Mısır kampaniyası
| Mısır kampaniyası | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Sáne | 1798-jıl 1-iyul — 1801-jıl 2-sentyabr (3 jıl, 2 ay hám 1 kún) | |||
| Orın | Jaqın Shıǵıs: Mısır, Palestina | |||
| Sebep | Direktoriyanıń Britaniya sawda qúdiretine tosqınlıq etiw hám Ost-Indiya jolın tosıw haqqındaǵı qararı | |||
| Nátiyje | Angliya-Osmaniyler koaliciyasınıń jeńisi
| |||
| Qarsılaslar | ||||
| ||||
| Qolbasshıları | ||||
| ||||
| Tárepler kúshi | ||||
| ||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Mısır kampaniyası (francuzsha expédition d’Égypte) — 1798—1801-jılları Napoleon Bonapart baslaması hám tikkeley basshılıǵında ámelge asırılǵan, tiykarǵı maqseti Mısırdı basıp alıwǵa urınıw bolǵan urıs.
1796-1797-jıllardaǵı Italiya kampaniyasınıń ájayıp tabıslarınan keyin júzege kelgen tınıshlıq general Bonaparttıń siyasiy rejelerine sáykes kelmedi. Dáslepki jenislerden keyin Napoleon ǵárezsiz rolge dawagerlik ete basladı. Oǵan millettiń kóz aldında tań qaldıratuǵın hám onı armiyanıń súyikli qaharmanına aylandıratuǵın jáne bir qatar jeńisli waqıyalar kerek edi. Ol Angliyanıń Hindstan menen baylanısın bekkemlew ushın Mısırdı basıp alıw ushın ekspediciya rejesin islep shıqtı hám Direktoriyanı Franciyanıń Qızıl teńizde koloniyaǵa iye bolıwı zárúrligine ańsat isendirdi, ol jerden Hindstanǵa eń qısqa jol menen barıw múmkin edi. Bonaparttıń ataǵınan qorqqan Direktoriya húkimeti oniń Parijdegi qatnasınan qutılıwǵa qarar etti hám Italiya armiyası hám flotın oniń ıqtıyarına tapsırdı. Ekspediciya ideyası francuz burjuaziyasınıń Aziya hám Arqa Afrikada óz tásirin jedel ornatqan inglis burjuaziyası menen básekilesiw tilegi menen baylanıslı edi.
Ekspediciyanı rejelestiriw
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Avstriya hám Prussiya menen pitimge qol qoyılǵannan keyin, tek Ullı Britaniya Franciya menen urıs jaǵdayında edi. Materikte áskeriy háreketlerge tayarlıq kóriw menen bir waqıtta Direktoriya Ullı Britaniyaǵa qarsı áskeriy kampaniya ótkeriwdi rejelestirdi. Francuz flotınıń salıstırmalı ázziligi úlken armiyanı Shıǵıs yaki Batis Hindstanga qáwipsiz alıp bariwǵa múmkinshilik bermedi. Solay etip, tańlaw Irlandiyada (jergilikli xalıq inglislerge qarsı háreketlerdi quwanıshlı túrde qollap-quwatlaǵan bolar edi) hám Osmaniyler imperiyası aymaqlarınde, itimal, keleshekte awqamlas Franciya magaradjaları menen birlesiw ushın Hindstanǵa atlanıs júrgiziw arasında edi. Aqırında, Mısır paydasına tańlaw islendi.
Mısır huqıqıy jaqtan Osmaniyler imperiyasına boysınǵan, biraq ámelde ǵárezsiz siyasat júrgizgen. Túrkiya diplomatiyalıq kanallar arqalı Franciyaǵa Mısırǵa qarsı hár qanday francuz háreketine tilekles ekenin bildirdi. Onıń ústine Franciyanıń Korfu atawın basıp alıwı hám Franciyanıń Neapol patshalıǵı menen paydalı kelisimlerge qol qoyıwı menen Angliya Jer orta teńizindegi barlıq turaqlı teńiz bazalarınan ayırıldı. 1798-jıldıń basında Napoleon Franciyanıń arqa hám batis jaǵaların razvedka etti. Demonstraciyalıq háreketler tabıslı ótti: Ullı Britaniya Irlandiyada desant túsiriwge tayarlıq kórilip atırǵanına isenimli edi, sonıń ushın inglis flotı Gibraltar hám Franciyanıń arqa portların qamal etiw menen bánt bolıp, francuzlarǵa Jer orta teńizi arqalı Mısırǵa joldi ashıq qaldırdı.
