Model

Molekulanıń modeli, túrli atomlardı sáwlelendiretuǵın reńli sharlar menen

Model ‒ bul obyekt, adam yamasa sistemanıń informaciyalıq kórinisi. Bul termin dáslep XVI ásirdiń aqırında inglis tilinde imarattıń joybarın ańlatqan, francuz hám italyan tilleri arqalı latınsha «modulus» sózinen kelip shıqqan, onıń mánisi «ólshem» degendi bildiredi.

Modellerdi fizikalıq modellerge (mısalı, keme modeli yamasa moda modeli) hám abstrakt modellerge (mısalı, hawa rayın boljaw ushın atmosferanıń islewin súwretleytuǵın matematikalıq teńlemeler toplamı) bóliwge boladı. Abstrakt yamasa konceptual modeller ilim filosofiyasınıń tiykarǵı bólegi esaplanadı.

Ilimiy izertlewler hám ámeliy ilimde modeldi teoriya menen aljastırmaw kerek: model tek dúnyanı jaqsıraq túsiniw yamasa boljaw maqsetinde haqıyqatlıqtı sáwlelendiriwge umtılsa, teoriya haqıyqatlıqtı túsindiriw degen kóbirek talapshań maqsetti qoyadı.

Modellerdiń túrleri

Belgili kontekstlerdegi model

Atlıq sıpatında, model sózi belgili tarawlarda óziniń dáslepki «strukturalıq dizayn yamasa joba» mánisinen kelip shıqqan arnawlı mánilerge iye:

• Model (kórkem-óner), suwretshi ushın pozada turǵan adam, mısalı, Leonardo da Vinchidiń «Sońǵı keshe» kartinasındaǵı Iudanı sáwlelendirgen XV ásirdegi jınayatshı
• Model (adam), basqalar ushın úlgi bolatuǵın adam, mısalı, rol modeli, kóbinese kommerciyalıq ónimlerdi reklamalaw kontekstinde; mısalı, birinshi moda modeli, 1853-jılı dizayner Charlz Frederik Uorttıń hayalı Mari Vernet Uort.

• Model (ónim), katalogta yamasa kórsetiw zalında kórsetilgen ónimniń belgili bir dizaynı (mısalı, Ford Model T, erte avtomobil modeli)
• Model (organizm) biologiyalıq qubılıslardı basqa organizmlerde túsiniw ushın izertlenetuǵın adam emes túr, mısalı, cinga keselligin úyreniw ushın S vitamini jetispeytuǵın teńiz shoshqası, bul tájiriybeni adamda ótkeriw ádepsizlik bolar edi
• Model (mimikriya), basqa túr tárepinen eliklenetuǵın túr
• Model (logika), berilgen aksiomalar sistemasın (tiykarǵı haqıyqatlardı) qanaatlandıratuǵın struktura (zatlar toplamı, mısalı, 1, 2, 3,... tábiyiy sanlar, qosıw hám kóbeytiw sıyaqlı matematikalıq ámeller hám < sıyaqlı qatnaslar), yaǵnıy berilgen teoriyanıń pikirlerin qanaatlandıradı
• Model (CGI), arnawlı baǵdarlama arqalı úsh ólshemde obekttiń hár qanday betiniń matematikalıq kórinisi
• Model (MVC), baǵdarlamalıq támiynattıń paydalanıwshı interfeysinen ayırmashılıǵı, informaciyanı kórsetetuǵın ishki komponenti

Fizikalıq model

Angliyanıń Glostershir graflıǵındaǵı Borton-on-ze-Uoterde jaylasqan Borton-on-ze-Uoterdiń toǵızdan bir masshtabtaǵı modeli

Fizikalıq model (kóbinese ápiwayı túrde model dep ataladı, biraq bul kontekstte konceptual modelden ayırmashılıǵı bar) - bul obekttiń, adamnıń yamasa sistemanıń kishirek yamasa úlkenirek fizikalıq kórinisi. Modellestirilip atırǵan obekt kishi (mısalı, atom), úlken (mısalı, Quyash sisteması) yamasa haqıyqıy ólshemde (mısalı, uqsas deneli potencial klientler ushın kiyimlerdi kórsetip atırǵan moda modeli) bolıwı múmkin.

Modeldiń hám ol kórsetip atırǵan obekttiń geometriyası kóbinese uqsas boladı, yaǵnıy birewi ekinshisiniń masshtabın ózgertken kórinisi. Degen menen, kóp jaǵdaylarda uqsaslıq tek shama menen yamasa hátte qasaqana buzılǵan boladı. Geyde buzılıw sistemalı boladı, mısalı, topografiyanı modellestirgende aymaqtıń tawların kúsheytiw ushın gorizontal baǵıtta turaqlı masshtab hám vertikal baǵıtta úlkenirek turaqlı masshtab qollanıladı.

