejesin támiyinlew hám saqlaw qábileti"[62]

Qáwipsizlik

Kompyuter tarmaqları sonday-aq qáwipsizlik xakerleri tárepinen tarmaqqa jalǵanǵan qurılmalarda kompyuter virusların yamasa kompyuter qurtların jaylastırıw yamasa bul qurılmalardıń xızmetten bas tartıw hújimı arqalı tarmaqqa kiriwine tosqınlıq etiw ushın paydalanıladı.

Tarmaq qáwipsizligi

Tarmaq Qáwipsizligi kompyuter tarmaǵına hám onıń tarmaq arqalı kiriw múmkin bolǵan resurslarına ruqsatsız kiriwdi, durıs paydalanbawdı, modifikaciyalawdı yamasa bas tartıwdı tosqınlıq etiw hám qadaǵalaw ushın tarmaq administratorı tárepinen qabıl etilgen qaǵıydalar hám siyasatlardan ibarat.[63] Tarmaq qáwipsizligi kúndelikli operaciyalar hám biznes, húkimet agentlikleri hám jeke adamlar arasındaǵı baylanıslardı qáwipsizlendiriw ushın ashıq hám jeke kompyuter tarmaqlarınıń hár túrliliginde paydalanıladı.

Tarmaq qadaǵalawı

Tarmaq qadaǵalawı‒Internet sıyaqlı kompyuter tarmaqları arqalı berilip atırǵan maǵlıwmatlardı qadaǵalaw. Qadaǵalaw kóbinese jasırın túrde isleniledi hám húkimetler, korporaciyalar, jınayatshıl shólkemler yamasa jeke adamlar tárepinen yamasa olardıń talabı boyınsha isleniwi múmkin. Ol nızamlı yamasa nızamlı bolmawı múmkin hám sudtan yamasa basqa ǵárezsiz agentlikten ruqsat talap etiwi yamasa etpewi múmkin.

Kompyuter hám tarmaq qadaǵalaw baǵdarlamaları búgingi kúnde keń tarqalǵan hám derlik barlıq Internet trafigi nızamsız háreketke belgiler ushın qadaǵalanıwı múmkin yamasa potencial túrde qadaǵalanadı.

Qadaǵalaw sociallıq basqarıwdı saqlaw, qáwiplerdi anıqlaw hám qadaǵalaw hám jınayatshıl háreketti tosqınlıq etiw yamasa tergew ushın húkimetler hám huqıq qorǵaw organdarı ushın júdá paydalı. Total Information Awareness baǵdarlaması sıyaqlı baǵdarlamalardıń payda bolıwı, joqarı tezlikli qadaǵalaw kompyuterleri hám biometriyalıq baǵdarlamalıq támiynat sıyaqlı texnologiyalar hám Law Enforcement Act ushın Baylanıs Járdemi sıyaqlı nızamlar menen húkimetler endi puqaralardıń háreketlerin qadaǵalawdıń burın bolmaǵan qábiletine iye.[64]

Biraq, Reporters Without Borders, Electronic Frontier Foundation hám American Civil Liberties Union sıyaqlı kóp puqaralıq huqıqları hám jeke ómir toparları puqaralardı qadaǵalawdıń kúsheyiwi siyasıy hám jeke erkinlikleri sheklengen ǵalabalıq qadaǵalaw jámiyetine alıp keliwi múmkin degen qáweterlerin bildirdi. Bunday qorqınıshlar Hepting v. AT&T sıyaqlı sud processlerine alıp keldi.[64][65] Xaktivistler toparı Anonymous ózi "qatal qadaǵalaw" dep esaplaytuǵın nársege narazılıq retinde húkimet veb-saytlarına xakerlik etti.[66][67]

Aqırǵı punktten sońına shekem shifrlaw

Aqırǵı punktten aqırǵı punktke shifrlaw (E2EE)‒eki baylanıs islewshi tárep arasında tasılatuǵın maǵlıwmatlardı úzilmegen qorǵawdıń cifrlı baylanıs paradigması. Ol tek maqsetli alıwshı onı deshifrley alatuǵın maǵlıwmatlardı shifrlawshı derek tárepti óz ishine aladı, úsh tárepke baylanıssız. Aqırǵı punktten aqırǵı punktke shifrlaw Internet xızmet kórsetiwshi provayderler yamasa qosımsha xızmet kórsetiwshi provayderler sıyaqlı dáldallardıń baylanıslardı oqıwına yamasa ózgertiwine tosqınlıq etedi. Aqırǵı punktten aqırǵı punktke shifrlaw ádette jasırınlıqtı da, pútkillikti de qorǵaydı.

