Oldenburglar
| Oldenburglar | |
|---|---|
| |
| negizgi atı | dansha Oldenborgske slægt nemisshe Haus Oldenburg grekshe |
| mámleketler |  Greciya Daniya Shveciya Norvegiya Ullı Britaniya
|
| tiykar salınǵan jılı | XI yamasa IX ásir |
| házirgi basshısı | Fridrix Ferdinand, Shlezvig-Golshteyn shahzadası |
| násildıń toqtawı | dawam etip kelmekte |
| ataqlar | Házirgi:
Burınǵıları:
|
Oldenburglar (dansha Oldenborgske slægt, nemisshe Haus Oldenburg, grekshe ) — kelip shiģiwi nemislerden bolģan dinastiya bolip, onıń shaqaları Evropanıń túrli mámleketlerinde húkimdarlıq etken yamasa húkimdarlıq etpekte. Oldenburglardıń tuwri shańaraģi Daniyada 1448-jildan 1863-jilģa shekem húkimdarlıq etti, 1523-jilģa shekem Daniya menen jeke birlespege Shveciya hám Norvegiya (Kalmar birlespesi), 1814-jilģa shekem tek Norvegiya (Daniya-Norvegiya birlespesi) kirdi. Oldenburglar úyiniń kishi shaqapshalarına, atap aytqanda, 1762-jildan baslap barlıq Romanovlar, shved korollarının Golshteyn-Gottorp dinastiyası (1751-1818-jillarda húkimdarlıq etken), Daniya, Norvegiya hám Greciya (1974-jilģa shekem) Glyuksburglar húkimdarlıq shańaraǵı hám grek Glyuksburgları arqalı 2022-jili korol Karl III tárepinen taxtqa otirģan Britaniya Mauntbetten-Vindzorlar shańaraģi kiredi.
Dinastiya tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Dinastiya tariyxı Arqa Germaniyadaǵı Oldenburg graflıǵı nemis grafları násilinen baslanadı. Ulli gercog Oldenburg úyiniń birinshi ataqlı atası 1091-jilģi jilnamalarda tilge alınǵan Egilmar, Lerigau grafi edi. Onıń tuwrıdan-tuwrı áwladı Germaniyanıń arqa-batısında Arqa teńiz boyındaǵı Oldenburg grafı boldı. Bul shańaraqtıń jedel rawajlanıwı XV ásirde Egilmar áwladı Baxtiyar graf Ditrix (1440-jilda qaytıs bolǵan) Shlezvig-Golshtin gercogi Gerxard VI niń qızı Gedvigaǵa (1436-jilda qaytıs bolǵan) úylengeninde baslandı. Olardıń úlken balası Kristian (1481-jılı qaytıs bolǵan) óziniń dayısı gercog Adolf VIII Shlezvig-Golshtin járdeminde 1448-jılı Daniya, 1450-jılı Norvegiya hám 1460-jılı Adolf qaytıs bolǵannan keyin onıń gersogliǵiniń húkimdarı etip saylandı; ol 1863-jılı korol Frederik VII niń ólimi menen toqtaǵan Daniya korollıq áwladınıń tiykarın saldı.
Úlken Golshteyn-Gottorp liniyasınıń birinshi shaqabı 1544-jildan baslap baradı (Gercoglik 1474-jili dúzilgen. Onıń tiykarın salıwshı Daniya korolı Fridrix I niń balası gercog Adolf edi. Bul shaqapsha Golshtinadaģı jerlerge iyelik etip, paytaxtı Kil qalası bolģan (gercoglıq 1544-jılı dúzilgen bolıp, uris háreketleri hám ayırım bólekleniwlerge qaramastan, bul shaqapsha basqarģan Golshteyn gercoglıǵı Muqaddes Rim imperiyası quramında qalgan). Golshteyn-Gottorp gercogları Daniya menen óz iyeliklerine baylanıslı turaqlı qarama-qarsılıqlar alıp bardı. Olar hár dayım Daniya korollarına qarsı Shveciya menen dinastiyalıq awqamda boldı. Shveciya koroli Karl XII niń Rossiyaǵa qarsı Arqa urista jeńiliwi hám Pyotr I niń Rossiya imperiyasın dúziwi Karl XII niń jiyeni, shved tajının miyrasxorlarınan biri bolǵan gercog Karl Fridrix Golshteyn-Gottorpskiydiń (1702-1739) Rossiya menen awqam dúziwge májbúr etti.
Daniya koroli Frederik II niń inisi gercog Ioann (1622-jılı qaytıs bolǵan) tiykar salǵan orta liniya Golshteyn-Zonderburg (titulyar gercogliǵi, 1564-jılı dúzilgen, gercoglıqtıń kópshilik bólimi, sonıń ishinde Glyuksburg te Muqaddes Rim imperiyası quramına kirgen) atın aldı. Óz náwbetinde, ol XVII ásirde eki tarmaqqa: Avgustinburg hám Glyuksburg-Bek tarmaqlarına bólinip ketti. Bul áwlad wákillerinen biri shaxzada Pyotr Golshteyn-Bekskiy (1698-1775) Rossiya general-feldmarshalı boldı.
Onıń áwladı bolsa 1863-jılı Daniya taxtın korol Kristian IX atı menen miyras etip aldı. Búgingi kúnde Daniyanı Kristian IX nıń aqlıǵı, Patshayım Margrete II basqarmaqta. Kristiannıń balası Georg 1862-jılı Greciya korolliǵi taxtın iyeledi. Glyuksburglar 1974-jili monarxiya awdarılǵanǵa shekem Greciyanı basqarǵan. Rossiyanıń sońģi imperatori Nikolay II niń anası imperator Mariya Fyodorovna korol Kristian IX niń qızı edi.
Oldenburg úyiniń Glyuksburg bólimi 1905-jılı Norvegiya taxtına da kóterildi, bul taxtta korol Xarald V házir de bar.