Arxitekturalıq model qurılıstıń ishki qatnasıqların yamasa qurılıstıń qorshaǵan ortalıq penen sırtqı qatnasıqların vizualizaciyalawǵa múmkinshilik beredi. Onıń jáne bir qollanılıwı oyınshıq sıpatında.

Ásbap-úskeneler menen úskenelengen fizikalıq modeller injenerlik dizayn ushın suyıqlıq aǵımların izertlewdiń nátiyjeli usılı bolıp tabıladı. Fizikalıq modeller kóbinese úskeneler hám processlerdi optimallastırıw ushın esaplaw gidrodinamikası modelleri menen birge qollanıladı. Buǵan imaratlar, kólikler, adamlar yamasa gidravlikalıq qurılmalar átirapındaǵı sırtqı aǵımlar kiredi. Bul dizayn jumısları ushın kóbinese samal tunneli hám suw tunnelinde sınaqlar ótkeriledi. Ásbap-úskeneler menen úskenelengen fizikalıq modeller sonday-aq hawa ótkizgish sistemalar, hawanı tazalaw úskeneleri, azıq-awqat óndiriw mashinaları hám aralastırıw ıdıslarınıń dizaynı ushın ishki aǵımlardı da izertley aladı. Bul jaǵdayda detallı aǵım qubılısın baqlaw ushın móldir aǵım modelleri qollanıladı. Bul modeller geometriya hám áhmiyetli kúshler jaǵınan masshtablanǵan, mısalı, Frud sanı yamasa Reynolds sanı masshtabın qollanıw arqalı (Uqsaslıqqa qarań). Kompyuterge shekemgi dáwirde Ullıbritaniya ekonomikası MONIAC gidravlikalıq modeli menen modellestirilgen edi, mısalı, salıqlardıń kóbeyiwiniń jumıs penen támiyinleniwge tásirin boljaw ushın.

• 
  Ullı Britaniya ekonomikasınıń suw menen isleytuǵın modeli – Londondaǵı Ilim muzeyindegi MONIAC
• 
  Urıs saxnasınıń modeli — Kanberradaǵı Avstraliya urıs esteligi
• 
  Adamlardaǵı leptospirozdı izertlew ushın haywan modeli sıpatında qollanılǵan teńiz shoshqası
• 

Konceptual model

Hawa rayı modelleri fizika nızamlarına tiykarlanǵan differencial teńlemelerdi hám planetanı 3D tor túrinde bóletuǵın koordinata sistemasın qollanadı.

Konceptual model - bul sistemanıń teoriyalıq kórinisi, mısalı, hawa rayın boljaw maqsetinde atmosferanıń islewin súwretlewge háreket etetuǵın matematikalıq teńlemeler toplamı. Ol model kórsetetuǵın zattı túsiniwge yamasa simulyaciyalawǵa járdem beretuǵın túsiniklerden ibarat.

Abstrakt yamasa konceptual modeller ilim filosofiyasında tiykarǵı orındı iyeleydi, óytkeni derlik hár bir ilimiy teoriya fizikalıq yamasa insan sferasınıń qanday da bir túrdegi modelin óz ishine aladı. Belgili bir mániste, fizikalıq model «bárhama qanday da bir konceptual modeldiń reallıqqa aylanıwı bolıp tabıladı; konceptual model aldın ala fizikalıq modeldiń joybarı retinde oylap tabıladı», sońınan ol oylanılǵanday etip qurıladı. Solay etip, bul termin konceptualizaciya yamasa ulıwmalastırıw processinen keyin payda bolǵan modellerge tiyisli.

Mısallar:

