Mashina
Mashina - bul kúshti qollanıw hám háreketti basqarıw arqalı belgili bir isti atqarıw ushın paydalanılatuǵın fizikalıq sistema. Bul termin kóbinese dvigateller yamasa motorlar qollanılatuǵın jasalma qurılmalarǵa qollanıladı, biraq sonday-aq molekulalıq mashinalar sıyaqlı tábiyiy biologiyalıq makromolekulalarǵa da qollanıladı. Mashinalardı haywanlar hám adamlar, samal hám suw sıyaqlı tábiyiy kúshler, sonday-aq ximiyalıq, jıllılıq yamasa elektr energiyası háreketke keltire aladı. Olar aktuator kiritpesin qáliplestiretuǵın hám shıǵarıw kúshleri menen háreketin belgili bir maqsette qollanıwdı támiyinleytuǵın mexanizmler sistemasın óz ishine aladı. Olar jáne de islewin baqlaytuǵın hám háreketti jobalaytuǵın kompyuterler menen sensorlardı da óz ishine alıwı múmkin, bunı kóbinese mexanikalıq sistemalar dep ataydı.
Renessans dáwiriniń tábiyat filosofları júkti háreketke keltiretuǵın altı ápiwayı mashinanı anıqladı hám shıǵarıw kúshiniń kirgiziw kúshine qatnasın esapladı, bul búgingi kúnde mexanikalıq artıqmashılıq dep ataladı.[1]
Házirgi waqıttaǵı mashinalar - bul qurılıs elementleri, mexanizmler hám basqarıw komponentlerinen ibarat quramalı sistemalar bolıp, olar qolaylı paydalanıw ushın interfeyslerdi de óz ishine aladı. Mısallar qatarına tómendegiler kiredi: poezdlar, avtomobiller, kemeler hám samolyotlar sıyaqlı keń kólemli transport quralları; úy hám keńsedegi ásbaplar, sonıń ishinde kompyuterler, imaratlardıń hawa aylandırıw hám suw támiyinlew sistemaları; sonday-aq awıl xojalıǵı mashinaları, stanoklar hám zavod avtomatlastırıw sistemaları hám robotlar.
Etimologiya
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Inglis tilindegi «machine» sózi orta ásir francuz tili arqalı latın tilindegi «machina» sózinen kelip shıqqan, ol óz gezeginde grek tilinen (Doriy dialektinde μαχανά makhana, Ion dialektinde μηχανή mekhane 'qurılma, mashina, dvigatel', μῆχος mekhos 'qural, shara, emlew' sózinen kelip shıqqan) alınǵan. «Mechanical» (grekshe: μηχανικός) sózi de sol grek tamırlarınan kelip shıqqan. 'Qurılıs, struktura' mánisindegi keńirek mánisi klassikalıq latın tilinde tabıladı, biraq grek tilinde qollanılmaǵan. Bul mánis keyingi orta ásir francuz tilinde tabılıp, XVI ásirdiń ortasında francuz tilinen inglis tiline ótken.
XVII ásirde «machine» sózi joba yamasa súwretlew mánisin de ańlatqan, házirgi waqıtta bul mánis «machination» sózi menen berilgen. Házirgi waqıttaǵı mánisi XVI ásirdiń aqırı hám XVII ásirdiń basında teatr saxnasında qollanılǵan qurılmalarǵa hám áskeriy qamal buzıw qurılmalarına qollanılǵan arnawlı mánisinen rawajlanıp shıqqan. OED (Oxford English Dictionary) bul sózdiń házirgi formal mánisin Djon Xarristiń «Lexicon Technicum» (1704) miynetine baylanıstıradı, onda bılay delingen:
- Mashina yamasa mexanizm, mexanika iliminde, deneniń qozǵalısın kóteriw yamasa toqtatıw ushın jetkilikli kúshke iye bolǵan hár qanday nárse. Ápiwayı mashinalar ádette altı túrge bólinedi, atap aytqanda: tárezi, rıchag, blok, dóńgelek, sına hám vint. Qurama mashinalar yamasa mexanizmler san-sanaqsız.
