Mırzaǵaliy Dáribaev

Bul betti tez óshiriw usınıs etiledi. Sebebi: Avtorlıq huqıqları buzılıwı. Eger bul maqalanı óshiriw kerek emes dep oylasańız, óz pikirińizdi talqılaw bóliminde jazıp qaldırıń. Administratorlarǵa: bul betke siltewler, bettiń tariyxı (aqırǵı ózgerisleri), betti óshiriw. Maqala avtorına: Maqalańız óshiriliw qarsańında bolsa ne islew kerek?

Tuwılǵan sáne	1909
Qaytıs bolǵan sáne	1942

Mırzaǵaliy Dáribaev (1909 jıl – 1942 jıl) – shayır, dramaturg, zamanagóy qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarshılarınan biri, Qaraqalpaqstanda xızmet kórsetken kórkem óner ǵayratkeri esaplanadı. M.Dáribaev 1909-jılı Qońırat rayonınıń aymaǵında diyxan shańaraǵında tuwıldı. Mektepte, "Qızıl Qaraqalpaqstan" gazetasında, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar Awqamında jumıs isleydi.

M.Dáribaev ádebiyat maydanına poeziyalıq shıǵarmaları menen keldi. Shayırdıń turmıstan alǵan jeke lirikalıq sezimin beriwshi "Qızıl ásker", "Paxta ek", "Kolxozshılar iske shıq", "Hosh bol, joldas Xojamet" dáslepki qosıqları ele tıyanaqlı hám kórkem formalarda tolıq qáliplespese de qaraqalpaq ádebiyatına jáne bir shayırdıń kelgenligin dálilledi. M.Dáribaevtıń dóretiwshiligindegi baslı tema – xalqımızdıń turmısında, sanasında, sonday-aq tábiyatındaǵı ózgerisleri menen janalıqları boldı. Sonıń biri – miynet teması. Miynet qaraqalpaq xalqınıń ómirdi jańadan qurıwdaǵı hám gúllendiriwdegi tiykarǵı quralı sıpatında jırlandı. M.Dáribaevtıń lirikalıq qaharmanınıń ómir mazmunı, ar-namısı, adamgershiligi retinde miynettiń qabıllanıwı sol dáwir talabınan kelip shıqtı. Shayırdıń "Ayımjamal" poeması onıń liro-epikalıq janrdaǵı dáslepki adımı boldı. Poema tolıq túrinde 1937 jılı "Qosıqlar" toplamında basıldı. "Ayımjamal" poemasında adam hám jámiyet arasındaǵı qarım-qatnas máselesi mashqala etip qoyıldı. Usı mashqalanıń negizinde jańa adam psixologiyasın, minez-qulqın ashıp kórsetedi. Shıǵarmanıń qaharmanı Ayımjamal Áwezmuratqa qalıń malsız óz ıqtıyarı menen qosıladı. Jańa túsinikte, isenim hám biri-birin sıylaw printsipinde qurılgan shańaraq shadlı turmısta jasaydı. Bir kúni Ayımjamal kolxoz malın talan-taraj etip júrgen dushpan bar ekenligin sezedi. Ol kolxoz aǵzası Qalnazar ekenligin dálillep, áshkara etedi. Kolxozdan quwılǵan Qalnazar bay kek tutıp, Ayımjamalǵa pıshaq uradı. Áwezmurat Qalnazar baydı tutıp, húkimetke tapsıradı. Poema ayırım kemshiliklerine (kompoziyiyalıq pıtırańqılıq) qaramastan sol waqıttaǵı qaraqalpaq poeziyasınıń sapalı ósip baratırǵanlıǵın kórsetiwshi shıǵarmalardıń biri boldı. Hayal-qızlardıń oyanıwı, jańa dúzimniń hár tárepleme bekkemleniwine olardıń sanalı qatnası poema syujetiniń orayında turdı. Biraq usı temanı ashıwda shayır tariyxıy kózqarasta keledi. Tariyxıy baǵdar beredi. Onıń elesinde bárhama eki zamannıń súwreti sáwlelenedi. Eki ómir qatar súwretlenip, jańa turmıstıń ayrıqshalıgı kórkem obrazlar, konfliktler, tábiyat kórinisleri menen belgilenedi.