Aqırǵı punktten aqırǵı punktke shifrlawdıń mısallarına veb-trafik ushın HTTPS, elektron pochta ushın PGP, tez xabarlasıw ushın OTR, telefoniya ushın ZRTP hám radio ushın TETRA kiredi.

Ádettegi serverge tiykarlanǵan baylanıs sistemaları aqırǵı punktten aqırǵı punktke shifrlawdı óz ishine almaydı. Bul sistemalar tek baylanıs qılıwshı tárepler arasında emes, al klientler menen serverler arasındaǵı baylanıslardı qorǵawǵa kepillik bere aladı. E2EE emes sistemalardıń mısalları‒Google Talk, Yahoo Messenger, Facebook hám Dropbox.

Aqırǵı punktten aqırǵı punktke shifrlaw paradigması baylanıstıń aqırǵı punktlerindegi qáwiplerdi, mısalı, klientlerdiń texnikalıq paydalanıwı, sapasız tosınnan san generatorları yamasa aqıllı saqlaw sıyaqlı qáwiplerdi tikkeley sheshpeydi. E2EE sonday-aq aqırǵı punktlerdiń identifikaciyaları hám jiberilgen xabarlardıń waqıtları hám sanı sıyaqlı nárselerge baylanıslı bolǵan trafik analizin sheshpeydi.

SSL/TLS

1990-jıllardıń ortalarında Dúnya júzilik torda elektron kommerciyanıń engiziliwi hám tez ósiwi autentifikaciya hám shifrlawdıń qanday da bir formasınıń kerek ekenligin anıq kórsetti. Netscape jańa standartqa birinshi urınıs etti. Ol waqıtta ústemlik etiwshi veb-brauzer Netscape Navigator edi. Netscape qáwipsiz soket qatlamı (SSL) dep atalatuǵın standarttı jarattı. SSL sertifikatlı serverdi talap etedi. Klient SSL-qáwipsizlendirilgen serverge kiriwdi soraǵanda, server klientke sertifikattıń kóshirmesin jiberedi. SSL klienti bul sertifikattı tekseredі (barlıq veb-brauzerler aldın ala júklengen túbir sertifikatlarınıń tolıq tizimi menen keledi) hám eger sertifikat tekserilse, server autentifikaciyalanadı hám klient sessiyada paydalanıw ushın simmetriyalıq giltti kelisedi. Sessiya endi SSL serveri hám SSL klienti arasında júdá qáwipsiz shifrlanǵan tonnelde.

Tarmaqlardıń kórinisleri

Paydalanıwshılar hám tarmaq administratorları ádette óz tarmaqlarınıń hár túrli kórinislerine iye. Paydalanıwshılar jumıs toparınan printerlerdi hám ayırım serverlerdi bólisiwi múmkin, bul ádette olardıń bir geografiyalıq jaylasıwda ekenligin hám bir LANda ekenligin bildiredi, al tarmaq administratorı sol tarmaqtıń islep turıwın támiyinlewge juwapker. Qızıǵıwshılıq jámiyeti jergilikli aymaqta bolıw baylanısına az iye hám serverler jıynaǵın bólisetuǵın hám múmkin teńleslik texnologiyaları arqalı baylanısatuǵın erkin jaylasqan paydalanıwshılar jıynaǵı retinde oylanılıwı kerek.

Tarmaq administratorları tarmaqlardı fizikalıq hám logikalıq kózqaraslardan kóre aladı. Fizikalıq kózqaras geografiyalıq jaylasıwlardı, fizikalıq kabellerdi hám beriw ortaları arqalı ózara baylanısatuǵın tarmaq elementlerin (mısalı, marshrutizatorlar, kópirler hám qosımsha qatlamı shlyuzleri) óz ishine aladı. TCP/IP arxitekturasında kishi tarmaqlar dep atalatuǵın logikalıq tarmaqlar bir yamasa onnan da kóp beriw ortalarına kartalanadı. Mısalı, imaratlar kampusındaǵı keń taralǵan ámeliyat‒VLANlardı paydalanıp hár bir imarattaǵı LAN kabelleri jıynaǵın ulıwma kishi tarmaq sıyaqlı kórsetiw.