«Engine» sózi Xarris tárepinen hám keyingi dáwirlerde (derlik) sinonim sıpatında qollanılǵan, ol aqırında (eski francuz tili arqalı) latın tilindegi «ingenium» sózinen kelip shıqqan, onıń mánisi 'zeyinlilik, oylap tabıwshılıq'.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Qol baltası, shaqmaq tastı jonıw arqalı sına formasında islengen, adam qolında quraldıń kúshi hám qozǵalısın islew obektiniń kóldeneń bóliw kúshine hám qozǵalısına aylandıradı. Qol baltası - sınanıń birinshi mısalı bolıp, ol altı klassikalıq ápiwayı mashinalardıń eń eskisi, kópshilik mashinalar usıǵan tiykarlanǵan. Ekinshi eń eski ápiwayı mashina - bul qıya tegislik (pandus) bolıp, ol áyyemgi dáwirlerden baslap awır zatlardı jıljıtıw ushın qollanılıp kelgen.[2]
Basqa tórt ápiwayı mashina áyyemgi Jaqın Shıǵısta oylap tabılǵan. Dóńgelek, sonday-aq dóńgelek hám kósher mexanizmi, Mesopotamiyada (házirgi Irak) b.e.sh. 5-mıńjıllıqta oylap tabılǵan. Rıchag mexanizmi birinshi ret shama menen 5000 jıl burın Jaqın Shıǵısta payda bolǵan, onda ol ápiwayı tárezi sıpatında hám áyyemgi Mısır texnologiyasında úlken obektlerdi jıljıtıw ushın qollanılǵan. Rıchag sonday-aq shaduf suw kóteriw qurılmasında, birinshi kran mashinasında qollanılǵan, ol Mesopotamiyada shama menen b.e.sh. 3000-jıllarda payda bolǵan, keyin áyyemgi Mısır texnologiyasında b.e.sh. 2000-jıllarda qollanılǵan. Bloklardıń eń erte dálilleri Mesopotamiyada b.e.sh. 2-mıńjıllıqtıń baslarında hám áyyemgi Mısırda On ekinshi dinastiya dáwirinde (b.e.sh. 1991–1802) tabılǵan. Vint, oylap tabılǵan ápiwayı mashinalardıń eń sońǵısı, birinshi ret Mesopotamiyada Jańa Assiriya dáwirinde (b.e.sh. 911–609) payda bolǵan. Mısır piramidaları altı ápiwayı mashinanıń úshewin qollanıp qurılǵan: qıya tegislik, sına hám rıchag.
Ápiwayı mashinalardıń úshewin grek filosofı Arximed b.e.sh. III ásirde izertlegen hám súwretlegen: rıchag, blok hám vint.[3] Arximed rıchagtaǵı mexanikalıq artıqmashılıq principin ashqan. Keyingi grek filosofları klassikalıq bes ápiwayı mashinanı (qıya tegislikti qospaǵanda) anıqlaǵan hám olardıń mexanikalıq artıqmashılıǵın shama menen esaplay alǵan. Aleksandriyalı Geron (shama menen b.e. 10–75 jj.) óziniń «Mexanika» miynetinde «júkti qozǵalısqa keltire alatuǵın» bes mexanizmdi atap ótedi: rıchag, shıǵır, blok, sına hám vint, hám olardıń isleniwi menen qollanılıwın súwretleydi. Biraq, greklerdiń túsinigi statika (kúshler teńsalmaǵı) menen sheklengen edi hám dinamikanı (kúsh penen aralıq arasındaǵı baylanıs) yamasa jumıs túsinigin óz ishine almaǵan.
Eń dáslepki ámeliy samal menen háreketke keletuǵın mashinalar, samal digirmanı hám samal nasosı, birinshi ret musılman dúnyasında Islam Altın dáwirinde, házirgi Iran, Awǵanstan hám Pákistan aymaqlarında, b.e. IX ásirinde payda bolǵan.[4] Eń dáslepki ámeliy puw menen háreketke keletuǵın mashina puw turbinası menen háreketke keltiriletuǵın puw domkratı bolǵan, ol 1551-jılı Osmanlı Mısırında Taqi ad-Din Muhammed ibn Maruf tárepinen súwretlengen.
Paxta ajıratqısh Hindstanda b.e. VI ásirinde oylap tabılǵan, al iyiriw dóńgelegi Islam dúnyasında XI ásirdiń baslarında oylap tabılǵan, bulardıń ekewi de paxta sanaatınıń rawajlanıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye bolǵan. Iyiriw dóńgelegi sonday-aq iyiriw mashinasınıń aldın ala úlgisi bolǵan.