"Qashqın" (1936) poeması eski turmıstıń real kartinasın ashıp beriwshi shıǵarma. Onıń orayında xan qolınan jazıqsız qaza tapqan qaraqalpaq qızınıń tragediyalıq táǵdiri turadı. Poemadaǵı jańalıq avtordıń estetikalıq kózqarasınıń sáwleleniwinde, yaǵnıy onın qız óliminde gózallıqtı kóre biliwinde anıqlanadı. Sonıń menen birge tragediyalıq xarakterge iye bolǵan Sánem táǵdirinde shayır jeke adamnıń teńlik, azatlıq alıwına mumkinshilik bolmaǵan feodallıq jámiyette jasaǵan puqara xalıqtıń ulıwma narıyzalıǵın súwretleydi. M.Dáribaevtın kórkem shıǵarmalarında jańa mazmun turmıstaǵı bolıp ótken jańa waqıyalar menen ózgerislerden dóreydi, sonın negizinde ózinin haqıyqat formasın tabadı. Shayırdın "Aypara" poeması hayal-qızlar teńligi temasına arnalǵan. Onıń orayında qaraqalpaq xalqınıń turmısında bolıp ótken tariyıy-jámiiyetlik hádiyseler. Adamnıń jeke basındaǵı waqıyalar, konfliktler turadı. Shıǵarmanıń syujeti tómendegishe: túrkmen baspashıları qaraqalpaq awılın talaydı. Bes-altı qız túrkmen feodallarınıń qolına túsedi. Aypara- solardıń biri. Biraq óziniń tuwılgan jerine súyiwshilik sezimi sheksiz bolǵan qız bendelikke kónbeydi. Dáslepki kúnlerden-aq táǵdirlesi Qarabaydı qashıwǵa úgitleydi. Ekewi Qońıratqa kelip shańaraq quradı, biraq Qarabaydıń márdikarǵa alınıwı sebepli shańaraǵı tez arada buzıladı. Aypara Bekman degen ǵarrı baydıń toqalına aynaladı. Aypara bunday qorlıqlı turmıstan jańa dúzim ornawı menen azat etiledi. Shayırdıń "Kim jeńdi", "Qaljan", "Qońırattı qorǵaw" poemalarında óz dáwiriniń tariyxıy waqıyaları sáwlelendirildi. Bul poemalarda qaharman obrazın jasawda, onıń ishki dúnyasın, xarakterin hám janlı háreketlerin ashıwda avtordıń biraz dórtiwshilik ósiw jolı kózge taslanadı. Máselen, "Kim jeńdi" poemasınıń qaharmanı Nurman Qarabayǵa salıstırǵanda janlı hárekette kóbirek súwretlenedi. Minez-qulqı, ómirge kózqarası, estetikalık idealı qıyın sınaqlarda qáliplesedi.

1930-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap xalıq aralıq jaǵday keskin shiyelenise baslaǵanlıǵı tariyxtan málim. Germaniyada mámleket apparatınıń gitlershiler qolına ótiwi, İspaniyada puqaralıq urıstıń baslanıwı, Yapon samuraylarınıń Qıtayǵa topılısı hám t.b. konfliktler - ekinshi jer júzilik urıstıń payda bolıw qarsańındaǵı qáwipli jaǵdaylar edi. Usınday xalıq aralıq jaǵdaylarǵa baylanıslı usı dáwir ádebiyatında paraxatshılıqtı jırlaw temasına baylanıslı shıǵarmalar dóretiw tiykarǵı wazıypalardıń biri boldı. M.Dáribaevtıń "Shegarada" poeması usı wazıypanın tiykarında dóregen liro-epikalıq shıǵarma bolıp tabıladı. Onıń teması – elimiz shegarashılarınıń Xasan kólindegi yapon samuraylarına qarsı urısı boldı. Poemada janlı háreket etiwshi tiykarǵı obraz – Bigus. Ol – batır shegarashı. Óziniń ómiriniń kópshilik jılların jawıngerlikke, Watan qorǵaw isine baǵıshlaydı. Adamnıń ruhıy dúnyasının baylıǵı, dos hám dushpanǵa qatnasıǵı, Watandı súyiwshilik sezimi, ar-namısı awır sınaqta anıǵıraq bilinedi. Bul sıpatlar Bigus obrazında kórkem sáwlelendirilgen.

Peyzaj M.Dáribaevtıń poeziyasında ayrıqsha orın tutadı. Onıń peyzajlıq qosıqlarının orayında gózzallıqtı tereńnen sezinetuǵın, sanalı, intellekt adam turadı. Tuwılǵan jer tábiyatının gózzal kartinaların súwretleytuǵın "Egis ayları", "Báhár", "Kók kól" h.t.b. lirikalıq qosıqları bar. M.Dáribaev lirikalıq hám epikalıq qaharmanlardıń obrazın tásirli hám janlı etip kórsetiwde kórkemlew quralların sheber qollanadı. Shayır hár bir sózdiń mánisin jańalawǵa tırısadı.

M.Dáribaev A.S.Pushkinniń, M.Yu.Lermontovtıń, N.A.Nekrasovtıń, Shevchenkonıń, A.Nawayı, Kemine, Jambıl h.t.b. shayırlardıń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdardı. M.Dáribaev ádebiy sın maqalaları menen ádebiyatımızda ádebiy sınnıń qáliplesiwine úlken úles qostı.