Ekspediciyanıń baslanıwı hám Maltanıń basıp alınıwı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tayarlıq 1798-jılı mart ayında baslandı hám Angliyanı olardıń tiykarǵı maqsetleri haqqında aljastırıw ushın Irlandiyaǵa qonıwǵa tayarlıq kórip atırǵanı haqqında mısh-mıshlar tarqaldı. Ekspediciya armiyası quramına 24 mıń piyada ásker, 4 mıń atlı ásker hám 300 at (qalǵan atlardı Mısırdan satıp alıw gózlengen), 16 artilleriya rotası, 8 sapyorlar, minalawshılar hám jumisshilar rotası, 4 park rotası; jámi 32300 adam tayınlanǵan. Áskerler 5 diviziyadan (generallar Kleber, Deze, Rene, Menu hám Bona) ibarat edi. Shtab baslıǵı — Bertye; brigada generalları arasında Lann, Myurat, Davu hám bas komandir shtabında Jyuno, Evgeniy Bogarne hám basqalar bar edi. Bul áskerlerdi tasıw ushın ulıwma suw sıyımlılıǵı 47,3 mıń tonna bolǵan 309 keme tayarlandı. (58 Marselde, 72 Tulonda, 73 Genuyada, 56 Chivita-Vekkiyada hám 50 Korsikada). Ekspediciyanı qorǵaw ushın admiral Bryues basshılıǵındaǵı 55 kemeden ibarat flotiliya gózelengen edi (13 liniyalı keme, 6 fregat, 1 korvet, 9 fleyta, 8 brig hám pochta kemeleri, 4 mortira hám 12 kanoner qayıǵı hám 2 felyuk). Tulon hám Marselde turǵan áskerlerdiń tiykarǵı bólimi áskeriy kemelerde jaylastırılıwı kerek edi. Flotiliya ekipaji 10 mıń teńizshiden ibarat edi. Ekspediciyada áyyemgi mámleketti úyreniw maqsetinde ilimpazlar, izertlewshiler, injenerler, texnikler hám xudojniklerden ibarat úlken komissiya (jámi 167 adam) qatnastı.
10-may kúni Bonapart áskerlerge múrájáát penen shiqtı. «Soldatlar, sizler francuz armiyasınıń qanatlarınan birin payda etesiz. Siz tawlarda hám tegisliklerde urıstıńız, qalalardı qamal ettińiz, endi teńizde urıstı sınap kóriwińiz kerek. Siz bir neshe ret eliklegen, biraq ele tolıq teńlese almaǵan Rim legionları karfagenlilerdi dáslep usi teńizde, keyin bolsa Zama dalalarında jeńdi. Olar bárqulla jeńiske erisken, sebebi olar márt, shıdamlı, tártipli hám awızbirshilikli bolǵan. Soldatlar, sizlerge Evropa kóz tigip tur. Aldında ullı keleshek, urıslar, qáwip-qáterler hám mashaqatlardı jeńip ótiw tur. Siz watanıńızdıń mápi, xalıqtıń baxıt-ıǵbalı hám óz abırayıńız ushın hár qashanǵıdan da kóbirek jumıs isleysiz».
Inglis admirali Jervis 2-mayda kontr-admiral Nelsondi 3 liniya kemesi, 2 fregat hám 1 korvetten ibarat eskadra menen razvedka etiw ushin Tulonǵa jiberdi. Biraq tap sol kúni Jerviske Londonnan kúshli járdem kúshlerin jiberiw haqqında jasırın xat jiberildi, bwl járdem kúshleri jetip keliwi menen oǵan dárhal Jer orta teńizine 12 liniya kemesinen ibarat eskadranı tiyisli muǵdardaǵı fregatlar menen jiberiw hám oǵan komandirlik etiwdi admiral Nelsonǵa tapsırıw haqqında kórsetpe berildi. Eskadraǵa Neapol, Siciliya, Moreya, Portugaliya hám Irlandiyaǵa tayınlanıwı múmkin bolǵan Tulon flotin toqtatıw buyırıldı. Livornodaǵı konsuldıń pikirine qaramastan, Mısır haqqındaǵı pikir instrukciyaǵa kirgizilmedi. 25-mayda Jervis Nelsonǵa 11 teńiz kemesinen járdem jiberdi hám onıń menen admirallıq kórsetpelerine qosımsha ráwishte ózinen awızsha buyrıq berdi — Jer Orta teńizinde hám hátte Qara teńizde dushpandı baqlaw.
Bul arada Nelson óziniń az sanlı otryadı menen 9-mayda Gibraltardan shıqtı, 17-mayda Tulon janında boldı hám Bryus jibergen razvedchikti qolǵa aldı, onnan francuz flotınıń sostavı haqqında bilip aldı. 19-may kúni arqa-batıs boranı Nelsondı jaǵıstan uzaqlastırdı hám 21-mayǵa ótetuǵın túnde onıń flagman kemesi Vangard fok machtası hám eki stenkasın joǵalttı; bul Nelsondı Sardiniya jaǵısına túsiwge májbúr etti hám 22-may kúni ol San-Petro qoltıǵına jetip keldi. Flagman kemesin joytıp alǵan Nelsonnıń fregatları, awır jaraqatlar onı Angliya portlarınan birinde baspana izlewge májbúr etti, dep oylap, admiral belgilegen jerdi taslap, onı izlep ketti.