Eń dáslepki programmalastırılatuǵın mashinalar musılman dúnyasında rawajlandırılǵan. Muzıkalıq sekvenser, programmalastırılatuǵın muzıkalıq ásbap, programmalastırılatuǵın mashinalardıń eń erte túri bolǵan. Birinshi muzıkalıq sekvenser Banu Musa tuwısqanları tárepinen oylap tabılǵan avtomatlastırılǵan fleyta oynawshısı bolǵan, ol IX ásirde olardıń «Hiyleker qurılmalar kitabı»nda súwretlengeny.[5] 1206-jılı ál-Jazariy programmalastırılatuǵın avtomatlar/robotlardı oylap tapqan. Ol tórt avtomat muzıkanttı súwretlegen, sonıń ishinde programmalastırılatuǵın baraban mashinası menen basqarılatuǵın barabanshılar bar bolıp, olar hár qıylı ritmler hám hár túrli baraban úlgilerin oynay alatuǵın edi.
Qayta tikleniw dáwirinde ápiwayı mashinalar dep atalǵan Mexanikalıq Kúshlerdiń dinamikası olardıń qansha paydalı jumıs isley alatuǵınlıǵı kóz-qarasınan izertlene baslandı, bul aqırında mexanikalıq jumıstıń jańa túsinigine alıp keldi. 1586-jılı flamand injeneri Simon Stevin qıya tegisliktiń mexanikalıq artıqmashılıǵın anıqladı, hám ol basqa ápiwayı mashinalar qatarına kirgizildi. Ápiwayı mashinalardıń tolıq dinamikalıq teoriyası 1600-jılı italiyalı ilimpaz Galileo Galiley tárepinen «Le Meccaniche» («Mexanika haqqında») miynetinde islep shıǵıldı. Ol ápiwayı mashinalardıń energiya jaratpaytuǵının, tek onı túrlendiretuǵının túsingen birinshi adam boldıt.[6]
Mashinalardaǵı sırǵanaw súykelisiniń klassikalıq nızamları Leonardo da Vinchi (1452–1519) tárepinen ashılǵan, biraq onıń dápterlerinde járiyalanbay qalǵan. Olar Giyom Amonton (1699) tárepinen qayta ashılǵan hám Sharl-Ogyusten de Kulon (1785) tárepinen sońınan rawajlandırılǵan.
Djeyms Uatt 1782-jılı óziniń parallel qozǵalıs baylanısın patentledi, bul qos tásirli puw mashinasın ámeliy qollanıwǵa múmkinshilik berdi. Bolton hám Uatt puw mashinası hám keyingi dizaynlar puw lokomotivlerin, puw kemelerin hám zavodlardı quwatlandırdı.
Sanaat revolyuciyası 1750-jıldan 1850-jılǵa shekemgi dáwir bolıp, bul dáwirde awıl xojalıǵı, óndiris, taw-kán óndirisi, transport hám texnologiyadaǵı ózgerisler sol dáwirdiń sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy jaǵdaylarına tereń tásir etti. Ol Birlesken Korollikte baslanıp, keyin Batıs Evropa, Arqa Amerika, Yaponiya hám aqıbetinde dúnyanıń qalǵan bóleklerine tarqaldı.
XVIII ásirdiń aqırǵı bóliminen baslap, Ullı Britaniyanıń ayırım bóleklerinde burınǵı qol miyneti hám júk haywanlarına tiykarlanǵan ekonomikadan mashina óndirisine ótiw baslandı. Bul toqımashılıq sanaatınıń mexanizaciyalanıwı, temir islep shıǵarıw texnikasınıń rawajlanıwı hám tazalanǵan kómirdi kóbirek paydalanıw menen baslandı.
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ Usher, Abbott Payson. A History of Mechanical Inventions. USA: Courier Dover Publications, 1988 — 98 bet. ISBN 978-0-486-25593-4.
- ↑ Dutch. „Pre-Greek Accomplishments“. Legacy of the Ancient World. Prof. Steve Dutch's page, Univ. of Wisconsin at Green Bay (1999). 21-avgust 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-mart 2012-jıl.
- ↑ Chiu, Y. C. (2010), An introduction to the History of Project Management, Delft, 42-bet, ISBN 978-90-5972-437-2, 2016-08-18da túp nusqadan arxivlendi
{{citation}}: Unknown parameter|publisher=ignored (járdem) - ↑ Lucas, Adam (2006), Wind, Water, Work: Ancient and Medieval Milling Technology, 65-bet, ISBN 90-04-14649-0
{{citation}}: Unknown parameter|publisher=ignored (járdem) - ↑ Koetsier, Teun (2001), „On the prehistory of programmable machines: musical automata, looms, calculators“, Mechanism and Machine Theory, 36-tom, № 5, 589–603-bet, doi:10.1016/S0094-114X(01)00005-2.
{{citation}}: Unknown parameter|publisher=ignored (járdem) - ↑ Krebs, Robert E.. Groundbreaking Experiments, Inventions, and Discoveries of the Middle Ages. Greenwood Publishing Group, 2004.