M.Dáribaev jańa ómir xabarların, feleton, publitsistikalıq maqalaların,ocherk, gúrrińlerin dáslepki qosıqları menen qatar baspasóz betlerinde 1930 jıllardıń birinshi yarımınan baslap járiyalay basladı. Onıń "Ómirdiń sawlatı bilim" (1932), "Ǵayratlı qaharman" (1932) atlı publitsistikalıq ocherk, maqalaları, "Allannıń sırı" (1934) atlı satiralıq gúrrińi, "16 jıldıń oyranı", "Ázerbayjan awılında" (1935) degen gúrrińlerinde de gazeta ocherklerine tán publitsistikalıq xarakter basım. Ol "Qarındasımnıń xatı" (1940), "Altın júzik" (1939) usaǵan legendarlıq xarakterdegi gúrrińlerdi de dóretti. Dáribaevtıń "Biziń batır" ("16-jıldıń oyranı"), "Tariyxıy tamǵa" gúrrińleri tariyxıy temadaǵı shıǵarmalar qatarına kiredi. "Úsh batırdıń anası", "Atızdaǵı áńgime", "İs ústinde", "Traktorshı" ocherkleri qaraqalpaq miynetkeshleriniń Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı qaharmanlıq miynetlerin sıpatlap beriwge qaratılǵan. Bul ocherklerde sol dáwirdiń talabına say jawıngerlik ún, jıynaqlılıq, qısqa operativlik bar.

M.Dáribaevtıń dóretiwshiliginde hám 1930 jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında onıń "Mıńlardıń biri" (1940) proza janrınıń úlken tabısı sıpatında belgili orın iyeleydi. Povesttiń teması qaraqalpaq xalqınıń Oktyabr revolyutsiyasınan burınǵı turmısı, miynet adamlarına jergilikli baylar menen patsha chinovnikleriniń kórsetken zulımlıǵı, qaraqalpaq hayal-qızlarınıń teńsizlik jaǵdayı, jańa turmıs dushpanlarına qarsı gúres súwretlengen. Shıǵarmanıń bas qaharmanı Erpolat, Erpolattıń obrazında klaslıq jámiyettiń qarama-qarsılıǵı bayan etilgen. Erpolat obrazı tabıslı shıqqan, ol ózinde sol dáwirdiń hádiyselerin kórsete aladı. Povestte İvan jergilikli xalıqtıń revolyutsiyalıq sanasınıń oyanıwına tásirin tiygizgen revolyutsioner sıpatında kórinedi, (bul sol dáwirdiń idelogiyasına baylanıslı ádebiyattıń aldında turǵan wazıypalardan kelip shıqqan jaǵday ekenligi óz-ózinen málim.). İvan Erpolattıń ádilsizlikke qarsılıǵınıń stixiyalıq xarakterge iye ekenligin, onıń ústine jeke mápten kelip shıqqanlıǵın kóre otırıp, onıń revolyutsiyalıq sanasın oyatıwǵa, ondaǵı ǵázepti jolǵa salıwǵa tırısadı. Miyrigúl – povesttiń bas qaharmanlarınıń birewi, ol tiykarınan óziniń muhabbatı ushın azapqa túsken biyshara qız sıpatında kózge túsedi. Onıń obrazı povesttiń kompozitsiyası ushın kútá áhmiyetli. Erpolat penen Erjan sıypań arasındaǵı qarama-qarsılıqlar Miyrigúldiń átirapında rawajlanadı. Eger de Miyrigúl háreketsheń etip kórsetilgende onıń obrazı tabıslı shıqqan bolar edi. Húrziya tek "Sırlı mazar" degen bóliminde ǵana ushırasadı, soǵan qaramastan povesttiń tiykarǵı qaharmanlarınıń biri. Jazıwshı Húrziya obrazı arqalı qaraqalpaq hayal-qızlarınıń revolyutsiyalıq sanasınıń oyanıwın kórsete alǵan. Povestte M.Gorkiydiń "Ana", qazaq jazıwshısı B.Maylinniń "Shuǵanıń belgisi" shıǵarmasınıń tásiri kúshli boldı. Avtordıń jetiskenligi ótkir hám qıyın konfliktler jasay alıwında kórinedi. Jazıwshı óz qaharmanlarınıń xarakterin ashıwda ishki keshirmelerin, sezimlerin ham oyların súwretlewge jiyi-jiyi kewil bóledi, (mısalı, "Muńlı Miyrigúl" degen bapta Erpolat penen Miyrigúldiń Erjannıń miyrimsizligi tuwralı oyları) jazıwshı oqıwshınıń sezimin bayanlawda peyzajlıq súwretlewlerden paydalanadı. Povesttiń "Kórgen bilgenińdi ayta ber", "Aqsulıwdıń ashıwı", "Muńlı Miyrigúl" "Shesheńniń may degeni toraq shıqtı", "Tyurmadaǵı doslar", "Jazıqsız gúnákar", "Aymerekeniń aqılı", "Tyurmadan turmısqa", "Sırlı mazar" t.b. baplardan ibarat.