Paydalanıwshılar hám administratorlar tarmaqtıń isenim hám kólem ózgesheliklerinen túrli dárejelerde xabardar. Taǵı da TCP/IP arxitekturalıq terminologiyasın paydalanıp, intranet‒ádette kárxana tárepinen jeke basqarıw astındaǵı qızıǵıwshılıq jámiyeti hám tek ruqsat etilgen paydalanıwshılar (mısalı, xızmetkerler) tárepinen kiriw múmkin.[86] Intranetler Internetke jalǵanıwı shárt emes, biraq ádette sheklengen baylanısqa iye. Ekstranet‒intranetten tısqarı paydalanıwshılarǵa (mısalı, biznes sherikleri, klientler) qáwipsiz baylanısqa ruqsat beretuǵın intranettiń keńeytiliwi.

Rásmiy emes túrde, Internet‒Internet Xızmet Kórsetiwshi Provayderler (ISP) arqalı ózara baylanısqan paydalanıwshılar, kárxanalar hám mazmun támiyinlewshiler jıynaǵı. Injenerlik kózqarasınan, Internet‒dizimnen ótken IP adres keńisligin bólisetuǵın hám Border Gateway Protocoldı paydalanıp sol IP adresleriniń jetiwi haqqında informaciya almasatuǵın kishi tarmaqlar hám kishi tarmaqlardıń agregatları jıynaǵı. Ádette, serverlerdiń adam oqıy alatuǵın atları paydalanıwshılarǵa kórinbeytuǵın túrde Domen Atı Sistemasınıń (DNS) katalog funkciyası arqalı IP adreslerine awdarıladı.

Internet arqalı biznesten-bizneske, biznes-tutınıwshıǵa hám tutınıwshı-tutınıwshıǵa baylanıs bolıwı múmkin. Aqsha yamasa sezimtal informaciya almasılǵanda, baylanıslar baylanıs qáwipsizligi mexanizminiń qanday da bir forması arqalı qorǵalıwı múmkin. Intranetler hám ekstranetler qáwipsiz VPN texnologiyasın paydalanıp ulıwma Internet paydalanıwshıları hám administratorları tárepinen kiriwsiz Internetke qáwipsiz túrde qosılıwı múmkin.