• Konceptual model (kompyuter ilimi) - programmalıq támiynat islep shıǵıwǵa járdem beriw ushın obektler hám olardıń óz-ara baylanıslarınıń kelisilgen kórinisi.
• Ekonomikalıq model - ekonomikalıq processlerdi kórsetetuǵın teoriyalıq konstrukciya.
• Til modeli - tábiyiy tildiń itimallıq modeli, sóylewdi tanıw, til payda etiw hám informaciyanı izlep tabıw ushın qollanıladı.
  • Úlken til modelleri - generativ jasalma intellekt (JI) ushın qollanılatuǵın jasalma neyron tarmaqları, mısalı ChatGPT.
• Matematikalıq model - sistemanı matematikalıq túsinikler hám til járdeminde táriyiplew.
  • Statistikalıq model - ádette bir yamasa bir neshe tosınnan bolatuǵın ózgeriwshiler menen basqa tosınnan bolmaytuǵın ózgeriwshiler arasındaǵı baylanıstı kórsetetuǵın matematikalıq model.
  • Model (CGI) - arnawlı programmalıq támiynat járdeminde obekttiń úsh ólshemli keńisliktegi hár qanday betiniń matematikalıq kórinisi.
• Medicinalıq model - «barlıq shıpakerler úyrenetuǵın proceduralar jıynaǵı» dep usınılǵan.
• Psixikalıq model - psixologiyada, sırtqı dúnyanıń ishki kórinisi.
• Model (logika) - belgili bir aksiomalar jıynaǵın qanaatlandıratuǵın, onıń ústinde anıqlanǵan shekli operaciyalar hám qatnaslar jıynaǵı menen birge alınǵan kóplik.
• Model (MVC) - programmalıq támiynattıń informaciyanı kórsetetuǵın komponenti, paydalanıwshı interfeysinen («kórinisi») ayrıqsha, ekewi de «basqarıwshı» komponent arqalı baylanısqan, model-kórinisi-basqarıwshı programmalıq támiynat dizayn kontekstinde.
• Model nızamı - oraylastırılǵan túrde jazılǵan, bir neshe ǵárezsiz nızam shıǵarıwshı organlarǵa tarqatıw hám qabıl etiw ushın usınılǵan nızam.
• Standart model (hár qıylı mánislerde)

Ulıwma model teoriyasına muwapıq modellerdiń qásiyetleri:

Gerbert Staxovyaktıń pikirinshe, model keminde úsh qásiyet penen xarakterlenedi:

1. Sáwlelendiriw

Model bárqulla bir nárseniń modeli boladı - ol tábiyiy yamasa jasalma, bar bolǵan yamasa oylap tabılǵan túpnusqanıń súwreti yamasa kórinisi bolıp tabıladı, bunda túpnusqanıń ózi de model bolıwı múmkin.

2. Qısqartıw

Ulıwma alǵanda, model túpnusqanı táriyipleytuǵın barlıq qásiyetlerdi óz ishine almaydı, al tek modeldi dúziwshi yamasa paydalanıwshı ushın áhmiyetli bolıp kóringen qásiyetlerdi ǵana óz ishine aladı.

3. Pragmatizm

Model óziniń túpnusqası menen bir mánili baylanıspaydı. Ol túpnusqanıń ornın basıwshı sıpatında islewge arnalǵan:

a) belgili subektler ushın (kim ushın?)

b) belgili waqıt aralıǵında (qashan?)

c) belgili konceptual yamasa fizikalıq háreketler menen sheklengen (ne ushın?)

Mısalı, kóshe kartası qaladaǵı haqıyqıy kóshelerdiń modeli bolıp tabıladı (sáwlelendiriw), kóshelerdiń jolın kórsetip, meyli, jol belgileri hám jol sızıqların qaldırıp ketedi (qısqartıw), piyada hám transport júrgiziwshileri ushın qalada jol tabıw maqsetinde islengen (pragmatizm).

Qosımsha qásiyetler de usınılǵan, máselen, keńeytiw hám buzılıw, sonday-aq jaramlılıq. Amerikalı filosof Maykl Vaysberg konkret hám matematikalıq modellerdi ayırıp kórsetedi hám kompyuter simulyaciyaların (esaplaw modellerin) modellerdiń óz aldına klassı retinde usınıs etedi.

Modellerdiń qollanılıwı

Bryus Edmondsqa sáykes, modellerdiń keminde 5 ulıwma qollanılıwı bar:

• Boljaw: belgisiz maǵlıwmatlardı isenimli túrde aldın ala biliw, sonıń ishinde úyreniw maǵlıwmatları sheńberindegi maǵlıwmatlardı (interpolyaciya) hám sheńberden tısqarı maǵlıwmatlardı (ekstrapolyaciya) boljaw.
• Túsindiriw: maǵlıwmatlarda kóringen nızamlılıqlardı túsindire alatuǵın mexanizmlerdi usınıw arqalı sebep-aqıbet baylanıslarınıń itimallı izbe-izligin ornatıw.
• Teoriyalıq bayanlaw: modellestirilip atırǵan sistemanıń minez-qulqı haqqında jańa gipotezalardı ashıw yamasa usınıw, yamasa bar gipotezalardı biykarlaw.
• Táriyiplew: modellestirilip atırǵan sistemanıń áhmiyetli táreplerin kórsetiw.
• Illyustraciya: ideyanı yamasa túsindirmeni jetkeriw.