M.Dáribaevtıń tamamlanbaǵan "Mıńlardıń biri" povesti iri janrdaǵı dáslepki prozalıq dóretpelerdiń biri sıpatında qaraqalpaq ádebiyatında áhmiyetli orın tutadı.

1930 jılardaǵı qaraqalpaq ádebiyatında M.Dáribaevtıń dramalıq shıǵarmaları da belgili orın iyeleydi. Onıń "Kóklen", "Árman", "Jana adamlar" (1938-41) , "Ǵárip-ashıq", "Dáwletiyar", "Edige", "Biz jeńemiz", "Eki toy", "Bozataw", "Front", "Altın júzik" t.b. kóp aktli hám bir aktli pesalardı jazdı, biraq bul pesalar qoljazba túrinde saxnaǵa qoyılmay qaldı. "Kóqlen" pesasında 1905-07 jıllardaǵı rus revolyutsionerleriniń tásiri menen payda bolǵan Orta Aziyada, sonıń ishinde Qaraqalpaqstanda feodallıq ústemlikke qarsı miynetkesh xalıqtıń qurallı kóterilisin súwretleydi. Pesa qaraqalpaq sannasında jasap turǵan úsh-tórt jıl ishinde úsh mártebe qayta islendi. Sońǵı variantı 1941 jılı jazıp shıǵıldı, ideyalıq kórkemlik dárejesine bir qansha ózgeris kirdi, syujetlik mazmunı biraz ıqshamlandı. Shıǵarma Kóklenniń súyiklisi Ayparaǵa ashıqlıǵınan baslanadı, bunda Kóklenniń diyqanlardıń kóterilisin basqarıw dárejesine shekemgi ósiw jolı anıǵıraq kórsetilgen. Kóklen Shaniyaz baydan óz haqısın hám joldaslarınıń haqısın alıp beriw háreketleri obrazdıń evolyutsiyalıq ósiw jolında belgili orın iyeleydi. Shaniyaz bay Kóklenniń súyiklisi Ayparanı hayal ústine almaqshı boladı. Kóklen baydıń zulımlıǵına qarsı shıǵıp Ayparaǵa úylenedi hám Qaratawdıń etegindegi shopanlar arasına jaylasıp kóteriliske tayarlanadı. Kóterilisshiler patsha soldatları menen de qarsılasıp jeńip shıǵadı. Solay etip pesanıń ideyası tikkeley Kóklenniń batırlıǵı, azatlıq ushın gúres jolına arnalǵan. "Qaraqalpaq ádebiyatı hám iskusstvosı" jurnalınıń 1939 jıl 4-sanında M.Dáribaevtıń "Árman" pesası shıqtı. Bul Ernazar alakóz haqqındaǵı ekinshi pesa. M.Dáribaevtıń "Ernazar alakóz" pesası 20-jıllarda jazılǵan edi. M.Dáribaevtıń "Ǵárip-ashıq" dástanı tiykarında dóretilgen usı atamadaǵı pesası 1939 jılı Xalıq Komissarlar Keńesi qaptalındaǵı kórkem óner isi boyınsha járiyalanǵan konkursta ekinshi orınǵa miyasar boldı. Pesa dástandı tikkeley qaytalamaydı, oǵan jańa dramalıq konflikt, ádebiy personajlar qosılǵan. Shıǵarma Ǵáriptiń óz súyiklisi Shaxsanemnen ayrılıp qosıq aytıp otırıwınan baslanadı. Pesadaǵı waqıyalardı shiyelenistiriwshilerdiń biri Shahabbazdıń kishi hayalı Juwhagúl. Ol Ǵáripke ashıqlıǵı, maqsetine erisiwge umtılıwı arqalı onıń psixologiyası ashıladı.

"Jańa adamlar" piesası 1930 jıllardaǵı kolxoz turmısınan alıp jazılǵan. Piesada 30-jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatında kóp ushırasatuǵın syujet, kolxozǵa kirip alǵan, sóytip kolxoz egisin suwǵa aldırıw, órtew, belsendilerin óltiriwge umtılıw waqıyaları sóz etiledi. Bul waqıya piesada belgili bir rawajlanıp, shiyelenisip barıwshı dramalıq konflikt tiykarında berilmey qalǵan. Piesanıń bahalılıǵı kóbinese zamanagóy, personajlardıń kórkem, individual tiline iye bolıwında.