Derekler

  1. ↑ Military Communications: From Ancient Times to the 21st Century. ABC-Clio, 2008 — 399 bet. ISBN 978-1-85109-737-1. 
  2. ↑ A New History of Modern Computing. MIT Press. ISBN 978-0262542906. 
  3. ↑ AN/FSQ-7: the computer that shaped the Cold War. De Gruyter. ISBN 978-3-486-85670-5. 
  4. ↑ The Compatible Time-Sharing System A Programmer's Guide]. MIT Press, 1963. ISBN 978-0-262-03008-3. 
  5. ↑ „Computer Pioneers - Christopher Strachey“. history.computer.org. 15-may 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-yanvar 2020-jıl.
  6. ↑ „Reminiscences on the Theory of Time-Sharing“. jmc.stanford.edu. 28-aprel 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-yanvar 2020-jıl.
  7. ↑ „Computer - Time-sharing and minicomputers“ (en). Encyclopedia Britannica. 2-yanvar 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-yanvar 2020-jıl.
  8. ↑ How the Web was Born: The Story of the World Wide Web. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-286207-5. 
  9. ↑ Kitova. „Kitov Anatoliy Ivanovich. Russian Virtual Computer Museum“. computer-museum.ru. 4-fevral 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-oktyabr 2021-jıl.
  10. ↑ How Not to Network a Nation: The Uneasy History of the Soviet Internet. MIT Press. ISBN 978-0262034180. 
  11. ↑ The beginnings of packet switching: some underlying concepts. http://web.cs.ucla.edu/~lixia/papers/Baran2002.pdf. 
  12. ↑ The evolution of packet switching. http://www.ece.ucf.edu/~yuksem/teaching/nae/reading/1978-roberts.pdf. 
  13. ↑ The Innovators: How a Group of Hackers, Geniuses, and Geeks Created the Digital Revolution. Simon and Schuster. ISBN 9781476708690. 
  14. ↑ The evolution of packet switching. https://www.ece.ucf.edu/~yuksem/teaching/nae/reading/1978-roberts.pdf. 
  15. ↑ „NIHF Inductee Paul Baran, Who Invented Packet Switching“. National Inventors Hall of Fame. 12-fevral 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-fevral 2022-jıl.
  16. ↑ „NIHF Inductee Donald Davies, Who Invented Packet Switching“. National Inventors Hall of Fame. 12-fevral 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-fevral 2022-jıl.
  17. ↑ On Distributed Communications Networks. https://ieeexplore.ieee.org/document/1088883. 
  18. ↑ Principles and lessons in packet communications. https://ieeexplore.ieee.org/document/1455412. 
  19. ↑ Entrepreneurial Capitalism and Innovation: A History of Computer Communications 1968–1988. 
  20. ↑ The Dream Machine. Stripe Press. ISBN 978-1-953953-36-0. 
  21. ↑ Turing's Legacy: A History of Computing at the National Physical Laboratory 1945-1995. National Museum of Science and Industry. ISBN 978-0-901805-94-2. 
  22. ↑ A Brief History of the Future. Phoenix — 292 bet. ISBN 9780753810934. 
  23. ↑ Data Communications at the National Physical Laboratory (1965-1975). https://archive.org/details/DataCommunicationsAtTheNationalPhysicalLaboratory. 
  24. ↑ "Internet pioneers airbrushed from history". https://www.theguardian.com/technology/2013/jun/25/internet-pioneers-airbrushed-from-history. 
  25. ↑ "The real story of how the Internet became so vulnerable". http://www.washingtonpost.com/sf/business/2015/05/30/net-of-insecurity-part-1/. 
  26. ↑ The Evolution of Packet Switching. http://www.ismlab.usf.edu/dcom/Ch10_Roberts_EvolutionPacketSwitching_IEEE_1978.pdf. 
  27. ↑ Transforming computer technology: information processing for the Pentagon, 1962-1986. Johns Hopkins Univ. Press. ISBN 978-0-8018-5152-0.  Prominently cites Baran and Davies as sources of inspiration.
  28. ↑ Chris Sutton. „Internet Began 35 Years Ago at UCLA with First Message Ever Sent Between Two Computers“. UCLA. 8-mart 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  29. ↑ The evolution of packet switching. http://www.ece.ucf.edu/~yuksem/teaching/nae/reading/1978-roberts.pdf. 
  30. ↑ The Froehlich/Kent Encyclopedia of Telecommunications: Volume 1 - Access Charges in the U.S.A. to Basics of Digital Communications. CRC Press — 344 bet. ISBN 0824729005. 
  31. ↑ Computer networks and their protocols. Wiley. ISBN 978-0-471-99750-4. 
  32. ↑ Computer networks and their protocols. Wiley. ISBN 978-0-471-99750-4. 
  33. ↑ Proceedings of the 2009 workshop on Re-architecting the internet. Association for Computing Machinery. ISBN 978-1-60558-749-3. 
  34. ↑ Derek Barber. „The Origins of Packet Switching“. Computer Resurrection Issue 5. — „The Spanish, dark horses, were the first people to have a public network. They'd got a bank network which they craftily turned into a public network overnight, and beat everybody to the post.“. Qaraldı: 5-iyun 2024-jıl.
  35. ↑ Bennett. „Designed for Change: End-to-End Arguments, Internet Innovation, and the Net Neutrality Debate“. Information Technology and Innovation Foundation (sentyabr 2009). 29-avgust 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-sentyabr 2017-jıl.
