Konfucizm

Konfucizm — Qıtaydaǵı ádep-ikramlılıq hám siyasıy táliymat; eń tásirli tiykarǵı 3 filosofiyalıq-diniy aǵımlardan biri (daocizm hám buddizm menen birge). Konfuciy tiykar salǵan. Konfuciydiń dáslepki dawamshıları — Men-szi (Mek Ke — eramızǵa shekemgi 371—289), Ven-szi (eramızǵa shekemgi 6-ásir), Xan Fey-szi (eramızǵa shekemgi 233 jıl v.e.), keyingi dáwirde Chjen (6-ásir), Xan Yuy (768—824) h.t.b.

Konfuciy táliymatında insanıylıq (jen), ádep qaǵıydaları (li), pazıylet (de) túsinigi áhmiyetli rol oynaydı. Insanıylıq túsinigine kóre, adamlar etikalıq hám sociallıq múnasibetlerde jası ullı, abıroylı adamlardı húrmet etiwi hám patshaǵa sadıq bolıwı kerek. Ádep qaǵıydaları túsinigine kóre, ádep penen joqarı pazıyletler qáliplesedi, jámiyetde ádillik húkim súredi hám rawajlanadı. Wazıypanı orınlaw arqalı insan kámillikge erisedi. Onıń negizinde «sen óziń nege erisiwdi qáleseń, oǵan basqalardıń erisiwine kómekles», «sen neni arzu qılmasań, onı basqalarǵa da ráwa kórme» siyaqlı turmıslıq principler turadı. «Ullı táliymat» hám «Ortalıq haqqında táliymat» degen shıǵarmalardı Konfuciy jazǵan dep shamalanadı. Bul kitaplarǵa kóre, adamlardıń birgelikte aqılǵa muwapıq jasaw tártibiniń áhmiyetli shártin ápiwayı hám ullı 5 pazıylet quraydı: danalıq, insanıylıq; sadıqlıq; úlkenlerdi húrmetlew; Bul pazıyletler ózine hám basqalarǵa hadallıqtı hám joqarı húrmetti ańlatadı.

Konfuciydiń aytıwınsha, nızam insan máplerine xızmet etiwi kerek. Nızam ózgeriwi menen insan iskerliginde de ózgerisler júz beredi. Konfucizmde jámiyet basqarıwına úlken itibar berilip, oǵan kóre, jámiyetti kereginen artıq, ápiwayı nızamlar menen toltırıp jibermew kerek. Qıtayda ásirler dawamında Konfucizmniń túrli mektepleri júzege kelgen. Olardıń ortasında keskin gúresler bolǵan.

Konfuciy eramızdıń I ásirinde mámleketlik táliymatqa aylandı, IX ásirde buddizm, XXI ásirde daocizm ústinen tolıq jeńiske eristi. Buǵan, ásirese, Sun dáwirinde (960—1279) neokonfucizm rawajlanǵanlıǵı sebepli erisildi.