  36. ↑ Early experiences with the Arpanet and Internet in the United Kingdom. 
  37. ↑ The early history of packet switching in the UK. 
  38. ↑ Taylor, Bob (October 11, 2008), „Oral History of Robert (Bob) W. Taylor“ (PDF), Computer History Museum Archive, CHM Reference number: X5059.2009-tom, 28-bet
  39. ↑ A Protocol for Packet Network Intercommunication. https://www.cs.princeton.edu/courses/archive/fall06/cos561/papers/cerf74.pdf. 
  40. ↑ Ethernet: Distributed Packet Switching for Local Computer Networks. 
  41. ↑ The Unpredictable Certainty: White Papers. National Academies Press. ISBN 978-0-309-17414-5. 
  42. ↑ 42,0 42,1 Ethernet The Definitive Guide. O'Reilly & Associates, 2000. ISBN 1-56592-660-9. 
  43. ↑ „Introduction to Ethernet Technologies“ (en-US). www.wband.com. WideBand Products. 10-aprel 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 9-aprel 2018-jıl.
  44. ↑ Entrepreneurial Capitalism and Innovation: A History of Computer Communications, 1968-1988. 
  45. ↑ D. Andersen; H. Balakrishnan; M. Kaashoek; R. Morris (October 2001), Resilient Overlay Networks, 2011-11-24da túp nusqadan arxivlendi, qaraldı: 2011-11-12 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem)
  46. ↑ „End System Multicast“. project web site. Carnegie Mellon University. 21-fevral 2005-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 25-may 2013-jıl.
  47. ↑ Meyers, Mike. CompTIA Network+ exam guide : (Exam N10-005), 5th, New York: McGraw-Hill, 2012. ISBN 9780071789226. OCLC 748332969. 
  48. ↑ A. Hooke (September 2000), Interplanetary Internet (PDF), 2012-01-13da túp nusqadan (PDF) arxivlendi, qaraldı: 2011-11-12 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem)
  49. ↑ „Bergen Linux User Group's CPIP Implementation“. Blug.linux.no. 15-fevral 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-mart 2014-jıl.
  50. ↑ Bush, S. F.. Nanoscale Communication Networks. Artech House, 2010. ISBN 978-1-60807-003-9. 
  51. ↑ Margaret Rouse. „personal area network (PAN)“. TechTarget. 4-fevral 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 29-yanvar 2011-jıl.
  52. ↑ „New global standard for fully networked home“. ITU-T Newslog. ITU (12-dekabr 2008-jıl). 21-fevral 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-noyabr 2011-jıl.
  53. ↑ „IEEE P802.3ba 40Gb/s and 100Gb/s Ethernet Task Force“. IEEE 802.3 ETHERNET WORKING GROUP. 20-noyabr 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-noyabr 2011-jıl.
  54. ↑ „IEEE 802.20 Mission and Project Scope“. IEEE 802.20 — Mobile Broadband Wireless Access (MBWA). Qaraldı: 12-noyabr 2011-jıl.
  55. ↑ „Maps“. The Opto Project. 15-yanvar 2005-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  56. ↑ Mansfield-Devine, Steve (December 2009). "Darknets". Computer Fraud & Security 2009 (12): 4–6. doi:10.1016/S1361-3723(09)70150-2. 
  57. ↑ Wood, Jessica (2010). "The Darknet: A Digital Copyright Revolution". Richmond Journal of Law and Technology 16 (4). https://jolt.richmond.edu/v16i4/article14.pdf. Retrieved 2011-10-25. 
  58. ↑ Peterson, L.L.; Davie, B.S.. Computer Networks: A Systems Approach, 5th, Elsevier, 2011 — 372 bet. ISBN 978-0-1238-5060-7. 
  59. ↑ ITU-D Study Group 2. Teletraffic Engineering Handbook, June 2006. 
  60. ↑ „Telecommunications Magazine Online“ (yanvar 2003). 8-fevral 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  61. ↑ „State Transition Diagrams“. 15-oktyabr 2003-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-iyul 2003-jıl.
  62. ↑ „Definitions: Resilience“. ResiliNets Research Initiative. 6-noyabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-noyabr 2011-jıl.
  63. ↑ Simmonds, A; Sandilands, P; van Ekert, L „An Ontology for Network Security Attacks“,. Applied Computing, Lecture Notes in Computer Science, 2004 — 317–323 bet. DOI:10.1007/978-3-540-30176-9_41. ISBN 978-3-540-23659-7. 
  64. ↑ 64,0 64,1 „Is the U.S. Turning Into a Surveillance Society?“. American Civil Liberties Union. 14-mart 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-mart 2009-jıl.
  65. ↑ Jay Stanley; Barry Steinhardt „Bigger Monster, Weaker Chains: The Growth of an American Surveillance Society“. American Civil Liberties Union (yanvar 2003). 9-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-mart 2009-jıl.
  66. ↑ Emil Protalinski. „Anonymous hacks UK government sites over 'draconian surveillance'“. ZDNet (7-aprel 2012-jıl). 3-aprel 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-mart 2013-jıl.
  67. ↑ James Ball. „Hacktivists in the frontline battle for the internet“. The Guardian (20-aprel 2012-jıl). 14-mart 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-iyun 2012-jıl.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Kompyuter_tarmaǵı&oldid=102838» saytınan alınǵan